Egia

"Egia" hitzaren esanahia eta jatorria argitzeko, komeni da gure kulturan eragin handia izan duten hiru hizkuntzetan duen esanahia gogoratzea.

Grezieraz, "aletheia" terminoa erabiltzen da (ezkutuan ez dagoena), eta deskubritzea, argitara ateratzea da bere esanahia..

Latinez, "veritas" terminoak adierazpenen zehaztasuna edo zorroztasuna adierazten du, esaten dena esaten duenarekin lotuz. Gezurraren edo iruzurraren aurkakoa litzateke.

Eta, azkenik, hebreeraz, "emunah" terminoak egia adierazten du, konfiantza edo fideltasun moduan ulertuta. Egiazko laguna; espero duzun hori beteko denaren segurtasuna; zerbait sendoa, egonkorra.  

Hiru zentzu ezberdin horiek osatzen dute “egia” terminoaren oinarria.

Egiaren inguruko hiru orientabide nagusi eratzen dira^[5]:

• Egia segurtasun eta konfiantza gisa hebrear munduan.
• Egia izatearen ez-ezkutatzea" edo alétheia greziar munduan.
• Egia egiazkotasun gisa, latinezko verus-etik, zeinak adierazten duen konfiantza sinesten denaren eta esaten denaren eta denaren arteko korrespondentzian.

Hebrearrentzat egia (emunah), batez ere, segurtasuna edo konfiantza da; egiazkoa da bere buruarentzat egiazkoa dena, eta, beraz, fidagarria segurtasuna ematen duelako. Beraz, Jainkoa Egia da, bera baita egiazko gauza bakarra, leial delako. Egia ez da estatikoa, ez baitago orainaldian aurkitzen, Jainkoak bere promesa adierazten duen etorkizunean baizik. Horregatik, egiaren esanahia אמן (amen, hala izan bedi) esatea da. Egia promesari leial izateko borondatearen produktua da^[6].

​

Greziarrentzat, berriz, egia errealitatearen berdina da, eta errealitatea fenomeno aldakorren azpian geratzen den nortasuntzat hartzen zen. Halakoa da arkhe edo arjea (ἀρχή), hau da, hainbat eratara ulertzen den printzipioa: materia^[7], zenbakiak^[8], atomoak ^[9], ideiak^[10],​ eta abar, esperientzia konkretuaren maila sentigarriaren azpitik geratzen direnak, beraz, pentsamenduarengatik bakarrik da ezaguna arimaren funtzio edo ahalmen gisa: ulermena^[6]. Egia aletheia edo fenomenoaren beloak ezkutatzen duen izakiaren aurkikuntza gisa planteatzen da^[11]. Baina greziarrek egia enuntziatuen propietatetzat ere hartzen zuten.

Batzuek Sokrates, Platon eta Aristotelesen egiari buruzko ideiak korrespondentziaren teoriarekin bat datozela ikusten dute. Aristotelesek esan zuen^[12]:

Halaber, antzeko adierazpenak Platonen elkarrizketetan ere aurki daitezke (Cratylus 385b2, Sofista 263b)^[12]. Stanfordeko Encyclopedia of Philosophyk Aristotelesi buruz esaten du:

Era berean, praktikan, greziarrek egia konbentziotzat hartzen zuten esperientzian eta diskurtsoaren gizarte-konbentzioan oinarritua duten zeinuen (hitzak, hizkuntza) elkartzean edo bereiztean: komunikazioa eta pertsuasioa, batez ere politika eta hezkuntzaren hitzaldian eta erretorika artean. Egia eduki subjektibotzat eta, beraz, eszeptikotzat hartzen duten lehenak dira.

Filosofo greziar batzuek zioten egia edo ez zela hilkorrentzat edo irisgarritasun edo irisgarritasun oso mugatua zuela, eta horrek hasierako eszeptizismo filosofikoa eratu zuen. Haien artean zeuden Xenofanes, Demokrito eta Pirro, pirronismoaren sortzailea, egiaren irizpiderik ez zegoela argudiatuta.

Epikureoek uste zuten pertzepzio sentsorial guztiak (aisthêsis) egiazkoak zirela^[13][14] eta akatsak sortzen zirela pertzepzio horietatik epaiak (hipolepsis) edo iritziak (prosdoxazomenorako) egiteko moduan^[15][16][17].

Estoikoek egia inpresioetatik (phantasiai) eskura zitekeela uste zuten, jabetze kognitiboaren bidez (katalepsia).

 

Kristautasunak dimentsio berezi bat sartzen dute: fedeak sostengatutako Egia errebelatua^[18]. Kristautasunak egiaren ikuspegi soteriologikoa du. Bibliaren arabera (Joan 14:6), Jesus aipatzen da esanez: «Ni naiz bidea, eta egia eta bizitza; inor ez da Aitarengana etortzen nire bidez ez bada»^[19].

Erdi Aroan, kristautasunak, Erromatar Inperioko erlijio ofizialak, fedearen bidezko ezagutzaren eta arrazoiaren bidezko ezagutzaren arteko erlazioen arazoa planteatu zuen^{[20][21][22][23]}.

Filosofia islamikoan, Avizenak (Ibn Sina) honela definitu zuen egia Kitab Al-Shifa lanean, I. Liburua, 8. kapituluan:

.

Geroago, Avizenak egiaren definizioa sakondu zuen VIII. liburuaren 6. kapituluan:

.

Hala ere, definizio hori Erdi Aroko Simone van Riet-en obraren latinezko itzulpenaren interpretazio bat besterik ez da^[26]. Jatorrizko testu arabiarraren itzulpen moderno batek zera dio:

.

Averroes Aristotelesen pentsamenduaren ulermenaren eta bere erlijio-fede propioaren arteko kontraesana gainditzen saiatu zen (islam nagusia Espainia musulmanean), eta egia bikoitzaren kontzeptua definitu zuen. Averroismoaren harrera Europan kristauan (latin averroismoa), oso garrantzitsua izan zen eskolastikarako.

Avizena eta San Agustin eta Aristoteles berbaluatzen, Tomas Akinokoak bere Egiari buruzko galdera eztabaidagarriak lanean esan zuen:

Horrela, Tomas Akinokoarentzat, gizakiaren adimenaren egia gauzen egian (egia ontologikoa) oinarritzen da. Horregatik, entea ulergarria da.​ Aristotelesen iritziaren birformulazioa idatzi zuen bere Theological Summan, adimenak gauzarekiko duen egokitasuna, Adaequatio rei et intellectus^[29][30], gaur egun, egia semantikoa edo egia epistemologikoa deituko geniokeen egia logikoari, gaizki deitu izan dena^[31][32]. San Tomas Akinokoak esan ere zuen benetako gauzek parte hartzen dutela Jainko Sortzailearen izatearen ekintzan, zeina Iraunkorra den eta Adimena eta Egia. Beraz, izaki horiek ulergarritasunaren argia dute, eta ezagugarriak dira. Gauza horiek (izakiak; errealitatea) giza izpirituan aurkitzen den egiaren oinarria dira gauzen ezagutza eskuratzen duenean, lehenik zentzumenen bidez, gero arrazoimenak egindako ulermenaren eta judizioaren bidez. Tomas Akinokoarentzat, giza adimenak (intus, barru eta legere, irakurketa) gauzen esentziara eta existentziara iristeko gaitasuna du izaera ez-materiala duelako, elementu espirituala; nahiz eta elementu moral, hezitzaile eta beste batzuek zure gaitasuna oztopatu dezakete.

Eskolastikoentzat, verum (egia), unum (identitate bakarrekoa) eta bonum (oso-ona) entearen propietate transzendental bat da, entearen baliokide gisa guztiz bihurgarriak baitira, eta egiazko ezagutzak egia ontologikoa egia metafisiko gisa suposatzen du enteak adimenarekin duen egokitasunean^[33].

Logika silogistikoa formala bada ere, ez da formalista^[34],​ bere terminoen eduki esanguratsua άλήθεια gisa errealaren funtsezko intuizioari dagokiolako; eta haien harremanak Platonek pentsatutako esentzien ordena dialektiko bati dagozkio, edo formen mugimendu eragin eta ordenatu bat, Mundua, lehen mugimendu batek mugitua, bere dizipulu Aristotelesek pentsatu zuen gisa; eta, azkenik, kristautasunean eta islamean, Jainko Sortzailea, Agindua eta Hornitzailea, Egiazko Izakiaren errebelazioa da, ordena eta egia horren azken oinarria, Lehen Kausa gisa, eta IPSUM ESSE SUBSISTENS^[35][36].

Dena den, XI. mendetik aurrera eskolastikaren baitan, kontzeptu unibertsalen arazoa eta errealitatearekin duten harremana beti egon zen presente.

Nominalistek egia veritas sermonistzat hartu ohi dute^[37], Unibertsalak flatus vocis (ahots-arnasa) kontsideratzen baitira^[38]

 

Egia subjektiboak modurik intimo eta gertukoenean ezagutzen ditugun horiek dira egiaren edukia subjektuak berak ezagutzen eta adierazten duen horretan oinarritzen delako. Esperientzia propioaren egiak dira. Subjektibismoa egia guztiak subjektiboak direla dioen teoria da, ezagutzen duen subjektuaren araberakoak, alegia.

Aitzitik, egia objektiboek gure sinesmen subjektiboetatik eta gustuetatik independenteak izan nahi dute, eta horien oinarria subjektu indibidualak ezagutzen duen egitatetik independentea. Horixe da egia zientifikoaren nahia.

Ikuspuntu desberdinak edo ezagutzeko modu desberdinak daudela edo egon daitezkeela onartzen denean, subjektibismoaz baino perspektibismoaz hitz egin beharko genuke.

Egia erlatiboak arau, konbentzio edo ikuspuntu bati lotuta egia soilik diren ideia edo proposizioak dira. Normalean, konbentzio edo arau horiek kulturaren beraren printzipioak izaten dira. Edonork onartuko luke ideia batzuen egiazkotasuna edo faltsutasuna erlatiboa dela: sardexka koilararen ezkerraldean dagoela esaten bada, hori norberak ikusten duenaren araberakoa izango da. Hala ere, erlatibismoa egia guztiak mota horretakoak direla dioen teoria da eta, beraz, egia oro kulturaren beraren araberakoa izango dela.

Erlatibismo morala, adibidez, iritzi moral eta etiko guztiei balio, zilegitasun, garrantzi eta pisu bera ematen dien korronte filosofikoa da, nor, nola, noiz eta non adierazten diren kontuan hartu gabe; beraz, iritzi moral edo etiko guztiak, pertsonatik pertsonara alda daitezkeenak, baliozkoak dira, eta ez da bat beste bat baino hobea.

Egia erlatiboei kontrajarrita, egia absolutuak edo objektiboak ditugu. Azken horiek kultura eta garai guztietarako egiazkoak izango liratekeen ideiak edo proposamenak dira. Ideia horiek unibertsoaren naturarekin, giza naturarekin, jainkoarekin... edo funtsezko esentziaren batekin erlazionatzen dira maiz.

Absolutismo morala, arau eta printzipio moralak erabat egiazkoak edo faltsuak direla dioen ikuspegia da; kultura guztientzat erabat egiazkoak edo faltsuak, garai eta egoera guztietan, giza usteekiko independente.

• Errealitate baten predikatua: egia ontologikoa.
• Ezagutza, sinesmen, proposizio edo enuntziatu baten predikatua: egia epistemologikoa.

Egia aintzakotzat hartzeko bi modu hauek ez dira beti argi agertzen hitzaren erabilera arruntean.

Lehenengo kasuan, egiazko errealitateari erreferentzia egiteko erabiltzen da hitza errealitate irreal, engainagarri, hutsal edo itxurazkoari kontrajarrita (erreala ematen duelako, baina benetan hala izan gabe).

Bigarren kasuan, hitza ezagutzari (sinesmen, proposizio edo enuntziatuen edukiari) erreferentzia egiteko erabiltzen da. Ezagutza hori benetakoa edo faltsua izan daiteke, adierazi nahi duen errealitatearekin bat egiten duen edo ez horren arabera.

 

Eszeptikoek, adibidez, baztertu egiten dute modu ontologikoan egia ezagutzeko posibilitatea bera, giza ezagutzarentzat errealitatearen ezagutza ezinezkoa dela iritzita. Platon dugu egia ontologikoaren defendatzaile nagusienetako bat.

Arrazionalista eta idealistek, Descartes, Spinoza, Leibniz, Hegel, eta Russell edo Wittgensteinek, honela pentsatu zuten euren pentsamenduaren une jakin batean: egia guztiek, azken finean, Jainkoarentzako arrazoiaren egiak izan behar dute, non euren izaera absolutua lortzen duten. Jainkoa izaki transzendente moduan uler dezakegu, edo, naturarekin, izpirituarekin, gizatasunarekin edo zientziarekin identifikatuta.

Enpirismoak, aldiz, ezagutza guztiak, funtsean, egia direla dio, esperientzian oinarrituta dauden heinean.

Hitzekin edo ekintzekin adierazten dugunaren eta egiazkoa dela sinesten dugunaren arteko komunztadura da. Bere kontrakoa ez da faltsua edo okerra gezurra baizik.^[2][3][4]

Esaten, pentsatzen edo sinesten denaren eta errealitatearen denaren edo gertatzen denaren arteko adostasuntzat hartu izan da, tradizioz, egia; gogamenaren eta errealitatearen edo enuntziatuen eta gertakarien arteko elkarrekikotasun edo kointzidentzia gisa.

Horregatik diogu enuntziatu bat egiazkoa dela egitateak diren bezala deskribatzen baditu, eta faltsua dela diren bezala deskribatzen ez baditu. Beraz, egia, batez ere, diskurtso adierazlearen propietate bat da; egia dena edo faltsua dena enuntziatuei edo proposizioei dagokie, eta ez egitateei. Kontzepzio honen arabera, ondorioz, egia kontzeptu epistemologiko hutsa litzateke.

“Tigrea logelan dago” esaldia egiazkoa da baldin eta bakarrik baldin tigrea logelan badago. Bi baldintzazko horri bi baldintzazko aristotelikoa esan diezaiokegu: “Izan ere,  den-a ez dela edo ez den-a badela esatea faltsua da, eta den-a badela eta ez den-a ez dela  esatea, ordea, egiazkoa da”. (Aristoteles, Metafisika, IV. liburua). Forma orokorrean esan dezakegu: 'P' egiazkoa da baldin eta bakarrik baldin P, non 'P'-ren ordez edozein esaldi jar dezakegun.^[39]

Dena dela, egiazko enuntziatu guztiak ez dira egiazkoak egitateekin bat datozelako. "Bihar euria egingo du edo ez du egingo" esakuneak, adibidez, ez du errealitatearekin zerikusirik, eta, hala ere, benetako enuntziatua da: egia logikoa da. Azken horrek onargarri egiten du egiaren koherentziaren teoria deritzona. Gaur egun zabalduen dagoen teoria korrespondentista, beraz, beste teoria batzuekin osatu beharko da, ezinbestean.

Egiaren teoria korrespondentistak esaten du proposizio baten egiazkotasuna edo faltsutasuna munduarekin duen erlazioak soilik determinatzen duela munduarekin bat datorren zehaztasunez deskribatzen badu. Teoria horren arabera, egia ezagutzen duen adimenaren eta benetakoaren arteko bat-etortze erlazio bat da, ezagutzaren eta errealitatearen arteko lotura.

Hala ere, gaur egun errealitateari buruzko ezagutza metafisikorik onartzen ez denez, teoria hori enuntziatu edo adierazpen linguistiko bati buruzkoa dela esaten da, eta enuntziatu edo adierazpen hori egiazkoa izango da esaten duena egia denean.

Egiaren teoria koherentistak dio proposizio bat egiazkoa dela parte den sistemaren gainerako proposizioekin bat baldin badator soilik, haiekin koherentea eta zentzuzkoa bada. "3 + 5 = 8" proposizioa egiazkoa da matematika elementalaren arauekin koherentea den heinean.

 

Egia, beraz, proposizio sistemen propietate bat da teoria honen arabera, eta sistema osoarekin duen koherentziaren baitan soilik eman ahal izango zaio egiazkotasuna banakako proposizio bakoitzari.

Teoria koherentistari egin zaion kritika ezagun bat Bertrand Russellek formulatu zuena da: sinesmen bat eta bere aurkakoa gutxienez sinesmen multzo batekin koherenteak izango direnez, sinesmen kontraesankorrak egia izan daitezke teoria koherentistaren arabera. Baina, biak ezin direnez aldi berean egiazkoak izan (kontraesankorrak direlako), teoria hau ez dela balizkoa ondorioztatu izan da.

Adostasunaren teoria, adostasunaren kontzeptua bere egiaren kontzeptuaren zatitzat hartzen duen egiaren edozein teoria izango litzateke. Teoria hauen arabera, egiak aldez aurretik prozedura edo akordio bat behar du, edo jarraibide batzuen aldez aurreko ezagutza. Egia, beraz, talde zehatz batek adostua izan daiteke, elkarrizketaren bidez.

Egiaren teoria pragmatikoek baieztatzen dute proposizio bat egiazkoa dela baldin eta baliagarria bada edo praktikan funtzionatzen badu. Ondorioz, "udan bero egiten du" proposizioa egiazkoa da ekintzarako baliagarria bada, hau da, egiazkoa dela uste duen edonorentzat baliagarria bada.

Beraz, teoria pragmatikoaren arabera, praktikan egiaztatzen dugunean soilik ezarri ahal izango dugu proposizio baten egiazkotasuna. Eskakizun hori ez da gertatzen teoria korrespondentistarekin, non proposizio bat egiazkoa den egitateekin bat baldin badator, egitateok egiaztatu ezin badira ere.

Konstruktibismoaren arabera, egia prozesu indibidual eta sozialek eraikitzen dute.

• Ezagutza ez da pasiboki jasotzen, ezta zentzumenen edo komunikazioaren bidez ere. Subjektu ezagutzaileak eraikitzen du aktiboki.
• Ezagutzaren funtzioa moldagarria da terminoaren zentzu biologikoan, doikuntzarako edo bideragarritasunerako joera duena.
• Ezagutzak subjektuaren esperientzia-munduaren antolamenduan laguntzen du, ez errealitate ontologiko objektibo baten eraikuntzan.

Kanten fenomenoaren eta noumenoaren definiziotik abiatuta, ezagutza eraikuntza mental bat da. Esperientzia guztiak, funtsean, subjektiboak dira; eta, pertsona baten esperientzia beste batenaren antzekoa izan daitekeela uste izateko arrazoiak aurki daitezkeen arren, ez dago jakiterik benetan esperientzia bera den ala ez.^[2][3][4]

"Egia" kontzeptua argitzea Hizkuntzaren Filosofiaren egiteko garrantzitsua izan da "egiazkoa" entitate linguistiko batzuei aplika dakiekeen predikatutzat onartua izan den heinean. Egia aztertzean, XX. mendeko Hizkuntzaren Filosofiak oinarrizko bereizketa tradizional batera jo zuen: alde batetik, perpaus analitikoak genituzke, a priori egiazkotzat jo ditzakegunak, beharrezkoak; eta, bestetik, sintetikoak, a posteriori egiaztatu beharrekoak, kontingenteak.

Hona hemen bi adibide:

1. Soltero guztiak mutil ezkongabeak dira.
2. Ekai mutil ezkongabea da.

Analitikoa da, sintetikoa. Analitikotasuna definitzerakoan, definizio kantiarra hartu izan da oinarritzat: perpaus bat analitikoa izango da baldin eta soilik baldin (bsb) subjektuak, atxiki zaion predikatua, jada inplikatzen badu. Horrenbestez, perpaus analitikoak egiazkoak dira nahitaez.

1. Perpaus analitikoa da "soltero" hitzak "mutil" eta "ezkongabe" inplikatzen dituelako;
2. sintetikoa "Ekai" hitzak ez duelako "mutil ezkongabe" inplikatu beharrik, imajina baitezakegu Ekai ezkonduta dagoela kontradikzioan erori gabe.^[40][41]

"Egiazko" predikatuari buruz, interpretazio ugari egin da. Oro har, onartu da badirela a priori egiazkoak diren perpausak, egia logiko edota analitikoen kasuan esate baterako. Baina, perpaus sintetiko bat egiatzat hartzeko, iritzi desberdinak sortu dira kontuan izan beharreko irizpideei buruz aritzean.

Lau izan dira joera nagusiak:

1. Egia egokitasun gisa. Perpaus bat egiazkoa da bsb horren eta errealitatearen artean egokitasun bat badago. P egiazkoa izango da bsb errealitatean p-k dioena betetzen bada. Ikuspegi hori Russellek eta, oro har, joera enpiristak defendatu dute. Tarskiren egiaren kontzepzio semantikoa ikuspegi horretatik gertu aurkitzen da.
2. Egia koherentzia gisa. Perpaus bat egiazkoa da horrekin harremanetan dagoen uste-sistemari koherentzia handiagoa ematen badio. Ikuspegi horri, jankintza sistema holisten alde dauden autoreek eutsi diote. Quinek ikuspegi horri eutsi diola esaten da.
3. Egiarekiko ikuspegi pragmatista. Perpaus bat egiazkoa da hura mantentzeak efektu "positiboak" badakartza. James-ek eta, oro har, pragmatismo amerikarrak defendatu dute. Bada Quineren iritziak ikuspegi honetara gerturatzen dituenik.
4. Egia erredundantzia gisa. Ikuspegi honen arabera, "egiazkoa" predikatua ez da erredundantzia bat besterik. P egiazkoa dela esatea, p esatea da, funtsean. Fregeren ikuspegien eta Tarskiren egiaren kontzepzio semantikoaren hainbat irakurketak ikuspegi honetara gerturatu izan ditu bi autoreak.^[40][41]

 

Alfred Tarski filosofo poloniarrak egiaren kontzepzio semantikoaren aide egin zuen; hau da, egiazkotasuna, semantikari dagokiola esan zuen, adierazpen linguistikoak erreferitzen dituzten objektuekin harremanetan ezartzen dituen eremuari, alegia.

Tarski egiaren nozio aristotelikotik abiatzen da. Horren bertsio gaurkotuaren arabera, «perpaus bat egiazkoa da bsb perpaus horrek gauza-egoera existente bat designatzen badu». Badirudi horrekin Tarskik egokitasunean oinarritutako egiaren hala-holako interpretazioa defendatzen duela. Halere, Tarskik definizio aristotelikoa berrituko du (T) formako definizioak aldeztuz. Horren arabera:

(T): X egiazkoa da baldin eta soilik baldin p

Adibide honetan, p perpaus edota proposizio bat litzateke, eta X, haren izena. Horrela, perpaus bat egiazkoa izango da perpaus hori ematen denean. Horren arabera, badirudi Tarski egiaren ikuspegi erredundantista batera gerturatzen dela, hau da, perpaus bat egiazkoa dela esatea perpaus hori esatea dela defenditzen duen teoriara. Gainera, (T) formako definizioak perpaus baten izena eta perpaus horri dagokion "egiazko" predikatua erabiltzen ditu, eta horrek metahizkuntzaren eremuan ezartzen gaitu. Tarskiren egiaren kontzepzio semantikoak, hain zuzen, hizkuntza-objektu bat eta horri buruzko metahizkuntza inplikatzen ditu.^[40][41]

 

Hainbat fenomeno daude egia-ostearen inguruan. Gezurra, ezjakintasuna, hitzontzikeria, desinformazioa, fake newsak, populismoa, sare sozialak, propaganda, negazionismoa... Engainu masiboaren ideia sortzen duten fenomeno heterogeneoak dira.

Baina egia-ostearen ezaugarri nagusia da ez duela begirunerik egiarekin eta gutxietsi egiten duela. Egia-ostearen muina, beraz, egiarekiko interesik eza da, eta hori arriskutsua izan daiteke. Egia-osteak egiarekiko errespetu falta batekin baitu zerikusia gezurrarekin baino. Egia ezkutatzearen eta horri kasurik ez egitearen artean, badago aldea. Bi jarreren inplikazioak ere desberdinak dira, eta, egia-ostearen aroan, bigarren kasua deigarria da oso.^{[42][43][44][45]}

Isuri kognitiboei dagokienez, egia-ostearen gakoetako bat zera da: egia parez pare dugunean ere hari kasurik ez egitea. Joera horren atzean zer egon daitekeen ikertu ahala, arrazoietako bat, agian oinarrizkoena, gure irrazionaltasunari lotzen zaio: egiari ez diogu kasurik egiten hain zuzen kosta egiten zaigulako bestela jokatzea. Ez garelako uste bezain razionalak.

Isuri mediatikoei dagokienez,  XXI. mendeko erabakiaren arkitektura modu bizkorrean aldatu da azken urteetan. Horrek informazioarekin, adituekin eta egiarekin berarekin harremanetan egoteko modua aldatu du. Badirudi gure isuriak areagotzen dituen erabakiaren arkitektura dela egungoa. Lehen aldaketa esanguratsua ‘nahierako interakzioak’ deritzenak areagotu ahala etorri da. Ikusi dugu, sarritan, gustuko informazioa bilatzeko joera dugula. Azken hamarkadetan, informazio eskaintza eta eskaera modu nabarmenean areagotu dira. Horrela, gero eta handiagoa da gustuko duguna entzuteko aukera.^{[42][43][44][45]}

 

Isuri kognitibo eta mediatikoen eskutik, egia-ostera heltzeko pista batzuk lor daitezke. Uler dezakegu zergatik gelditzen diren egia batzuk bazterrean. Hala ere, kontuan izan behar dugu hori ez dela gertatzen soilik gezur eta desinformazioa dela medio.

Egia-ostearen muinean egiarekiko interesik eza, hots, axolagabetasuna dago, eta ez dirudi hori ezjakin eta gezurtiaren ezaugarri nagusitzat jo daitekeenik. Aitzitik, axolagabetasuna irudikatzeko aproposa den figura bat baldin badago, hori hitzontzia da. Hitzontzikeria nozioa Harry J. Frankfurtek (2005) ekarri zuen eztabaida filosofikoaren erdigunera. Dena den, Frankfurtek hasieratik onartu zuen ez zegoela eskura hain ohikoa zen fenomeno horren definiziorik, eta are gutxiago teoriarik. Hala ere, ahalegindu zen nozioa argitzen, eta, haren aburuz, hitzontzikeriaren ezaugarri nagusia egiarekiko interesik eza da. Hitzontziari bost axola zaio esaten duena egiazkoa edo faltsua den. Egiarekiko eta gauzen izaerarekiko indiferentzia hori da haren ezaugarri bereizgarria.

Hain zuzen ere, egiarekiko axolagabetasun hori da hitzontziaren eta gezurtiaren arteko desberdintasun nagusia, baita hitzontziaren eta ezjakinaren artekoa ere.

Hitzontziaren beste ezaugarri bat zera da: toleranteagoak izan ohi gara hitzontziekin gezurtiekin baino. Hain zuzen, hori izan daiteke, kasu batzuetan, gezurrarena baino hitzontzikeriaren bidea aukeratzeko arrazoietako bat. Ez da harritzekoa, beraz, testuinguru jakin batean egiari izkin egiteko, gezurraren estrategia baino hitzontziaren aldeko hautua egiteko tentaldia.^{[42][43][44][45]}

• Bachelard, Gaston. (1978). La filosofía del no. Amorrortu, Buenos Aires ISBN 84-610-3015-X..
• Bell, Daniel. (1994). Las contradicciones culturales del capitalismo. Alianza, Madrid ISBN 84-206-2195-1..
• Bernard, Williams. (2004). Truth and Truthfulness. Princeton University Press, Princeton ISBN 0691117918..
• Blackburn, S.; Simmons, K.. (1999). Truth. Oxford University Press. - Antología de artículos clásicos sobre la verdad, incluyendo trabajos de James, Russell, Ramsey, Tarski y otros más recientes.
• Dancy, J.. (1993). Introducción a la epistemología contemporánea. Tecnos, Madrid. ISBN 84-309-612-9..
• Eco, U.. (1999). Kant y el ornitorrinco. Lumen, Barcelona. ISBN 84-264-1265-3..
• Ferrater Mora, J.. (1984). Diccionario de Filosofía (4 tomos). Alianza Diccionarios, Barcelona. ISBN 84-206-5299-7..
• Field, Hartry. (2001). Truth and the Absence of Fact. Oxford University Press, EEUU.
• Fukuyama, Francis. (1992). El fin de la historia y el último hombre. Planeta, Barcelona ISBN 84-320-5954-4..
• Gadamer, Hans-Georg. (1977). Verdad y método. Sígueme, Salamanca..
• Gilson, Etienne. (1965). La filosofía en la Edad Media. Gredos, Madrid..
• Gracia Guillén, Diego. (1986). Voluntad de verdad. Labor, Madrid..
• Grover, Dorothy. (1992). The Prosentential Theory of Truth. Princeton University Press, Princeton..
• Habermas, Jürgen. (2003). Truth and Justification. MIT Press.
• Habermas, J.. (1984). Ciencia y técnica como "ideología". Tecnos, Madrid. ISBN 84-309-1031-X..
• Habermas, J.. (2001). Acción comunicativa y razón sin trascendencia. Paidos, Barcelona. ISBN 84-493-1308-2..
• Heidegger, Martin. (2004). Lógica. La pregunta por la verdad. Alianza, Madrid..
• Heidegger, Martin. (2007). De la esencia de la verdad. .
• Heidegger, Martin. (1953). Doctrina de la verdad según Platón. .
• Honderich, Ted (Editorea).. (2001). Enciclopedia Oxford de Filosofía. Anaya, Madrid. ISBN 84-309-3699-8..
• Kant, E.. (1978). Crítica de la Razón Pura. Alfaguara, Madrid. ISBN 84-204-0407-1..
• Kirkham, Richard. (1995). Theories of Truth: A Critical Introduction. The MIT Press, Cambridge, Massachusetts..
• Kripke, Saul. (1975). «Outline of a Theory of Truth» Journal of Philosophy, 72. liburukia, 19. zkia: 690-716..
• Kripke, S.. (2005). El nombrar y la necesidad. UNAM, México ISBN 970-32-2512-8..
• Lyotard, J.F.. (1984). La condición posmoderna. Ediciones Cátedra, Madrid. ISBN 84-376-0466-4..
• Nietzsche, Friedrich. Sobre verdad y mentira en sentido extramoral. Tecnos, Madrid..
• Padilla Gálvez, Jesús. (2007). Verdad y demostración. Plaza y Valdés, Madrid ISBN 978-84-96780-19-4..
• Padilla Gálvez, Jesús. (2017). Verdad. Controversias Abiertas. Tirant Lo Blanch, Valencia ISBN 9788417069582..
• Padilla Gálvez, Jesús. (2021). El mentiroso. Genealogía de una paradoja sobre verdad y autorreferencia. Tirant Lo Blanch, Valencia ISBN 978-84-18656-18-7..
• Ortega y Gasset, J.. (1976). El tema de nuestro tiempo. La doctrina del punto de vista. Revista de Occidente. El Arquero, Madrid ISBN 84-292-1009-1..
• Ozcoidi, Pablo. (2010). Cartas sobre la verdad. GlobalSpace, Seattle, Washington..
• Putnam|izena= H.. (1988). Razón, verdad e historia. Tecnos, Madrid ISBN 84-309-1577-X..
• Popper, K.. (1984). La miseria del historicismo. Alianza. Taurus, Madrid ISBN 84-206-1477-7..
• Popper, K.. (1984). Sociedad abierta, universo abierto. Conversación con Franz Kreuzer.. Tecnos, Madrid ISBN 84-309-1105-7..
• Van Orman Quine, Willard. (1981). Filosofía de la Lógica. Alianza, Madrid ISBN 84-2062043-2..
• Rescher, Nicholas. (1973). The Coherence Theory of Truth. Clarendon Press, Oxford ISBN 0198244010..
• Rodríguez Huéscar, Antonio. (1966). Perspectiva y Verdad. Ediciones de la Revista de Occidente, Madrid.
• Rorty, Richard. (1996). Consecuencias del pragmatismo. Tecnos, Madrid ISBN 84-309-2780-8..
• Sartre, Jean-Paul. (1996). Verdad y existencia. Paidós ICE/UAB, Barcelona. Itzultzailea: Alicia Puleo; Itzulpenaren berrikuskapena: Celia Amorós
• Vattimo, Gianni. (1986). El fin de la modernidad. Nihilismo y hermanéutica en la cultura posmoderna. ISBN 84-7432-240-5..
• Serrano Marín, Vicente. (2005). Nihilismo y modernidad. Dialéctica de la antiilustración. Plaza y Valdés, México ISBN 84-934395-3-3..
• Zubiri, Xavier. (1999). El hombre y la verdad. Fundación Xavier Zubiri, Madrid.
• Zubiri, X.. (1963). Naturaleza, Historia, Dios. Editora Nacional, Madrid.
• Zubiri, X.. (1963). Sobre la esencia. Sociedad de Estudios y Publicaciones, Madrid.
• Zubiri, X.. (1982). Inteligencia y logos. Alianza, Madrid ISBN 84-206-9012-0..

• Ontologia
• Epistemologia
• Egia-oste
• Gezur
• Eszeptizismo
• Erlatibismo

• http://www.sefaweb.es/el-concepto-de-verdad/
  •   Datuak: Q7949
  •   Multimedia: Truth / Q7949
  •   Aipu famatuak: Egia