Η Λέσβος είναι ελληνικόνησί στο Βορειοανατολικό Αιγαίο.
Είναι το τρίτο σε μέγεθος νησί της Ελλάδας μετά την Κρήτη και την Εύβοια, με έκταση 1.636 τ.χλμ. και ακτογραμμή 459 χλμ. Έχει πληθυσμό 83.755 κατοίκους,[1] σύμφωνα με την απογραφή του 2021. Διοικητικά ανήκει στην Περιφερειακή Ενότητα Λέσβου της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου. Βρίσκεται απέναντι από τις τουρκικές ακτές. Είναι εύφορο νησί, κατάφυτο από πευκώνες και ελαιώνες, με έντονες εναλλαγές των τοπίων. Περίπου 11.000.000 ελαιόδενδρα φύονται στη Λέσβο, δημιουργώντας έναν συνεχή, μεγάλο ελαιώνα. Έχει δύο κόλπους από τους οποίους ο μεγαλύτερος είναι ο κόλπος της Καλλονής, φημισμένος για τη σαρδέλα της, και ο μικρότερος είναι ο κόλπος της Γέρας.
Η Λέσβος βρίθει γεωλογικών μνημείων, καθώς και περιοχών με φυσικό κάλλος και οικολογική αξία. Το μνημείο που ξεχωρίζει στο νησί είναι το Απολιθωμένο Δάσος, το οποίο έχει χαρακτηριστεί διατηρητέο φυσικό μνημείο (UNESCO World Heritage site). Επιπλέον, το νησί της Λέσβου διαθέτει πλήθος αρχαιολογικών θέσεων και μνημείων, τα οποία με την ομορφιά τους αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για καλλιτέχνες, ζωγράφους, συγγραφείς αλλά και ποιητές.
Η πόλη της Μυτιλήνης (απ' όπου η άλλη κοινή ονομασία του νησιού) βρίσκεται κτισμένη στο νοτιοανατολικό άκρο του νησιού και επάνω σε επτά λόφους. Ως σύγχρονη πόλη και διοικητικό, εμπορικο-οικονομικό και πνευματικό κέντρο πληθυσμού 33.523 κατοίκων[1] αποτελεί την έδρα του νησιού, του Πανεπιστημίου Αιγαίου, της Περιφερειακής Ενότητας Λέσβου και της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου, καθώς επίσης και του Υπουργείου Αιγαίου. Σημαντικές κωμοπόλεις του νησιού είναι η Αγία Παρασκευή με 2.053 κατοίκους, η Αγιάσος με 2.001, η Καλλονή με 2.161, ο Πολιχνίτος με 2.041, το Πλωμάρι με 2.930, κ.ά. Η Λέσβος θεωρείται πατρίδα του ούζου, λόγω της εκτεταμένης ενασχόλησης των κατοίκων με την ποτοποιία. Αρκετές γνωστές μάρκες ούζου προέρχονται απ' το νησί. Επίσης το νησί φημίζεται για τις σαρδέλες Καλλονής (η γνωστή παπαλίνα), το ελαιόλαδο, αλλά και τα τυροκομικά προϊόντα.
Η Λέσβος είναι ένα από τα μεγαλύτερα νησιά της Μεσογείου και είναι το τρίτο σε έκταση και το πέμπτο σε πληθυσμό νησί στην Ελλάδα. Βρίσκεται στο ανατολικό τμήμα του Αιγαίου Πελάγους, κοντά στα μικρασιατικά παράλια, και απέχει λιγότερο από 10 χλμ. από την τουρκική ηπειρωτική χώρα, αλλά και περίπου 200 χλμ. από το πλησιέστερο τμήμα της ελληνικής ηπειρωτικής χώρας. Η ακτογραμμή της έχει μήκος 370 χλμ. και χαρακτηρίζεται από δύο μεγάλους ημίκλειστους και επιμήκεις κόλπους (της Γέρας και της Καλλονής). Η πρωτεύουσά του, Μυτιλήνη, κτισμένη στη νοτιοανατολική πλευρά του νησιού, αποτελεί ταυτόχρονα την έδρα της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου.
Το σχήμα της Λέσβου μπορεί να θεωρηθεί ως τριγωνικό. Η ποικιλότητα του φυσικού περιβάλλοντος είναι ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της Λέσβου. Η μορφολογία της ενδοχώρας είναι κυρίως ημιορεινή, τραχιά και ανώμαλη. Τα δύο ψηλότερα βουνά είναι ο Όλυμπος Λέσβου (968 μ.) στα νότια και ο Λεπέτυμνος (969 μ.) στα βορειοανατολικά. Ανάμεσά τους εκτείνονται λόφοι μεσαίου υψομέτρου. Σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει στα περισσότερα ελληνικά νησιά, οι προεξέχοντες βράχοι δεν είναι ασβεστολιθικοί, αλλά κυρίως ηφαιστειακοί, με μια ροπή προς τα περισσότερο όξινα εδάφη. Αυτό περιορίζει ελαφρώς τη χλωρίδα του νησιού, αλλά δημιουργεί ένα όμορφο και πολυποίκιλο τοπίο, με πολλά ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά. [εκκρεμεί παραπομπή].
Οι πεδινές εκτάσεις σχηματίζονται κοντά στα παράλια, με κυριότερες τις πεδιάδες της Καλλονής, του Πολιχνίτου, της Ερεσού και της Γέρας. Οι ακτές της Λέσβου εμφανίζουν πλούσιο διαμελισμό και χαρακτηρίζονται στα νότια από τον σχηματισμό δύο μεγάλων εγκολπώσεων με πολύ στενές εισόδους, τον κόλπο της Γέρας και τον κόλπο της Καλλονής. Ο κόλπος της Καλλονής είναι ο μεγαλύτερος, με έκταση που υπολογίζεται στα 110 τετραγωνικά χιλιόμετρα και μέσο βάθος δέκα μέτρων. Συνδέεται με το Αιγαίο πέλαγος μέσω ενός στενού διαύλου μήκους τεσσάρων χιλιομέτρων. Στις όχθες του βρίσκονται αλυκές και υγροβιότοποι. Χαρακτηρίζεται ως αβαθής και ημίκλειστος. Ο κόλπος της Γέρας είναι στο νοτιοανατολικό άκρο του νησιού και έχει επιφάνεια 42 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Κατά μήκος των ακτών του έχουν σχηματιστεί υφάλμυρα έλη.[3]
Ο ποταμός Τσικνιάς στον Κόλπο Καλλονής.Ο υγροβιότοπος Καλλονής, Λέσβος.
Η Λέσβος δεν έχει μεγάλους ποταμούς, παρά μόνο χειμάρρους. Ιδιαίτερη σημασία έχει ο χείμαρρος Ευεργέτουλας, στο κεντρικό μέρος του νησιού, καθώς στο σημείο που εκβάλλει στον κόλπο της Γέρας σχηματίζεται το έλος Ντίπι, το μεγαλύτερο του νησιού, το οποίο είναι σημαντικός υγροβιότοπος. Άλλοι σημαντικοί χείμαρροι είναι οι Τσικνιάς, Τσιχλιώτας, Μυλοπόταμος, Σεδούντας και Αλμυροπόταμος. Τα δάση καλύπτουν σχεδόν το ένα πέμπτο της επιφάνειας της Λέσβου και οι ελαιώνες το ένα τέταρτο της έκτασής της. Αντίθετα όμως με την υπόλοιπη Λέσβο, το δυτικό τμήμα του νησιού είναι κυρίως ξερό και άγονο.
Το κλίμα της Λέσβου χαρακτηρίζεται ως ήπιο μεσογειακό, με μεγάλη ηλιοφάνεια καθ' όλη τη διάρκεια του έτους.
Η γαλιά της Λέσβου (περσικός σκίουρος ή Sciurus anomalus) είναι είδος σκίουρου που δεν συναντάται πουθενά αλλού στον ελλαδικό χώρο. Η γαλιά ζει στα πευκοδάση του νησιού, στα δάση από βελανιδιές και καστανιές, όπως επίσης στους ελαιώνες, καθώς υπολογίζεται πως υπάρχουν πάνω από 11.000.000 ελαιόδενδρα στο νησί. Για τη διατήρησή του έχει μεγάλη σημασία το πλήθος των οπωροφόρων δένδρων του νησιού, ενώ το είδος αυτό προστατεύεται από Προεδρικό Διάταγμα.[4] Το κίτρινο ροδόδεντρο (Rhododendron Luteum Sweet) είναι σπάνιο είδος θάμνου που απαντάται στο δάσος των Παρακοίλων ως την Ανεμώτια. Μόνο στο νησί υπάρχει το ενδημικό φυτό άλυσσον το λεσβιακόν (Alyssum lesbiacum). Μεγάλη είναι και η ποικιλία από άγριες ορχιδέες, κυκλάμινα, παπαρούνες, κρόκους καθώς και παιώνιες. Το νησί επίσης αποτελεί ένα από τα πιο ενδιαφέροντα μέρη στον κόσμο για παρατήρηση πουλιών[5].
Η Λέσβος βρίσκεται στη μικροπλάκα του Αιγαίου, κοντά στον νοτιοδυτικό κλάδο του βόρειου ρήγματος της Ανατολίας. Η παρουσία αυτού του ρήγματος έχει οδηγήσει στην αποκοπή του νησιού από τη Μικρά Ασία, ενώ είναι υπεύθυνο για αρκετές καταστροφικές σεισμικές δονήσεις που έλαβαν χώρα στη, περιοχή. Πόλεις (όπως η Πύρρα) έχουν καταστραφεί από τους σεισμούς. Το 1867 ισχυρός σεισμός καταστρέφει μεγάλο μέρος του νησιού και αφήνει πίσω του 550 νεκρούς, ενώ ισχυρός σεισμός λαμβάνει χώρα και το 1889 με 25 νεκρούς. Η Λέσβος τοποθετείται στη ζώνη ΙΙ σεισμικής επικινδυνότητας για τον Ελλαδικό χώρο.[6]
Γεωλογικά η Λέσβος ανήκει στην Πελαγονική ζώνη. Το αλπικό υπόβαθρο του νησιού, τμήμα της ζώνης της Κιμμερικής ηπείρου, είναι επωθημένο από οφιόλιθους και μετα-αλπικούς σχηματισμούς. Τα παλαιότερα στρώματα πετρωμάτων βρίσκονται στην περιοχή του κόλπου της Γέρας και στην περιοχή του Σιγρίου και του Γαββαθά. Είναι πετρώματα περμοτριαδικής ηλικίας και είναι σχιστόλιθοι, χαλαζίτες, φυλλίτες και μεταψαμμίτες που εναλλάσσονται με μάρμαρα και κρυσταλλικούς ασβεστολίθους. Πάνω σε αυτά βρίσκονται οφιολιθικά πετρώματα του Μεσοζωικού αιώνα, τα οποία βρίσκονται στη νότια Λέσβο, δυτικά του όρους Όλυμπος. Αυτά τα πετρώματα προέρχονται από τον πυθμένα της Τηθύος. Χωρίζονται σε δύο στρώματα. Το ανώτερο αποτελείται από υπερμαφικά, μελανού χρώματος πετρώματα και το κατώτερο, το οποίο χωρίζει τα οφιολιθικά πετρώματα από το αλπικό υπόστρωμα, από αμφιβολίτες και αμφιβολικά πετρώματα. Φλέβες ηφαιστειακών πετρωμάτων διαπερνούν αυτό το στρώμα. Τέλος, αλουβιακοί σχηματισμοί συναντώνται στην πεδιάδα της Καλλονής, όπως και σε μικρές προσχωσιγενείς κοιλάδες και μικρά πεδία που δημιουργήθηκαν από χειμάρρους.[7][8]
Το άγονο ηφαιστειογενές δυτικό τμήμα της Λέσβου.
Τα δύο τρίτα της Λέσβου καλύπτονται από ηφαιστειακά πετρώματα, κυρίως ανδεσίτες, ρυόλιθους, ηφαιστειακό τόφφο και στάχτη. Τα ηφαιστειακά πετρώματα καταλαμβάνουν το βόρειο, κεντρικό και δυτικό τμήμα της Λέσβου. Διακρίνονται επιμέρους γεωλογικοί σχηματισμοί οι οποίοι περιγράφηκαν από τους Piper και Piper το 1992 από τον αρχαιότερο στον πιο πρόσφατο ως οι λάβες της Ερεσού, ο σχηματισμός του Σκουτάρου, ο ιγνιμβρίτης του Πολιχνίτου, ο σχηματισμός του Σκαλοχωρίου, ο σχηματισμός της Συκαμιάς, ο σχηματισμός (βασάλτης) της Μυτιλήνης και οι φλέβες του Μεσοποτάμου. Η ηφαιστειακή δραστηριότητα ήταν αποτέλεσμα της σύγκρουσης της ευρασιατικής λιθοσφαιρικής πλάκας στον βορρά με την αφρικανική λιθοσφαιρική πλάκα στον νότο, με αποτέλεσμα τη βύθιση της δεύτερης κάτω από την πρώτη. Η αφρικανική πλάκα τήκεται και στη συνέχεια το λιωμένο υλικό (το μάγμα) κινείται προς την επιφάνεια και δημιουργεί ένα τόξο ηφαιστείων πίσω από την περιοχή σύγκρουσης των δύο λιθοσφαιρικών πλακών. Τώρα η περιοχή σύγκλισης είναι νότια της Κρήτης και υπάρχουν ενεργά ηφαίστεια στη Σαντορίνη και στη Νίσυρο. Πριν από 21,5 με 16,5 εκατομμύρια χρόνια, στον χώρο του σημερινού Αιγαίου υπήρχε μία ενιαία ξηρά, η Αιγηίδα, η περιοχή σύγκλισης βρισκόταν στον χώρο των Κυκλάδων και τα ηφαίστεια στο Βορειοανατολικό Αιγαίο.[9] Στη Λέσβο, αυτή η δραστηριότητα δημιούργησε σύνθετα ηφαιστειακά οικοδομήματα όπως (πέρα από τους κρατήρες) δόμοι και φλέβες. Οι κύριοι κρατήρες στη Λέσβο βρίσκονταν στην περιοχή της Βατούσας, της Άγρας και του Λεπέτυμνου, ενώ έχουν βρεθεί και άλλοι κρατήρες διάσπαρτοι σε όλο το νησί.[10]
Η ηφαιστειακή δραστηριότητα των ηφαιστείων της Λέσβου προκάλεσε την έξοδο τεράστιων ποσοτήτων λάβας, στάχτης και άλλων υλικών που σκέπασαν μεγάλες εκτάσεις. Η βλάστηση εκείνης της εποχής σκεπάστηκε από παχιά στρώματα ηφαιστειακής στάχτης. Στη συνέχεια οι έντονες βροχοπτώσεις που ακολούθησαν, παρέσυραν τη στάχτη από τις περιοχές με μεγάλο υψόμετρο. Έτσι δημιουργήθηκαν πυροκλαστικές ροές υλικών που κινήθηκαν προς τα δυτικά και κάλυψαν το μεγάλο πυκνό δάσος που υπήρχε εκείνη την εποχή στη δυτική Λέσβο. Η κίνηση του υλικού ήταν ταχύτατη και κάλυψε αμέσως τους κορμούς, τα κλαδιά και τα φύλλα των δέντρων.
Η απομόνωση των φυτικών ιστών από τις επιφανειακές συνθήκες και η έντονη υδροθερμική κυκλοφορία, θερμών ρευστών πλουσίων σε πυρίτιο που ακολούθησε, επέτρεψε την τέλεια απολίθωση των φυτικών ιστών, κάτω από ιδανικές συνθήκες. Κατά τη διαδικασία αυτή είχαμε αντικατάσταση μόριο προς μόριο της οργανικής φυτικής ύλης από ανόργανη ύλη των ρευστών. Με τον τρόπο αυτό διατηρήθηκαν πολύ καλά τα μορφολογικά χαρακτηριστικά των δέντρων, όπως η εξωτερική επιφάνεια του κορμού, οι αυξητικοί δακτύλιοι καθώς και η εσωτερική δομή του ξύλου. Τώρα αυτοί οι κορμοί αποκαλύπτονται με τη φυσική διάβρωση του εδάφους και αποτελούν το απολιθωμένο δάσος της Λέσβου. Η διάβρωση αυτών των πετρωμάτων ευθύνεται για το έντονο ανάγλυφο της δυτικής Λέσβου.
Η Λέσβος έχει αξιόλογο γεωθερμικό δυναμικό, όπως αποδεικνύεται από την ύπαρξη πολυάριθμων θερμών πηγών και γεωθερμικών πεδίων χαμηλής, μέσης αλλά και υψηλής ενθαλπίας[11]. Οι περιοχές οι οποίες παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον εντοπισμό γεωθερμικών ρευστών μέσης και ίσως υψηλής ενθαλπίας είναι: α) στην Άργεννο, β) στη Στύψη και γ) στον Πολιχνίτο. Η ΔΕΗ, ήδη από το 1972, έχει αναπτύξει μια σειρά ερευνητικών προγραμμάτων για τα γεωθερμικά πεδία της Λέσβου (28 ερευνητικές γεωτρήσεις, γεωλογικές, νεοτεκτονικές, υδρογεωλογικές, γεωχημικές, γεωφυσικές και γεωθερμικές έρευνες κτλ.). Το αποτέλεσμα αυτής της ερευνητικής προσπάθειας ήταν να εντοπισθούν τελικά ελπιδοφόρες περιοχές για περαιτέρω βαθιά γεωτρητική έρευνα και ανάπτυξη, με πιθανές εφαρμογές οι οποίες περιλαμβάνουν και την ηλεκτροπαραγωγή[12].
Ο πρώτος που κατοίκησε τη Λέσβο ήταν ο Ξανθός ο Τριόπου, που προερχόταν από το Άργος ως αρχηγός των Πελασγών και μετονόμασε το νησί άπο «Ίσσα» σε «Πελασγία». Το νησί όταν πήγε το βρήκε εντελώς έρημο. Όμως ύστερα από επτά γενιές και μετά από μια σημαντική καταστροφή η Λέσβος ερημώθηκε ξανά.[13]
Το νησί το ίδιο όμως τελικά ονομάστηκε Λέσβος, από τον Λέσβο, τον γιο του Λαπίθου, που ύστερα από χρησμό έπλευσε στη Λέσβο, παντρεύτηκε τη Μήθυμνα και έδωσε στο νησί το όνομα Λέσβος και στον λαό της την ονομασία Λέσβιοι. Λόγω της σπουδαιότητας του Λέσβου εν ζωή, η ονομασία του φαίνεται να επικράτησε.[15]
Η Λέσβος κατοικείται από τα προϊστορικά χρόνια. Τα παλαιότερα ευρήματα ανήκουν στην Παλαιολιθική εποχή.[16] Στη θέση Ροδαφνίδια, κοντά στο Λισβόρι, έχουν εντοπιστεί λίθινα εργαλεία (χειροπελέκεις, κοπείς και ξέστρα) της Αχελαίας φάσης, τα οποία χρονολογούνται στο Μέσο Πλειστόκαινο, 780.000-125.000 πριν, μπορεί και παλαιότερα.[17][18]
Θέσεις νεολιθικών οικισμών μέχρι στιγμής έχουν βρεθεί στο Σπήλαιο του Αγίου Βαρθολομαίου, στο Σπήλαιο «της Γριάς το Πήδημα» και στις Χαλακές Πολιχνίτου.[19] Σημαντική προϊστορική θέση είναι η Θερμή, όπου αναπτύχθηκε μεγάλος παράκτιος οικισμός σε πέντε φάσεις από το 3200 π.Χ. μέχρι το 2400 π.Χ. Ήταν αστικό κέντρο με οικοδομικά τετράγωνα και λιθόστρωτους δρόμους. Αρχικά ήταν ανοχύρωτη, αλλά από φόβο επιθέσεων λαών της Μικράς Ασίας, οχυρώθηκε. Η τεχνοτροπία στην κατασκευή και στη διακόσμηση των αγγείων είναι ίδια μέχρι τους αρχαϊκούς χρόνους.[20] Στο νησί έχουν εντοπιστεί και άλλα κέντρα όπως στο παράκτιο Κουρτήρ Λισβορίου (ακρωτήρι, Κουρτήρ) και οχυρές θέσεις σε λόφους στις οποίες έχουν ανακαλυφθεί λίθινα αντικείμενα όπως μυλόλιθοι και λεπίδες και αγγεία.[19] Ο πολιτισμός αυτός που αναπτύχθηκε στη Λέσβο παρουσιάζει κοινά στοιχεία με τον πολιτισμό της Τροίας και επεκτείνεται επίσης και σε άλλες περιοχές του βορειοανατολικού Αιγαίου, όπως σε Σάμο, Χίο, Λήμνο, Μ. Ασία (Τροία), Θάσο, Ίμβρο, Σαμοθράκη, Θράκη και Σκύρο.[20] Το νησί αποικίστηκε τη δεύτερη χιλιετία από τους Αχαιο-αιολείς, ως αποτέλεσμα της επέκτασής τους στην ανατολική Μεσόγειο και της καθόδου των Δωριέων.
Η Λέσβος δεν ήταν αποκλειστικά γνωστή με αυτό το όνομα. Από διάφορους αρχαίους συγγραφείς, το νησί αναφέρεται ως Ιμερτή, Λασία, Πελασγία, Αιγείρα, Αιθιόπη, Μυτωνίς, Μακαρία και Ίσσα. Τονίζεται ότι αυτά τα ονόματα μάλλον δεν είδαν σημαντική χρήση πέρα από τη μυθολογία.[21]
Το αρχαιότερο όνομα θεωρείται ότι είναι το «Ίσσα», από το οποίο μάλλον αντλεί το όνομά της η Άντισσα, διότι αρχικά ήταν νησίδα αποκομμένη από το υπόλοιπο νησί.[22]
Για το όνομα Αιθιόπη μία θεωρία ισχυρίζεται ότι ονομάστηκε έτσι από τη Μύρινα, τη βασίλισσα των Αμαζόνων, που λέγεται ότι κατέκτησε το νησί μαζί με άλλα νησιά.[23] Μία άλλη θεωρία όμως ισχυρίζεται ότι το όνομα είναι πολύ πιο αρχαίο από αυτό. Οι Αιθίοπες, διερχόμενοι από την Ανατολή δια της Κολχίδας, σκορπίστηκαν στη Μεσόγειο και μεταξύ άλλων κατέκτησαν τη Λέσβο. Με αυτήν τη θεωρία εξηγείται επίσης το όνομα Αιγείρα (δηλ. μελαμψή), το οποίο προήλθε από τον Αιθίοπα.[24]
Αξιοσημείωτες ονομασίες επίσης είναι η Μυτωνίς (από τον Μύτωνα που ήταν γιός του Ποσειδώνα και της Μυτιλήνης) και η Μακαρία.[25]
Τα ονόματα Ιμερτή και Λασία αναφέρονται αποκλειστικά στα έργα του Πλινίου, άρα ενδέχεται να είναι τυπογραφικά λάθη της Ιμέρας και της Ίσσας. Μία άλλη θεωρία υποστηρίζει ότι το νησί ονομάστηκε Λασία λόγω των πολλών άγριων δασών της περιοχής και Ιμερτή από τη σημασία της λέξης, δηλαδή ποθητή.[21]
Παρ' όλα αυτά η ονομασία Λέσβος ήταν η μόνη που άντεξε στην πάροδο του χρόνου και σίγουρα η πιο ευρέως χρησιμοποιημένη, ακόμη και στην αρχαιότητα. Ο Ηρόδοτος πάντα αναφέρεται στους κατοίκους του νησιού είτε ως Μυτιληναίους είτε ως Λέσβιους.
Οι πρωτογεωμετρικοί και οι γεωμετρικοί χρόνοι ήταν μια σκοτεινή περίοδος για τη Λέσβο. Κύρια ασχολία των κατοίκων εικάζεται ότι ήταν η καλλιέργεια της γης και η ναυτιλία. Λεσβιακοί αμφορείς που βρέθηκαν στη Σμύρνη και στην Αθήνα αποδεικνύουν ότι η εξαγωγή του κρασιού στη Λέσβο άρχισε από τον 7o αι. π.Χ. Οι πόλεις ήταν μικρές και φαίνεται ότι σχημάτισαν από νωρίς ένα είδος αμφικτυονίας με πρωτεύουσα τη Μυτιλήνη. Πολύ νωρίς, πριν από το 700 π.Χ., οι Μυτιληναίοι έλεγχαν τις αιολικές πόλεις και συνοικισμούς της απέναντι μικρασιατικής ακτής φτάνοντας έως τα Δαρδανέλια.
Από τις αρχαίες πόλεις του νησιού πέντε ήταν οι σημαντικότερες: η Μυτιλήνη, η Μήθυμνα, η Άντισσα, η Πύρρα και η Ερεσός, οι οποίες ιδρύθηκαν από τους Αιολείς. Μια έκτη πόλη, η Αρίσβη, καταστράφηκε τον 5ο π.Χ. αι. από τους Μηθυμναίους. Το πρώτο πολίτευμα των λεσβιακών πόλεων φαίνεται ότι ήταν η βασιλεία και στη συνέχεια πέρασαν από την ολιγαρχία στην τυραννία. Η Μυτιλήνη, αφού ξεπέρασε στα τέλη του 7ου π.Χ. αι. τις εσωτερικές διενέξεις και ταραχές, στις οποίες έλαβε μέρος και ο ποιητής Αλκαίος, χάρη στον σοφό Πιττακό απέκτησαν δημοκρατικό πολίτευμα και πολιτική σταθερότητα, η οποία της επέτρεψε να αναπτυχθεί σε ισχυρή ναυτική δύναμη και να κυριαρχήσει στις άλλες πόλεις του νησιού. Στα μέσα του 7ου αιώνα π.Χ. επεκτάθηκαν σε όλη την Τρωάδα και έγιναν ισχυρή ναυτική δύναμη. Στα 570 π.Χ. οι Μυτιληναίοι είναι οι μόνοι Αιολείς που πήραν μέρος στον αποικισμό της Ναυκράτιδος στην Αίγυπτο. Οι πόλεις της Λέσβου ήταν υποτελείς στον Κροίσο της Λυδίας (και όταν ο τελευταίος νικήθηκε από τους Πέρσες το 546 π.Χ.) το νησί πέρασε υπό περσική κυριαρχία. Το 499 π.Χ. συμμετείχε στην Ιωνική επανάσταση, όμως μετά την ήττα στη ναυμαχία της Λάδης (494 π.Χ.) υποτάχθηκε πλήρως στους Πέρσες και αναγκάστηκε να εκστρατεύσει μαζί τους εναντίον των Ελλήνων.
Η Λέσβος συμμετέχει στον Πελοποννησιακό πόλεμο, (431 π.Χ. - 404 π.Χ.), κατά τη διάρκεια του οποίου οι πόλεις της πότε με το ένα στρατόπεδο και πότε με το άλλο υφίστανται καταστροφές, καθώς αρχικά συμμάχησαν με τους Αθηναίους και στη συνέχεια με τους Σπαρτιάτες. Στην αρχή οι λεσβιακές πόλεις είχαν συμμαχήσει με τους Αθηναίους, με την είσοδό τους στη Δηλιακή Συμμαχία το 478 π.Χ. Η νήσος κατέβαλε στη συμμαχία μόνο ναυτική βοήθεια. Όμως στο τέταρτο έτος του Πελοποννησιακού Πολέμου (427 π.Χ.) αποστατεί όλο το νησί με εξαίρεση τη Μήθυμνα και μόλις που θα γλυτώσει την πλήρη καταστροφή της από τους Αθηναίους. Όλο το νησί με εξαίρεση την περιοχή της Μήθυμνας μοιράστηκε σε 3.000 κλήρους από τους οποίους οι 300 αφιερώθηκαν στους θεούς και οι υπόλοιποι 2.700 δόθηκαν σε Αθηναίους κληρούχους, οι οποίοι όμως τους μίσθωσαν στους Λέσβιους και γύρισαν στην Αθήνα. Οι Λέσβιοι προσπάθησαν να φύγουν από τη συμμαχία το 415 π.Χ. και το 406 π.Χ., αλλά απέτυχαν. Το 405 π.Χ., μετά τη ναυμαχία στους Αιγός Ποταμούς, το νησί καταλαμβάνεται από τον Σπαρτιάτη στρατιωτικό Λύσανδρο.
Οι Σπαρτιάτες επέβαλαν δεκαρχικό πολίτευμα μέχρι το 394 π.Χ., οπότε η Μυτιλήνη απέβαλε τους Σπαρτιάτες. Το 389 π.Χ. ο Θρασύβουλος εισέρχεται στη Μυτιλήνη ανεμπόδιστος και κυρίευσε τη Μήθυμνα που ήταν το προπύργιο των Σπαρτιατών στο νησί. Το νησί συμμετείχε στον Κορινθιακό πόλεμο ως μέλος της κορινθιακής συμμαχίας και με την Ανταλκίδειο ειρήνη το νησί αφέθηκε ελεύθερο. Το 369 π.Χ. προσέρχεται και πάλι στη Β' Αθηναϊκή Συμμαχία.[26]
Περσική εκστρατεία και κατάκτηση από τους Ρωμαίους
Οι Πέρσες θα την καταλάβουν το 357 π.Χ. και τελικά θα την απελευθερώσει το 332 π.Χ. ο Μέγας Αλέξανδρος. Από το 322 π.Χ. έως το 201 π.Χ. το νησί ανήκει στους Διαδόχους του Μεγάλου Αλεξάνδρου (Αντίγονος και μετά οι Πτολεμαίοι). Σε αυτήν την περίοδο το νησί χάνει την επιφανή θέση που κατείχε. Γύρω στα 231 π.Χ. καταστρέφεται από σεισμό η Πύρρα (κατοικείται μόνο το προάστιο και το Λιμάνι). Η Άντισσα καταστρέφεται από τους Ρωμαίους το 168 π.Χ. και χαρίζουν την επικράτειά της στη Μήθυμνα. Το 88 π.Χ. ο Μάρκος Μινούκιος Θέρμος καταλαμβάνει τη Μυτιλήνη, η οποία το 89 π.Χ. είχε συμμαχήσει με τον Μιθριδάτη ΣΤ΄ τον Ευπάτορα.
Κατά τη διάρκεια της κυριαρχίας των Ρωμαίων κατασκευάζεται το Υδραγωγείο της Μόριας, τα ψηφιδωτά δάπεδα των επαύλεων της Επάνω Σκάλας, το Θέατρο και το Ιερό της Θερμίας Αρτέμιδος.
Χάρτης της Λέσβου από τον Κριστόφορο Μπουοντελμόντι, 1420Νότια-νοτιοδυτική όψη του μεσαιωνικού κάστρου της Μυτιλήνης
Η Λέσβος κατά τη Βυζαντινή Περίοδο ανήκει στο Θέμα Αιγαίου Πελάγους. Εκτός από τα άλλα κτίσματα διακρίνονται από αυτή την εποχή μεγάλος αριθμός μοναστηριών (μονή Υψηλού, μονή Λειμώνος και Μυρσίνης, μετόχι Περιβολή, μονή Κάτω Τρίτους κ.ά.). Στο νησί υπάρχει αξιόλογη κίνηση κατά τη διάρκεια των πρώτων και μέσων βυζαντινών χρόνων (325 μ.Χ. - 1071 μ.Χ.). Παρόλα αυτά διάφορες επιδρομές ταλαιπώρησαν τους κατοίκους του νησιού, ιδιαίτερα στους μέσους βυζαντινούς χρόνους.
Στη βυζαντινή περίοδο κτίστηκαν πολλές εκκλησίες και μοναστήρια. Σύμφωνα με μια θεωρία, ο μεγάλος αριθμός εκκλησιών (περίπου 60) που κατασκευάστηκαν στους πρώτους βυζαντινούς χρόνους υποδεικνύει ότι στο νησί έδρασαν διαφορετικές αιρέσεις από μη ορθοδόξους επισκόπους και οι κάτοικοι του νησιού διατηρούσαν τις παγανιστικές παραδόσεις, μερικές από τις οποίες επιβιώνουν μέχρι και σήμερα.[27] Το 376 μ.Χ. το νησί λεηλατήθηκε από τους Σκύθες[ασαφές] και επί Ιουστινιανού από τους Βανδάλους. Το 769 μ.Χ. το νησί κατελήφθη από τους Αβάρους, αλλά την περίοδο 821-822 απελευθερώθηκε από τον Θωμά τον Σλάβο[εκκρεμεί παραπομπή]. Στο νησί επιτέθηκαν εναλλάξ οι Σαρακηνοί (851 μ.Χ. και 1055 μ.Χ.) και οι Ρώσοι[εκκρεμεί παραπομπή] (864 μ.Χ., 1027 μ.Χ. και 1089 μ.Χ.). Το 1092 μ.Χ. το νησί κατέλαβε ο Τζαχάς, Τούρκος εμίρης της Σμύρνης. Το 1128 μ.Χ. έγινε επιδρομή των Βενετών, ενώ το νησί λεηλατούν τον 13ο αιώνα οι Καταλανοί πειρατές.[28]
Σε αυτό εξορίστηκε η Ειρήνη η Αθηναία, όπου απεβίωσε ένα έτος μετά στα Βασιλικά το 803·μ.Χ., ο δευτερότοκος γιος του Ρωμανού Α΄, ο Στέφανος Λεκαπηνός, που απεβίωσε 19 έτη μετά στη Μήθυμνα το 963 μ.Χ. και ο Κωνσταντίνος ο Μονομάχος, ωσότου ανακλήθηκε από τη Ζωή για να γίνει ο τρίτος σύζυγός της και Αυτοκράτορας των Ρωμαίων ως Κωνσταντίνος Θ΄ (11 Ιουνίου 1042 έως 11 Ιανουαρίου 1055).
Το νησί κατέλαβαν οι σταυροφόροι και το 1204 το νησί ανήκει στον Βαλδουίνο, αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης. Το 1228 μ.Χ. (κατά την περίοδο της λατινικής κατοχής της Κωνσταντινούπολης, 1204 μ.Χ. - 1261 μ.Χ.) η Λέσβος καταλαμβάνεται από τον Ιωάννη Γ΄ Δούκα Βατάτζη (Διδυμότειχο, 1193 - Νυμφαίο Ιωνίας, 3 Νοεμβρίου1254) της Αυτοκρατορίας της Νικαίας, διάδοχο (1222-1254) και γαμπρό του Θεοδώρου Α' Λάσκαρη (1175 - 1222). Το νησί λεηλατείται το 1292 και το 1303. Στο νησί εκείνη την περίοδο δημιουργείται στη Μυτιλήνη η πρώτη παροικία Γενοβέζων, με βάση την Α΄ συνθήκη του Νυμφαίου (1214 μ.Χ.). Το 1333 ο Δομίνικος Κατάνια (Cattaneo) κατέλαβε όλο το νησί εκτός από την Ερεσό και τη Μήθυμνα. Το νησί το 1336 μ.Χ. πέρασε ξανά στην κατοχή των Βυζαντινών.
Χάρτης της Λέσβου από τον Πίρι Ρέις, περίπου 1525Χάρτης της Λέσβου από το βιβλίο Ταξίδι από τη Βενετία στην Κωνσταντινούπολη δια θαλάσσης του Giacomo Franco, 1597
Την περίοδο από το 1355 μ.Χ. μέχρι το 1462 μ.Χ. το νησί ανήκε στη γενουάτικη οικογένεια των Γατελούζων, οι οποίοι κατάφεραν να αναδείξουν την ηγεμονία τους ως μία από τις ισχυρότερες στην ανατολή. Η ειρηνική μετάβαση της εξουσίας οδήγησε σε περίοδο ηρεμίας και ακμής της Λέσβου. Όλοι οι ηγεμόνες των Γατελούζων εργάστηκαν για την οικονομική ανάπτυξη της ηγεμονίας τους και κατάφεραν να επεκτείνουν την κυριαρχία τους στη Θράκη (1356), στην Παλαιά Φώκαια (1402), στη Θάσο (1420), στη Σαμοθράκη (1433) και στη Λήμνο (1449).
Μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως έγινε μια πρώτη προσπάθεια κατάληψης της Λέσβου από τους Τούρκους, το 1455, που όμως απέτυχε. Την 1 Σεπτεμβρίου 1462 το νησί πολιορκείται από τον Μωάμεθ Β' και τον στόλο του και η Μυτιλήνη παραδίδεται ύστερα από 14 ημέρες. Μετά την κατάληψη της Μυτιλήνης, οι Τούρκοι την καταστρέφουν και σφάζουν μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Οι εναπομείναντες Χριστιανοί μετακινήθηκαν στην ενδοχώρα. Στη Λέσβο γεννιέται επί Τουρκοκρατίας ο αρχιναύαρχος του οθωμανικού στόλου και κουρσάρος των ακτών της ΜπαρμπαριάςΧαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα (τουρκικά: Hayreddin Paşa, Παλαιόκηπος Λέσβου, 1478 - Κωνσταντινούπολη, 4 Ιουλίου1546).
Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας το νησί δέχτηκε αρκετές επιδρομές από Ενετούς, Γάλλους, Ιωαννίτες Ιππότες της Ρόδου και Σαρακηνούς και χάνει τη σημαντική θέση που είχε. Κατά τη διάρκεια του Ρωσοτουρκικού πολέμου, το νησί δέχεται επιδρομές από τους Ψαριανούς, οι οποίοι λεηλάτησαν το Πλωμάρι το 1770 και την Πλαγιά το 1773. Η πρώτη επαναστατική κίνηση εναντίον των Τούρκων έγινε το 1817, ενώ το 1821 απέτυχε το επαναστατικό σχέδιο για τη Χίο και τη Μυτιλήνη. Το 1822 έγινε πάλι προσπάθεια να ξεσηκωθεί η Λέσβος, αλλά η σφαγή της Χίου οδήγησε στην εγκατάλειψη αυτής της προσπάθειας.
Με τις μεταρρυθμίσεις που τέθηκαν σε εφαρμογή με το διάταγμα του Ροδόκηπου (1839) και του Χαττ-ι Χουμαγιούν (1856), η οικονομία του νησιού αλλάζει μορφή και από κλειστή αγροτική ανοίγεται στη διεθνή αγορά με το εμπόριο κυρίως σαπουνιού και λαδιού. Οι αλλαγές που συνέβαλαν σε αυτό ήταν η κατάργηση των προνομίων του ναζίρη στο εμπόριο λαδιού, η δικαιότερη κατανομή φόρων και οι εγγυήσεις προστασίας της ιδιοκτησίας και περιουσίας των ατόμων. Αποτέλεσμα ήταν μια τεράστια πληθυσμιακή αύξηση και οικονομική άνθηση. Ο πληθυσμός του νησιού υπολογίζεται ότι από 12 με 14 χιλιάδες στα μέσα του αιώνα, έφτασε στο τέλος του 19ου αιώνα τις 100 με 130 χιλιάδες, η μεγάλη πλειονότητα των οποίων είναι Χριστιανοί, αλλά δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία. Σημαντική ώθηση στην οικονομία έδωσε και το γεγονός ότι αρκετοί από τους κατοίκους του νησιού μετανάστευσαν ύστερα από την παγωνιά του 1850 μ.Χ. που κατέστρεψε τις σοδειές και σκότωσε το κτηνοτροφικό κεφάλαιο και ασχολήθηκαν με εμπορικές εταιρείες.[29] Τα εργοστάσια παραγωγής ανήκαν αποκλειστικά σε Χριστιανούς, κάτι που σύμφωνα με τον Β. Lewis οφείλεται στο γεγονός ότι οι Οθωμανοί έμειναν πιστοί στις ισλαμικές αρχές τους και αρνήθηκαν να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες.[30] Αποτέλεσμα αυτού του φαινομένου ήταν η συρρίκνωση του οθωμανικού στοιχείου της Λέσβου. Σύμφωνα με την άποψη του στρατηγού Wilson, η συρρίκνωση οφείλεται στην ελλιπή μόρφωση, στις στρατολογήσεις, στις κακές συνθήκες διαβίωσης και στον ράθυμο χαρακτήρα των Οθωμανών.[31]
Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή το 1922, καταφεύγουν στη Λέσβο πολλές οικογένειες Μικρασιατών. Μετέπειτα (κατά τα έτη 1923-24, με την ανταλλαγή πληθυσμών που ακολούθησε) η Λέσβος δέχεται Έλληνες πρόσφυγες της Μικράς Ασίας, ενώ ο πληθυσμός των μουσουλμάνων αναγκάζεται να φύγει, κατόπιν αποχαιρετιστήριων πανηγυριών με γλέντια, χορούς και τραγούδια, στα οποία έλαβαν μέρος και Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι. Χαρακτηριστικά, στην Άγρα, ως ένδειξη ευγνωμοσύνης για την καλή μεταχείρισή τους, δημοσίευσαν ευχαριστήρια επιστολή σε μία λεσβιακή εφημερίδα και χάρισαν το ρολόι του τζαμιού της Άγρας στον Ι.Ν του Αγίου Δημητρίου του χωριού.[33]
Η στέγαση των προσφύγων ήταν πολύ δύσκολη. Οι ασθενέστεροι οικονομικά από αυτούς ζούσαν σε αρκετά δυσμενείς συνθήκες, χτίζοντας για τον εαυτό τους παράγκες ή ζώντας σε ερείπια παλιών κτηρίων και σε ετοιμόρροπα δωμάτια του κάστρου της Μυτιλήνης. Η Ε.Α.Π. έκτισε αρκετούς συνοικισμούς, κυρίως στη Μυτιλήνη (Καλλιθέα, Χρυσομαλλούσα) αλλά αρκετούς και στην ύπαιθρο, όπως δίπλα στον ποταμό Καλαμιάρη της Παναγιούδας.[34]
Η αποκοπή της Λέσβου από τα μικρασιατικά παράλια επέφερε μια σημαντική μείωση στη βιομηχανική παραγωγή του νησιού, αφού η οικονομία του ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με αυτά ως κύρια αγορά των προϊόντων που παρήγαγε. Από την άλλη, οι πρόσφυγες προσέφεραν φτηνά εργατικά χέρια και βοήθησαν στην ανάπτυξη νέων καλλιεργειών.[35] Το 1928 στο νησί ζούσαν 137.160 κάτοικοι. Στον Ελληνοϊταλικό, Ελληνογερμανικό και Εμφύλιο Πόλεμο (1940-1949) το νησί δίνει τον φόρο αίματος και υφίσταται τις οικονομικές επιπτώσεις. Το νησί το κατέλαβε ο γερμανικός στρατός το 1941. Η κατοχή κράτησε ως το 1944.
Τα Χριστούγεννα του 1944 οι κάτοικοι του νησιού, υπό την καθοδήγηση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ εμπόδισαν την προσάραξη πλοίου που μετέφερε άγγλους, καθώς οι κάτοικοι συγκεντρώθηκαν σε μεγάλα πλήθη στο λιμάνι με αυτοσχέδια όπλα φωνάζοντας Go back[36].
Στη νεότερη ιστορία, η τοπική οικονομία του στηρίζεται στο λάδι και στα προϊόντα του, στην κτηνοτροφία και στη βυρσοδεψία, αν και η απόσταση του νησιού από το οικονομικό κέντρο της Ελλάδας την περίοδο 1950-1970 έδρασε ως τροχοπέδη για την οικονομική ανάπτυξη. Την ίδια περίοδο έγιναν προσπάθειες απεξάρτησης από τη μονοκαλλιέργεια της ελιάς, η οποία είχε ασταθή παραγωγή και οδήγησε στην εγκατάλειψη του νησιού από τους κατοίκους του. Τη δεκαετία του 1980 αναπτύσσεται η τουριστική βιομηχανία, η οποία σήμερα είναι ένας από τους κύριους τομείς εισοδήματος του νησιού, μαζί με τη μεταποίηση τοπικών αγροτικών προϊόντων.
Λόγω της μικρής απόστασης του νησιού από τα τουρκικά παράλια, περίπου 10 χιλιόμετρα, η Λέσβος σήμερα δέχεται μεγάλο αριθμό μεταναστών, και αποτελεί ενδιάμεσο πέρασμα των προσφύγων προς την Αθήνα και μετά προς την υπόλοιπη Ευρώπη. Οι μετανάστες αρχικά κρατούνταν σε μια εγκαταλελειμμένη φυλακή και στη συνέχεια σε ένα παλιό εργοστάσιο στην Παγανή (χωρητικότητας μέχρι 160 ατόμων, αν και συχνά κρατούνταν μέχρι 1.000), όπου λόγω των κακών συνθηκών κράτησης η Ελλάδα καταδικάστηκε από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, μέχρι που έκλεισε το 2009[37][38] Μετά το κλείσιμο των περασμάτων στον Έβρο, οι ροές μεταναστών προς τη Λέσβο επανήλθαν και ο δήμος παραχώρησε για την κράτηση των μεταναστών την κατασκήνωση του ΠΙΚΠΑ.[38] Το 2015 παρατηρήθηκε σημαντική αύξηση του αριθμού των μεταναστών προς την Ευρώπη και δημιουργήθηκαν κέντρα υποδοχής στη Μόρια και στον Καρά Τεπέ. Σύμφωνα με στοιχεία της ύπατης αρμοστείας του ΟΗΕ για τη μετανάστευση, από τους 770.838 μετανάστες που είχαν εισέλθει στην Ευρώπη από τον Ιανουάριο μέχρι τις αρχές Νοεμβρίου του 2015, οι 379.000 (πάνω από το 45%) είχαν περάσει από τη Λέσβο.[39]
Από το 1966 ξεκίνησαν οι προσπάθειες για την προστασία του απολιθωμένου δάσους της Λέσβου, το οποίο αποτελεί ένα εκ των δύο μεγαλύτερων απολιθωμένων δασών στον κόσμο (το άλλο είναι το Εθνικό Πάρκο Απολιθωμένου Δάσους στην Αριζόνα των ΗΠΑ. Η ευρύτερη περιοχή στην οποία βρίσκεται το απολιθωμένο δάσος της Λέσβου, έκτασης 150.000 στρεμμάτων, απέκτησε το καθεστώς διατηρητέου μνημείου με το προεδρικό διάταγμα 443/85, το οποίο δημοσιεύθηκε στο ΦΕΚ 160, που εκδόθηκε στις 19 Σεπτεμβρίου του 1985.[40] Από το 2000, το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου, ιδρυθέν το 1994, είναι ιδρυτικό μέλος του δικτύου Ευρωπαϊκών Γεωπάρκων και το 2004 εντάχθηκε στο Παγκόσμιο Δίκτυο Γεωπάρκων της UNESCO. Τον Νοέμβριο του 2011 ο Δήμος Λέσβου κατέθεσε φάκελο στην UNESCO με σκοπό όλο το νησί να ενταχθεί στο Παγκόσμιο Δίκτυο Γεωπάρκων της. Την 21η Σεπτεμβρίου του 2012, η UNESCO ενέταξε τη Λέσβο στο Παγκόσμιο Δίκτυο Γεωπάρκων, έπειτα από απόφαση που λήφθηκε στο Πόρτο. Την επιτροπή αξιολόγησης απάρτιζαν ο δόκτωρ Ζ. Μαρτινί, διευθυντής γεωπάρκου στις γαλλικέςΆλπεις και ο δόκτωρ Α. Σίλερ, διευθυντής γεωπάρκου στο Φούλκαν Άιφελ της Γερμανίας.[2]
Σύμφωνα με το Πρόγραμμα Καλλικράτης, από την 1η Ιανουαρίου 2011 το νησί και οι κοντινές βραχονησίδες αποτέλεσαν τον Δήμο Λέσβου, ο οποίος προήλθε από τη συνένωση των δεκατριών πρώην καποδιστριακών δήμων του νησιού. Ο Δήμος Λέσβου ήταν ο μεγαλύτερος σε έκταση δήμος της χώρας[41]. Με τη μεταρρύθμιση του Προγράμματος Κλεισθένη το 2019 ο Δήμος Λέσβου χωρίστηκε σε δύο νέους δήμους, της Μυτιλήνης και της Δυτικής Λέσβου.
Γενική Γραμματεία Αιγαίου και Νησιωτικής πολιτικής
Οι δεκατρείς πρώην καποδιστριακοί Δήμοι ήταν (σε παρένθεση οι πληθυσμοί των απογραφών 2001/1991):
Το 1986, με το Προεδρικό Διάταγμα 1/1986 συστάθηκε ουσιαστικά το Υπουργείο Αιγαίου με έδρα τη Μυτιλήνη. Στη συνέχεια, το 2007, με το Π.Δ. 205/2007 συγχωνεύθηκε με το Υπουργείο Εμπορικής Ναυτιλίας και με το Π.Δ. 215/2007 μετατράπηκε σε Γενική Γραμματεία Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής με έδρα τη Μυτιλήνη, ενώ σήμερα (2018) ανήκει στο Υπουργείο Ναυτιλίας και Νησιωτικής Πολιτικής.
Σύμφωνα με τον Οβίδιο (Μεταμορφώσεις ΧΙ), οι Μαινάδες περιφρονημένες από τον Ορφέα εξαγριώθηκαν και τον διαμέλισαν στα όρη της Πιερίας. Το κεφάλι και η λύρα του παρασύρθηκαν από τα κύματα και κατέληξαν στη λεσβιακή ακτή.[42] Εκεί οι κάτοικοι ενταφίασαν το κεφάλι και ίδρυσαν ναό - μαντείο προς τιμήν του κοντά στο χωριό Άντισσα.[43] Έτσι ο Ορφέας συνέχισε να τραγουδά και να χρησμοδοτεί από τη Λέσβο. Από τη Λέσβο επίσης κατάγεται ο Τέρπανδρος, δημιουργός της αιολικής λυρικής ποίησης, καθώς και ο Αλκαίος, η Σαπφώ και ο Αρίων, κορυφαίοι ποιητές που ανέδειξαν με μοναδικό τρόπο τη δύναμη της ποιητικής και της μουσικής τέχνης.
Γενικότερα, η μουσική και το τραγούδι ήταν συνυφασμένα με τη ζωή των κατοίκων της Λέσβου, καθώς συνόδευαν κάθε δραστηριότητα της καθημερινότητάς τους (τέλεση εθίμων, οικιακές ενασχολήσεις, εργασία). Ως προς τις μουσικές πρακτικές, κατά τον 18ο - 19ο αι. η μουσική του νησιού επηρεάστηκε εμφανώς από την κουλτούρα των μεγάλων αστικών κέντρων της Μ. Ασίας (Σμύρνη, Κωνσταντινούπολη), όπως μαρτυρούν χαρακτηριστικά κοινά στοιχεία που απαντούν στα «τραγούδια του κύκλου του χρόνου» (κάλαντα, χελιδονίσματα) και στα «τραγούδια του κύκλου της ζωής» (νανουρίσματα, μοιρολόγια ).[44] Το 1840 ο μουσικοδιδάσκαλος Γεώργιος ο Λέσβιος εξέδωσε δικό του, νέο σύστημα εκκλησιαστικής μουσικής, απλοποιώντας το παλαιό. Λόγω της ευκολίας εκμάθησης άρχισε να διδάσκεται στην Αίγινα με την επιδοκιμασία του Ι. Καποδίστρια, αλλά δεν επικράτησε.
Από τα τέλη του 19ου αι. έως τις αρχές του 20ου αι. το κυρίαρχο μουσικό σχήμα ήταν - σύμφωνα με τα μικρασιατικά πρότυπα - οι πολυμελείς ορχήστρες (κομπανίες). Η δεκαετία του 1940 αποτέλεσε σκοτεινή παρένθεση για τη μουσική παράδοση της Λέσβου, καθώς οι δύσκολες ιστορικές και κοινωνικοοικονομικές συνθήκες (Γερμανική Κατοχή, Εμφύλιος, οικονομική εξαθλίωση) ανάγκασαν τους μουσικούς να εγκαταλείψουν το επάγγελμά τους.[45] Ωστόσο κατά τις δεκαετίες 1950 - 1970 το μουσικό ενδιαφέρον αναζωπυρώνεται, η μουσική πρωταγωνιστεί ξανά στην καθημερινότητα των κατοίκων του νησιού και μάλιστα το λεσβιακό ρεπερτόριο εμπλουτίζεται με ρεμπέτικα και λαϊκά τραγούδια από το νέο πολιτιστικό κέντρο της εποχής, την Αθήνα. Παρά το γεγονός ότι μετά τη δεκαετία του 1990 η μουσική της Λέσβου συμβαδίζει με τα πανελλαδικά μουσικά δεδομένα, διατηρήθηκαν - και διατηρούνται μέχρι σήμερα - μουσικά σχήματα που ζωντανεύουν παλιούς αγαπημένους μουσικούς σκοπούς, ενώ παράλληλα έντονο είναι το ενδιαφέρον των νεότερων να μυηθούν στη μουσική παράδοση του τόπου τους.
Η ενότητα αυτή δεν τεκμηριώνεται επαρκώς με παραπομπές. Παρακαλούμε βοηθήστε προσθέτοντας την κατάλληλη τεκμηρίωση. Ατεκμηρίωτο υλικό μπορεί να αμφισβητηθεί και να αφαιρεθεί.
(Η σήμανση τοποθετήθηκε στις 10/04/2021)
Η Λέσβος έχει ποικιλόμορφη και πολύπλευρη γαστρονομία βασισμένη στις εξαιρετικές πρώτες ύλες που διαθέτει και στις πλείστες πολιτισμικές επιρροές στο πέρασμα των χρόνων. Οι συνταγές πολλές ανάλογα με την εποχή και την περίσταση. Ιδιαίτερη μνεία θα κάνουμε στο παραδοσιακό φαγητό πολλών χωριών του νησιού, το κισκέκ και τον τραχανό της.
Κισκέκ: Το φαγητό αυτό μαγειρεύεται κυρίως σε γιορτές και σε πανηγύρια. Μπορείς όμως να το γευτείς και σε γάμους και σε βαφτίσια. Τα βασικά του συστατικά είναι το σιτάρι και το κρέας (συνήθως μοσχάρι). Το κρέας βράζει για πολλές ώρες σε μεγάλα καζάνια. Αφαιρούνται τα κόκαλα, τα οποία βράζουν ξέχωρα για να πάρουν τον ζωμό. Στο κρέας προστίθεται το σιτάρι και στη συνέχεια το μείγμα βράζει σε δυνατή φωτιά. Ανακατεύουμε (κοπανάμε) διαρκώς μέχρι να λιώσει το σιτάρι και να γίνει ένα ομοιογενές μείγμα.
Τραχανός ή Χάχλες: Οι χάχλες (όπως συνηθίζουν να ονομάζουν τον τραχανά στη Λέσβο) παρασκευάζονται από ξινισμένο γάλα και σιτάρι. Τις χάχλες, που έχουν σχήμα βαρκούλας, συνηθίζουν ακόμη να ανοίγουν παρέες γυναικών νωρίς το πρωί. Αφού τις τοποθετήσουν πάνω σε πανιά, τις αφήνουν να στεγνώσουν, να ξεραθούν, στον ήλιο.
γκιουζλεμέδες (τηγανητά τυροπιτάκια), σφουγγάτο (ομελέτα με κολοκύθια), σουγάνια (κρεμμύδια γεμιστά), μακαρονάκι κομμένο στο χέρι, τηγανητά λουλούδια (με ανθότυρο), κολοκυθολούλουδα (γεμιστά), τηγανιτέλια (κροκέτες από κολοκυθολούλουδα), πλατσέντα (σαν μπακλαβάς), μπαλεζές (κρέμα) κ.ά.
Πλατσέντα. Σιροπιαστό χριστουγεννιάτικο παραδοσιακό γλυκό παραλλαγή του μπακλαβά άλλης όμως γεύσης και υφής. Το όνομα προέρχεται από τη λέξη πλακούντας.
Οι μοναδικές σαρδέλες Καλλονής ή παπαλίνα Το Ελληνικό <<σούσι>>..Είναι παστές σαρδέλες από τον κόλπο Καλλονής που το πάστωμα διαρκεί λίγες ώρες.
Μνημείο Μικρασιάτισσας Μάνας, στην Επάνω Σκάλα Μυτιλήνης[47]
Η Συκαμιά γενέτειρα του Στρατή Μυριβήλη όπου υπάρχει και η οικία που γεννήθηκε και η Σκάλα Συκαμιάς με την εκκλησία της Παναγίας της Γοργόνας και τη λεγόμενη μουριά του Μυριβήλη
Το εκκλησάκι του Αγίου ΕρμογένηΤο εκκλησάκι του Αγίου Ερμογένη πάνω από την ομώνυμη παραλία
Δώδεκα ιστορικές εκκλησίες του νησιού τοποθετήθηκαν το 2008 από το Παγκόσμιο Ταμείο Μνημείων (World Monuments Fund) μεταξύ των 100 πιο απειλούμενων ιστορικών μνημείων του κόσμου. Οι εκκλησίες αυτές χρονολογούνται από την παλαιοχριστιανική περίοδο έως τον 19ο αιώνα. Η επιτροπή έκρινε ότι οι καιρικές συνθήκες, η αύξηση τουρισμού και οι παλαιωμένες μέθοδοι συντήρησης φέρνουν την καταστροφή των παρακάτω Ιερών Ναών:[48]
Η ενότητα αυτή δεν τεκμηριώνεται επαρκώς με παραπομπές. Παρακαλούμε βοηθήστε προσθέτοντας την κατάλληλη τεκμηρίωση. Ατεκμηρίωτο υλικό μπορεί να αμφισβητηθεί και να αφαιρεθεί.
(Η σήμανση τοποθετήθηκε στις 10/04/2021)
Σπήλαιο Αγίου Ιωάννη του "Καταφύγη" στην περιοχή της Θερμής στην πλαγιά του όρους "Παλαμά"
Σπήλαιο Αγίου Ιωάννη ή "Φούσα" στην περιοχή της Μυχούς του κόλπου Γέρας
Σπήλαιο "Μαγαράς" στην περιοχή Αλυφαντών του Δήμου Μυτιλήνης
Σπήλαιο στη θέση "Γλάστρα" ή "Καστέλλι" του Δήμου Αγιάσου
Σπήλαιο "Λιάκας" στην περιοχή Ασωμάτου
Σπήλαιο Αγίου Ισιδώρου και Σπήλαιο "Άνυδρος" στην περιοχή του Δήμου Πλωμαρίου
GR4110007: Ο Κόλπος της Καλλονής και οι παράκτιοι υγρότοποι της Λέσβου είναι προστατευόμενος βιότοπος του Natura 2000 με μία επιφάνεια 147,8 τετρ. χλμ.[49][50] Ο Κόλπος της Καλλονής είναι ο μεγαλύτερος της Λέσβου, είναι ημι-περίκλειστος και ρηχός με μέσο βάθος 10 μ. και μέγιστο βάθος 19 μ. και συνδέεται με το Αιγαίο πέλαγος μέσω ενός πορθμού που σχηματίζεται ανάμεσα στα δύο Ακρωτήρια (Καλλονής και Πλατύ). Έχει μεγάλους πληθυσμούς σαρδέλας και προσφέρεται για αλιεία. Στην προστατευόμενη πανίδα της περιοχής περιλαμβάνονται: μεσογειακές φώκιες μοναχοί (Monachus monachus), δελφίνια, μύχοι της Μεσογείου (Puffinus yelkouan, yelkouan shearwater, Levantine shearwater or Mediterranean shearwater), σκαντζόχοιροι της Ανατολικής Ευρώπης. Στην υδατική ζώνη υπάρχουν υποθαλάσσια λιβάδια Ποσειδωνίας. Στην προστατευόμενη χλωρίδα περιλαμβάνονται: Ίρις η ωχρόλευκη, Σειληνή squamigera. Η περιοχή είναι σημαντική για την αναπαραγωγή και τη μετανάστευση πολλών ειδών της ορνιθοπανίδας: σαΐνια, ποταμότρυγγες, αλκυόνες, κιρκίρι, πρασινοκέφαλες πάπιες, σαρσέλες, ασπρομετωπόχηνες, σταχτόχηνες, ωχροκελάδες, μαυροσταχτάρες, σταχτοτσικνιάδες, στικταετοί, πορφυροτσικνιάδες, κρυπτοτσικνιάδες, βαλτόμπουφοι, κ.ά.[49][51]
GR4110005: Ο κόλπος Γέρας, το έλος Ντίπι, το όρος Όλυμπος και ο ποταμός Ευεργέτουλας είναι προστατευόμενοι βιότοποι του Natura 2000, με κωδικό, σε μία επιφάνεια 119,18 τετρ. χλμ.[52][53][54]
↑«Γεωλογικοί σχηματισμοί». Συλλογή Φυσικής Ιστορίας στα Βρίσα. Πανεπιστήμιο της Αθήνας. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 6 Νοεμβρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 12 Ιουνίου 2012.
↑Ευσταθίου, Γεωργιάδης (1973). Τα Λεσβιακά ή Ιστορία της νήσου Λέσβου. Αθήνα: Εκδ. Πηγής. σελ. 45. Πρώτος κατέσχε τη Λέσβον [...] Ξάνθος ο Τριόπου [...] Πελασγίαν ονόμασε.
↑Ευσταθίου, Γεωργιάδης (1973). Τα Λεσβιακά ή Ιστορία της νήσου Λέσβου. Αθήνα: Εκδ. Πηγής. σελ. 45-46. Μακάρ [...] κατώκησεν αυτήν [...] τα ονόματα αυτών.
↑Ευσταθίου, Γεωργιάδης (1973). Τα Λεσβιακά ή Ιστορία της νήσου Λέσβου. Αθήνα: Εκδ. Πηγής. σελ. 46-47. Την Μύθημναν υπάνδρευσεν [...] με τον Λέσβον [...] τε νήσον Λέσβον ωνόμασεν αφ'εαυτού και τους λαούς Λέσβιους προσηγόρευσεν.
↑ 21,021,1Γεωργιάδου, Ευσταθίου (1973). «1». Τα Λεσβιακά Ή Ιστορία της Νήσου Λέσβου. Αθήνα: Εκδ. Πηγής. σελ. 4-7.
↑Γεωργιάδου, Ευσταθίου (1973). Τα Λεσβιακά Ή Ιστορία της Νήσου Λέσβου. Αθήνα: Εκδ. Πηγής. σελ. 40. Η Άντισσα ήτον εν τοις χρόνοις, οπότε η Λέσβος ωνομάζετο Ίσσα, νήσος εις την παραλίαν της Λέσβου, και επομένως έλαβεν εκείθεν το όνομά της.
↑Γεωργιάδου, Ευσταθίου (1973). Τα Λεσβιακά Ή Ιστορία της Νήσου Λέσβου. Αθήνα: Εκδ. Πηγής. σελ. 6. Αιθιόπη δε εκλήθη [...] από Μυρίνης της βασιλίσσης των Αμαζόνων, ήτις λέγεται, ότι εκυρίευσε και ταυτήν μετ'άλλων τινών νήσων διότι [...] αι Αμαζόνες κατώκησαν εις την Αιθιοπίαν.
↑Γεωργιάδου, Ευσταθίου (1973). Τα Λεσβιακά Ή Ιστορία της Νήσου Λέσβου. Αθήνα: Εκδ. Πηγής. σελ. 7. Κατ' άλλους δε [...] ανήκει εις αρχαιότατον χρόνον. Εξ ανατολών διερχόμενοι διά της Κολχιδός οι Αιθίοπες [...] κυριεύουσι την Λέσβον [...]. Κάτα τον αυτόν χρόνον εδίδετο [...] και το όνομα Αιγείρα [...].
↑Γεωργιάδου, Ευσταθίου (1973). Τα Λεσβιακά. Αθήνα: Εκδ. Πηγής. σελ. 7. Μακάρια δε ωνομάσθη [...] το όνομα Μυτώνις [...] από Μύτωνος, ενός υιού του Ποσειδώνος και της Μυτιλήνης.
Σχετικά πολυμέσα
Ελαίας αίγλη (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
