Χίος

Συντεταγμένες: 38°22′58.88″N 26°02′40.05″E / 38.3830222°N 26.0444583°E / 38.3830222; 26.0444583

Χίος

Γεωγραφία
Αρχιπέλαγος	Αιγαίο Πέλαγος
Έκταση	842 km²
Υψόμετρο	1297 μ
Υψηλότερη κορυφή	Πεληναίο
Χώρα
Ελλάδα
Περιφέρεια	Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου
Νομός	Χίου
Πρωτεύουσα	Χίος (πόλη)
Δημογραφικά
Πληθυσμός	50.361[1] (απογραφής 2021)
Πρόσθετες πληροφορίες
Ιστοσελίδα	www.chios.gr
Σχετικά πολυμέσα

Η Χίος είναι νησί του βορειοανατολικού Αιγαίου, το πέμπτο^[2] μεγαλύτερο της Ελλάδας, με έκταση 842 τετραγωνικά χιλιόμετρα και μήκος ακτών 213 χιλιόμετρα. Διοικητικά αποτελεί την Περιφερειακή Ενότητα Χίου, η οποία ανήκει στην Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου μαζί με τα Ψαρά και τα Αντίψαρα (στη δυτική πλευρά) και τις Οινούσσες (στην ανατολική πλευρά).

Ο πληθυσμός της ανέρχεται σε 50.361 κατοίκους (απογραφή 2021)^[1], που ζει στην πόλη της Χίου, πρωτεύουσα και κύριο λιμάνι του νησιού, καθώς και στα 64 χωριά του νησιού. Ακόμα η Χίος έχει μεγάλη απόδημη κοινότητα σε Λονδίνο και Νέα Υόρκη. Η μικρότερη απόσταση του νησιού από τις απέναντι ακτές της Μικράς Ασίας, είναι 3,5 ναυτικά μίλια από το ακρωτήριο Πούντα ως τη χερσόνησο της Ερυθραίας, στο ύψος του Τσεσμέ.

Τα κύρια προϊόντα που εξάγει είναι η ονομαστή χιώτικη μαστίχα, το λάδι, τα σύκα και το κρασί, ενώ έχει διεθνή φήμη για το μέγεθος και την ποιότητα της ναυτιλίας της. Η πρωτεύουσα του νησιού, η πόλη Χίος, είναι γνωστή στους ντόπιους ως Χώρα. Ακόμη, ξεχωρίζουν αρκετοί οικισμοί που είναι γνωστοί για τα αρχιτεκτονικά τους χαρακτηριστικά (όπως το Πυργί και τα Μεστά).

Για το όνομα της Χίου έχουν πλεχτεί πολλοί μύθοι. Το παλαιότερο όνομα του νησιού ήταν, κατά τον Όμηρο, το προελληνικό, Κίος ή Κέως, το οποίο είναι παραπλήσιο με το σημερινό. Οι παλαιότεροι μύθοι αναφέρουν ότι το όνομα «Χίος» προέρχεται από τη Χιόνη που σύμφωνα με τη μυθολογία ήταν νύμφη και κόρη του Οινοπίωνα. Σύμφωνα με την παράδοση, ο πρώτος κάτοικος και βασιλιάς του νησιού ήταν ο Οινοπίων, γιος του Διονύσου και της Αριάδνης, ο οποίος ήρθε από την Κρήτη στο νοτιότερο άκρο της Χίου και έμαθε στους κατοίκους του νησιού το εμπόριο, τη θάλασσα και το πώς να καλλιεργούν τα αμπέλια. Εκτός από τη Χιόνη, την πατρότητα της Χίου διεκδικεί και άλλο μυθικό πρόσωπο, ο Χίος, γιος του Ωκεανού ή του Ποσειδώνα, που ονομάστηκε έτσι επειδή κατά τη γέννησή του έπεσε πολύ χιόνι. Κατά τον ιστορικό - γεωγράφο Ισίδωρο, οι Σύροι αποκαλούσαν Χίο τη μαστίχα. Ο γεωγράφος Όλφερτ Ντάπερ (1635-1689) λέει ότι Chia σημαίνει όφις στη συριακή γλώσσα, εξ ου και το άλλο όνομα της Χίου Οφιούσα, το οποίο δόθηκε λόγω των πολλών φιδιών που είχε. Άλλο όνομα της Χίου ήταν Πιτυούσα, μάλλον λόγω των πολλών πεύκων που υπήρχαν, ιδιαίτερα στο βόρειο τμήμα της. Άλλο όνομά της ήταν Αριούσα από το δέντρο «αριών», το οποίο είναι ένα είδος δρυός – πρίνου. Τα άρια (δρυς) κάλυπταν ένα μεγάλο μέρος της βορειοδυτικής Χίου. Άλλα ονόματα ήταν Αιθάλη (αναφέρει ο έφορος Πλίνιος) και Αρέθουσα, αναφέρουν ο Ιταλός Ruberto Valentino και ο Ιερώνυμος.

Η προϊστορική παράδοση αναφέρει δύο ανθρώπους που πρωτοκατοίκησαν το νησί, τον Οινοπίωνα και τον Μάκαρα. Ο Οινοπίωνας ήταν ο πρώτος μυθικός βασιλιάς της Χίου, είχε κρητική καταγωγή και ήταν αυτός που έφερε στη Χίο την καλλιέργεια του αμπελιού και την παραγωγή του καλύτερου οίνου της εποχής, του Αριούσιου οίνου. Τα εγκώμια γι’ αυτόν τον οίνο ήταν πολλά, όπως νέκταρ, γλυκύτατος, θεραπευτικός, αρωματικός και εύπεπτος. Πατέρας του Οινοπίωνα ήταν ο Θεός Διόνυσος και μητέρα του η Αριάδνη, κόρη του Βασιλιά της Κρήτης, Μίνωα. Από τον πατέρα του κληρονόμησε την αγάπη του για το κρασί και τη μετέδωσε και στους Χιώτες. Με τον Οινοπίωνα συνδέεται και ο μύθος του Ωρίωνα, του διασημότερου μυθικού ήρωα της Χίου. Ο Ωρίων ήταν γιος του Θεού Ποσειδώνα και της Ευρυάλης, κόρης του Μίνωα. Ήταν επίσης γίγαντας και περίφημος κυνηγός. Ο Ωρίων αγάπησε την κόρη του Οινοπίωνα, Μερόπη, της οποίας το χέρι ζήτησε από τον πατέρα της. Ο Οινοπίωνας του ανέθεσε αρχικά να εξολοθρεύσει τα άγρια θηρία της Χίου. Ο Ωρίωνας κατάφερε να τα εξολοθρεύσει, αλλά ο Οινοπίωνας αθέτησε το λόγο του και δεν του έδινε την κόρη του. Ο Ωρίωνας φανερά στεναχωρημένος μέθυσε και έκλεψε την κόρη του Οινοπίωνα, Μερόπη. Για την ασέβειά του αυτή ο Οινοπίωνας τον τύφλωσε και τον έδιωξε από το νησί. Υπάρχουν βεβαίως και άλλες εκδοχές του μύθου. Η Χίος τιμούσε σαν ήρωα το μυθικό οικιστή και εκπολιτιστή της, Οινοπίωνα και η λατρεία του συνεχίστηκε τουλάχιστον μέχρι τα μέσα του 2ου μ.Χ. αιώνα.

Τα συμπεράσματα των μελετητών για εκείνη την εποχή ήταν ότι οι οικιστικές εγκαταστάσεις ήταν μικρές και ασταθείς. Η Βρετανική Σχολή Αθηνών υπό τη διοίκηση του αρχαιολόγου Σινκλέρ Χούντ (γεν. 1917) ξεκίνησε τις ανασκαφές στον Εμπορειό την τριετία 1952 - 1955 και ανακάλυψε πολλές πληροφορίες για την προϊστορική του περίοδο.^[3] Η Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία ξεκίνησε νέες ανασκαφές από το 1970 αλλά τα αποτελέσματα τους παραμένουν αδημοσίευτα. Η εκπληκτική ομοιομορφία των κατοικιών που υπήρχαν εκείνη την εποχή στο Εμπορειό οδηγεί στο συμπέρασμα ότι δεν υπήρχαν κοινωνικές διακρίσεις στον οικισμό και άρχουσα τάξη, οι κύριες ασχολίες των κατοίκων ήταν η γεωργία και η κτηνοτροφία.^[4] Οι ιστορικοί έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι το νησί ήταν ακατοίκητο την Εποχή του Ορείχαλκου (2300 – 1600), οι πιο σύγχρονοι μελετητές τονίζουν ότι δεν μπορούμε να καταλήξουμε σε αυτό το συμπέρασμα επειδή οι ανασκαφές σε ολόκληρο το βόρειο Αιγαίο είναι ελλιπείς.^[5]

Οι παλαιότεροι κάτοικοι του νησιού ήταν οι Πελασγοί, οι οποίοι έφθασαν από τη Θεσσαλία, οι Κάρες και οι Λέλεγες^{[εκκρεμεί παραπομπή]}. Αργότερα εγκαταστάθηκαν οι Άβαντες και τέλος οι Ίωνες. Αυτοί οι λαοί έζησαν για χιλιετίες στη Χίο και από την ανάμειξή τους με τους Δωριείς, οι οποίοι τους υπέταξαν και τους αφομοίωσαν, προήλθε ο πληθυσμός της Χίου. Για τους Πελασγούς ο Στράβων αναφέρει χαρακτηριστικά: «Χίοι οικιστές εαυτών Πελασγούς γασι τους εκ της Θετταλίας». Όμοιες πληροφορίες μας δίνουν και οι Ευστάθιος, Μενεκράτης ο Ελαΐτης. Όσον αφορά την προέλευση των Πελασγών και τις σχέσεις τους με άλλους λαούς έχουν διατυπωθεί διάφορες θεωρίες από αρχαίους συγγραφείς, που είναι όμως αντιφατικές. Βέβαιο πάντως είναι ότι οι Πελασγοί προηγήθηκαν των Δωριέων και μάλλον ήταν ινδοευρωπαίοι. Για την παρουσία των Αβάντων μας πληροφορεί ο Ηρόδοτος, ο οποίος αναφέρει ότι ξεκίνησαν από την Εύβοια και εποίκισαν τη Χίο. Κατά τον Αριστοτέλη, το όνομά τους προέρχεται από την πόλη Άβα της Φωκίδας, από την οποία Θράκες άποικοι μετοίκησαν στην Εύβοια. Αναφορά στους Κάρες γίνεται από το Στράβωνα, ο οποίος αναφέρει ότι οι Κάρες κατείχαν την περιοχή από τη Μίλητο έως την παραλία της Εφέσου. Επίσης αναφέρει ότι στα νησιά Χίο και Σάμο κατοικούσαν και οι Λέλεγες, όπως και οι Κάρες και αργότερα εκδιώχθηκαν από τους Ίωνες. Κατά την ελληνική παράδοση, οι Κάρες ονομάζονταν προηγουμένως Λέλεγες και κατοικούσαν στα νησιά του Αιγαίου σαν υπήκοοι του Μίνωα. Οι πληροφορίες δυστυχώς είναι συγκεχυμένες και γι΄ αυτό δεν μπορούμε να καθορίσουμε την προέλευση των λαών, όπως και το χρόνο εγκατάστασης και παραμονής τους στο νησί.

Οι αρχαιολογικές έρευνες στη Χίο έχουν ανακαλύψει ίχνη κατοίκησης από τη Νεολιθική περίοδο (6000-5000 π.Χ.). Οι δύο κύριες τοποθεσίες κατοικίας εκείνη την εποχή ήταν τα σπήλαια στο Άγιο Γάλα Χίου στα βόρεια και η νεκρόπολη στον σύγχρονο οικισμό Εμπορειός Χίου στα νότια του νησιού. Ο αρχαιολογικός χώρος του Εμπορειού αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα παραθαλάσσιου οικισμού, του οποίου η οικονομία βασιζόταν στην κτηνοτροφία, την αλιεία και το κυνήγι. Τα δέκα ευκρινώς διακρινόμενα στρώματα από τις ανασκαφές στον Εμπορειό καλύπτουν τη χρονική περίοδο 6000 π.Χ. έως τα τέλη της πρώιμης Εποχής του Χαλκού (2000 π.Χ.). Η κύρια περίοδος της Εποχής του Χαλκού (2800-1100 π.Χ.) έχει σαν κύρια γνωρίσματά της τη χρήση των μετάλλων, την καλύτερη κατανομή εργασίας και την ίδρυση οχυρωμένων αστικών κέντρων. Στον Εμπορειό είχε ιδρυθεί αρχικά οικισμός στο νότιο τμήμα του λιμανιού, ο οποίος αργότερα επεκτείνεται και προς την κορυφή του λόφου της Ακροπόλεως και οχυρώνεται με πέτρινο τείχος. Στα μέσα της Γ’ χιλιετηρίδας το Εμπορειό καταστράφηκε από πυρκαγιά και ξαναχτίστηκε αποτελώντας ένα αξιόλογο αστικό κέντρο.

Κατά τους πρώτους αιώνες της Μέσης Εποχής του Χαλκού (Μεσοελλαδική 1900 – 1600 π.Χ.) νέο κύμα εισβολέων κατακλύζει το Αιγαίο. Οι ερευνητές τους αναφέρουν σαν Αχαιούς και άλλοι σαν Ίωνες, οι οποίοι θα εγκολπωθούν το Μινωικό πολιτισμό και θα τον μετασχηματίσουν σε Μυκηναϊκό. Η Ύστερη Εποχή του Χαλκού (1600-1100 π.Χ.) είναι πολύ σημαντική, γιατί για πρώτη φορά γίνεται αποικισμός από ελληνικά φύλα. Επειδή η μητρόπολη αυτού του πολιτισμού ήταν οι Μυκήνες, γι΄ αυτό ονομάστηκε Μυκηναϊκός πολιτισμός. Η μυκηναϊκή περίοδος χαρακτηρίζεται από την αύξηση των οικισμών και την εξάπλωση του εμπορίου με το Μυκηναϊκό κόσμο. Τα μυκηναϊκά αγγεία που βρέθηκαν στον Εμπορειό αποδεικνύουν τις άμεσες εμπορικές σχέσεις μεταξύ Χίου και Κρήτης. Ο Μυκηναϊκός οικισμός του Εμπορειού εγκαταλείφθηκε ή καταστράφηκε στις αρχές του 11ου π.Χ. αιώνα και παρέμεινε ακατοίκητος και έρημος για τρεις τουλάχιστον αιώνες. Όταν μάλιστα ιδρύθηκε ο νέος οικισμός, αυτός χτίστηκε στις δυτικές πλαγιές του λόφου του Προφήτη Ηλία.

Στα μέσα του 11ου αιώνα π.Χ. υποθέτουμε ότι ξεκίνησε ο αποικισμός της Χίου από τους Ίωνες. Τον 11ο αιώνα π.Χ. το νησί ήταν βασίλειο και κάποια στιγμή τους αμέσως επόμενους αιώνες το πολίτευμα μετατράπηκε σε αριστοκρατία, οι μελλοντικές ανασκαφές προβλέπεται να δώσουν περισσότερες πληροφορίες για αυτή την περίοδο.^[6] Οι Ίωνες διακρίθηκαν σαν έμποροι και ναυτικοί, όπως επίσης αναδείχθηκαν και πρωτοπόροι στα γράμματα και τις τέχνες. Σ' αυτό συνέβαλαν πολλοί παράγοντες, όπως το εύφορο έδαφος, η γεωγραφική της θέση και τα μεγάλα λιμάνια της. Αξιοσημείωτο είναι ότι περίφημα κατά την αρχαιότητα ήταν τα γεωργικά προϊόντα της Χίου, όπως το κρασί της που έφθανε ως τα πέρατα του κόσμου. Εκτός από τους Ίωνες υπάρχουν ενδείξεις ότι Αιολείς άποικοι εγκαταστάθηκαν στο βόρειο μέρος του νησιού, προερχόμενοι από τη Λέσβο.

Οι άποικοι, που εγκαταστάθηκαν στα παράλια της Μικράς Ασίας και τα γειτονικά νησιά ανήκαν στα ελληνικά φύλα που ανέπτυξαν το Μυκηναϊκό πολιτισμό, του οποίου πολιτιστικά στοιχεία έφεραν από τις πατρίδες τους. Από αυτά τα σημαντικότερα ήταν τα επικά. Έτσι γεννήθηκαν τα Ομηρικά Έπη, τα σημαντικότερα δημιουργήματα της ελληνικής, αλλά και ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, έργα του ποιητή Ομήρου. Η Χίος μετά τον αποικισμό αρχίζει να διαδραματίζει σημαντικό ιστορικό ρόλο. Εκτός της Χίου, οι Ίωνες είχαν κατακτήσει τη Σάμο και άλλες δέκα πόλεις της Μικράς Ασίας, ιδρύοντας έτσι τη Δωδεκάπολη των Ιώνων. Σύντομα οι πόλεις που είχαν κατακτηθεί από τους Ίωνες είχαν δημιουργήσει μια ομοσπονδία, ενώ έπαιξαν και σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη του Ελληνικού πολιτισμού. Τον 9ο αιώνα π.χ. η παρουσία Ευβοιωτών και Κυπριωτών πιστοποιείται στο νησί από τα κεραμικά, οι Φοίνικες βρέθηκαν την ίδια εποχή στις Ερυθρές Ιωνίας την εμπορική ανταγωνίστρια της Χίου στις απέναντι Μικρασιατικές ακτές.^[7] Ο Σύριος φιλόσοφος Φερεκύδης γράφει ότι πρώτοι κάτοικοι του νησιού ήταν οι Λέλεγες ένα νησιώτικο Ελληνικό φύλο που είχαν υποταγεί στον Μινωικό πολιτισμό, εκδιώχθησαν από τους Ίωνες.^[8][9] Η Χίος ήταν μια από τα 12 αρχικές πόλεις - κράτη που συμμετείχαν στο Κοινό των Ιώνων. Η Χίος από τις αρχές του 7ου αιώνα ήταν από τις πρώτες πόλεις που έκοψαν νομίσματα με τη σφίγκα σαν σύμβολο, η παράδοση αυτή διατηρήθηκε περίπου 900 χρόνια.^[10]

Η Χίος ήταν από τις πρώτες ελληνικές πόλεις που από τον 7ο αιώνα π.Χ. ανέτρεψαν τη βασιλεία και δημιούργησαν ένα αναπτυγμένο πολιτικό σύστημα, όπου η εξουσία περιήλθε στους Ευπατρίδες (ανώτατη τάξη πολιτών). Αυτοί είχαν πολλά προνόμια και συγκέντρωναν όλες τις πολιτικές και θρησκευτικές αρχές της πόλης, ρυθμίζοντας όσα αφορούσαν τη θρησκεία και ερμηνεύοντας τους νόμους. Τον 6ο αιώνα π.Χ. η Χίος είχε δημοκρατικό πολίτευμα παρόμοιο με αυτό που είχε ιδρύσει ο Σόλων ο Αθηναίος, όλοι οι πολίτες ψήφιζαν στις συνελεύσεις δημοκρατικά εκλέγοντας τους άρχοντες τους που ήταν γνωστοί σαν "Δήμαρχοι".^[11][12] Ο βασιλιάς υπήρχε ακόμη, όμως την εξουσία την είχε κυρίως ο δήμαρχος, ο άρχων του δήμου, όπως και η βουλή, την οποία αποτελούσαν 50 άνδρες από κάθε φυλή. Ο δήμαρχος και η βουλή συνεδρίαζαν συνήθως μια φορά το μήνα και η εξουσία τους ήταν διοικητική και δικαστική.

Η Χίος αναπτύχθηκε σε μια από τις σημαντικότερες πόλεις των αρχαίων χρόνων, με πληθυσμό 60 έως 80 χιλιάδες κατοίκους και ταυτόχρονα σε μια μεγάλη ναυτική δύναμη. Είναι χαρακτηριστικό πως έχουν βρεθεί χιώτικοι αμφορείς σε κάποια σημεία της Ρωσίας αλλά και της Βόρειας Αιγύπτου. Στην τελευταία μάλιστα κατά πρόσκληση του φιλέλληνα φαραώ Άμαση εγκαταστάθηκαν Χιώτες μισθοφόροι, ιδρύοντας ομώνυμη αποικία, μάλλον κοντά στη Ναύκρατη. Η Χίος εξελίχθηκε σε ένα από τα μεγαλύτερα σημεία εξαγωγής κρασιού, τον επονομαζόμενο Αριούσιο οίνο, ο οποίος ήταν γνωστός για την εξαιρετική του ποιότητα αλλά και για το ότι ήταν ένα από τα πιο ακριβά κρασιά της Ελλάδας εκείνη την εποχή. Το πολίτευμα που υπήρχε κατά την Ιωνική κυριαρχία θεωρείται δημοκρατία στα πρώτα βήματά της. Η περίοδος αυτή έφτασε στο τέλος της όταν η Χίος κατακτήθηκε από τους Πέρσες. Η Χίος υποτάχθηκε στην Αχαιμενιδική Αυτοκρατορία (546 π.Χ.).^[12]

Η νήσος συμμετείχε ενεργά στην Ιωνική Επανάσταση εναντίον των Περσών (499 π.Χ.) και ο στόλος της αποτέλεσε τον κύριο όγκο των ελληνικών δυνάμεων στη ναυμαχία της Λάδης^[13] κατά την οποία οι Πέρσες νίκησαν τους επαναστάτες. Οι Χιώτες συνέχισαν να αμύνονται μόνοι τους εναντίον των Περσών ακόμα και όταν η Σάμος και όλες οι υπόλοιπες πόλεις υποχώρησαν αλλά τελικά αναγκάστηκαν να υποταχθούν στην Περσική κυριαρχία.^[14] Μετά την ήττα των Περσών στη μάχη της Μυκάλης η Χίος ελευθερώθηκε από την περσική κυριαρχία (479 π.Χ.). Ακολούθως συμμετείχε στην Αθηναϊκή Συμμαχία της Δήλου ως μια από τις ελάχιστες πόλεις-κράτη που δεν πλήρωναν φόρο υποτέλειας στην Αθήνα αλλά ήταν υποχρεωμένοι να προμηθεύουν τη συμμαχία με πλοία.^[15] Τον 5ο και τον 4ο αιώνα π.Χ. ο πληθυσμός σε ολόκληρο το νησί εκτιμάται με βάση τα ευρήματα που βρέθηκαν στη Νεκρόπολη σε 500.000 κατοίκους. Η μεγάλη πλειοψηφία των κατοίκων του νησιού ζούσε γύρω από τη Νεκρόπολη.^[16] Όταν ξέσπασε ο Πελοποννησιακός Πόλεμος (412 π.Χ.) η Χίος επαναστάτησε εναντίον της Αθήνας, οι Αθηναίοι την πολιόρκησαν αλλά έλυσαν την πολιορκία όταν ήρθαν οι Σπαρτιάτες να την υπερασπιστούν. Η Χίος συμμετείχε τον 4ο αιώνα π.Χ. στη Δεύτερη Αθηναϊκή Συμμαχία αλλά επαναστάτησε ξανά εναντίον των Αθηνών όταν ξέσπασε ο Πρώτος Συμμαχικός Πόλεμος (357 - 355 π.Χ.), από τότε παρέμεινε ανεξάρτητη μέχρι τη Μακεδονική κατάκτηση.

Την άνοιξη του 334 π.Χ., που ξεκινούσε ο Αλέξανδρος από την Πέλλα, με σκοπό την κατάκτηση της Περσικής Αυτοκρατορίας, στη Χίο την εξουσία κατείχε ολιγαρχία που είχε επιβάλει η Περσία. Γι’ αυτό, μετά τη νίκη των Μακεδόνων στο Γρανικό, ο Αλέξανδρος έστειλε τον στρατηγό Αλκίμαχο για να διώξει τις φιλοπερσικές ολιγαρχίες από τα νησιά και να τις αντικαταστήσει με δημοκρατικά πολιτεύματα. Ο Αλέξανδρος, μετά την εκδίωξη των Περσών από τη Χίο, έστειλε δύο σημαντικότατες επιστολές (332 π.Χ.)^[17][18]. Η πρώτη επιστολή αναφέρει: 1) να δεχθούν όλους τους εξόριστους, να καθιερώσουν δημοκρατικό πολίτευμα, να εκλέξουν νομογράφους, να διορθώσουν τους νόμους τους, 2) να δώσουν στον Αλέξανδρο 20 τριήρεις και να τις συντηρούν με δικά τους έξοδα, 3) να μη γίνονται δεκτοί στις πόλεις της συμμαχίας όσοι προδότες εγκαταλείψουν τη Χίο, 4) αν προκύψουν διαφωνίες με τους εξόριστους να επιλύονται από τον Αλέξανδρο και 5) να παραμείνει Μακεδονική φρουρά στο νησί και να συντηρείται με έξοδα των Χιωτών. Από την επιστολή καταλαβαίνουμε ότι ήδη η Χίος ανήκε στην Κορινθιακή συμμαχία. Η δεύτερη επιστολή αναφέρει ότι όσοι προδότες δεν καταβάλουν το πρόστιμο που όρισε ο δήμος, θα πρέπει να τεθούν υπό εγγύηση και να αλυσοδεθούν. Ακόμη, αν κάποιος αποδράσει, το προβλεπόμενο πρόστιμο να δίνεται από τους εγγυητές του. Επίσης, κανένας Χιώτης να μην προσαχθεί σε δίκη με την κατηγορία του ‘Βαρβαρισμού’. Η επιστολή καταλήγει ότι, αν οι Χιώτες συμμορφωθούν στις υποδείξεις του Αλέξανδρου, θα τους εξυπηρετεί στο μέλλον.

Στη Χίο υπήρχε ισχυρό φιλομακεδονικό κόμμα, του οποίου φορείς ήταν δημοκρατικοί πολίτες, ενώ η ολιγαρχία υποστήριζε την Περσία. Ο Αλέξανδρος έδειξε ενδιαφέρον για τη Χίο και συνήψε προσωπικές φιλίες με επιφανείς Χιώτες πολίτες (όπως το Θεόπομπο). Η Χίος κράτησε φιλομακεδονική στάση από την αρχή της εκστρατείας της Μακεδονίας κατά των Περσών και τάχθηκε στο πλευρό τους.

Το 88 π.Χ., κατά τη διάρκεια των Μιθριδατικών Πολέμων η Χίος κράτησε φιλορωμαϊκή στάση. Ως εκ τούτου, ο βασιλιάς του Πόντου Μιθριδάτης ΣΤ΄ Ευπάτωρ κατέλαβε και λεηλάτησε το νησί εκτοπίζοντας τους κατοίκους του, τους οποίους αντικατέστησε με Πόντιους αποίκους. Παράλληλα μετονόμασε το νησί σε «Βερενίκη», προς τιμήν της τρίτης του συζύγου που ήταν Χιώτισσα. Ωστόσο εντός σύντομου χρονικού διαστήματος ακολούθησε η ρωμαϊκή κατάληψη της Χίου και η ανακήρυξή της σε συμμαχική περιοχή^[19].

Όταν διαιρέθηκε η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (395) η Χίος παρέμεινε έξι αιώνες στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, οι Χιώτες συμμάχησαν με τους Ρωμαίους και αρχικά απολάμβαναν κάποια προνόμια. Οι Ρωμαίοι όμως με το πέρασμα των χρόνων αφαίρεσαν πολλά έργα τέχνης από το νησί, ενώ επακολούθησαν και κάποιοι καταστρεπτικοί σεισμοί. Μετά την πτώση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και την εξάπλωση του Χριστιανισμού, η Χίος ήταν για πολλούς αιώνες υπό τη διακυβέρνηση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, εκτός από κάποιες σύντομες χρονικές περιόδους που κατακτήθηκε από τους Σαρακηνούς του Χάνδακα (σημερινό Ηράκλειο). Όταν η Βυζαντινή αυτοκρατορία ξαναπήρε τον έλεγχο της Χίου, αναγνώρισε τη σημαντική στρατηγική θέση του νησιού. Έτσι ξεκίνησε η οχύρωση της τον 11ο αιώνα και η κατασκευή του Κάστρου της Χίου. Ο Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Θ´ ο Μονομάχος ξεκίνησε το κτίσιμο της Νέας Μονής στο σημείο που είχε βρεθεί η εικόνα της Παρθένου (1042). Την περίοδο (1090 - 1097) ο Τούρκος εμίρης Τζαχάς που κυβερνούσε την περιοχή της Σμύρνης κατέλαβε το νησί σε μια εκστρατεία του στις ακτές του Αιγαίου.^[20] Οι Τούρκοι διώχθηκαν από τους Βυζαντινούς σε συνεργασία με τους Λατίνους που συμμετείχαν στην Α΄ Σταυροφορία, το νησί επανήλθε στους Έλληνες και διοικητής τοποθετήθηκε ο ναύαρχος Κωνσταντίνος Δαλασσηνός.

Η σταθερότητα που ακολούθησε στη συνέχεια τερματίστηκε όταν το Βυζάντιο διαλύθηκε από τους Φράγκους στην Δ΄ Σταυροφορία και δημιουργήθηκε η Λατινική Αυτοκρατορία με κέντρο την Κωνσταντινούπολη (1204). Η ελληνική επικράτεια μοιράστηκε στους Λατίνους και η κατοχή της Χίου πέρασε στη Δημοκρατία της Βενετίας, οι ήττες που ακολούθησαν για τους Λατίνους έφεραν γρήγορα την επαναφορά του νησιού στους Βυζαντινούς (1225). Οι Βυζαντινοί είχαν ελάχιστο έλεγχο στο νησί και μεταβιβάστηκε με τη Συνθήκη του Νυμφαίου στη Δημοκρατία της Γένοβας (1261).^[21] Ακολούθησαν συχνές επιδρομές Τούρκων πειρατών από τα εμιράτα που είχαν εγκατασταθεί στη Μικρά Ασία, καθώς και από τις ναυτικές δυνάμεις του βασιλείου της Σικελίας^[22] υπό τους Ρογήρο ντι Λαούρια (1292) και Ρογήρο ντε Φλορ (1303).

Ο Βενέδικτος Ζαχαρίας μέλος της Οικογένειας Ζαχαρίας, από τη Γένοβα και ναύαρχος του Γαλλικού στόλου στις υπηρεσίες του βασιλιά Φιλίππου του Ωραίου κατέλαβε το νησί με πρόσχημα την προστασία από τους Τούρκους πειρατές. Ο αδύναμος αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος τον αναγνώρισε κυβερνήτη του νησιού και ιδρύθηκε η Ηγεμονία της Χίου (1304). Το 1305, η Χίος δέχτηκε επίθεση των Οθωμανών, η οποία αντιμετωπίστηκε με τη συνδρομή του Ρογήρου ντε Φλορ^[23], ο οποίος πλέον δρούσε στην υπηρεσία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Η ηγεμονία του Βενέδικτου Ζαχαρία και των απογόνων του ήταν αδύναμη και η πραγματική εξουσία παρέμεινε στα χέρια των Ελλήνων γαιοκτημόνων. Τον Βενέδικτο Ζαχαρία διαδέχτηκε ο γιος του Παλαιολόγος Ζαχαρίας (1307) και αυτόν με τη σειρά του οι δυο γιοι του : Βενέδικτος Β΄ Ζαχαρίας και Μαρτίνος Ζαχαρίας (1314). Ο Μαρτίνος σαν δυναμικότερος έδιωξε τον αδελφό του από τη Χίο και παρέμεινε ο μοναδικός κυβερνήτης του νησιού (1325).^[24][25] Η Χίος ήταν ένα μικρό αλλά πλούσιο νησί με ετήσιο εισόδημα 200.000 χρυσά υπέρπυρα. Τα επόμενα χρόνια ο Μαρτίνος κυβερνούσε ένα βασίλειο στο οποίο ανήκαν πολλά μικρά νησιά δίπλα από τη Μικρά Ασία όπως η Σάμος και η Κως.^[25][26] Ο Μαρτίνος ήταν δυναμικός κυβερνήτης και ικανός στρατιωτικός, στο σύντομο διάστημα που κυβέρνησε κατάφερε σημαντικά πλήγματα εναντίον των Οθωμανών σκοτώνοντας ή αιχμαλωτίζοντας περίπου 10.000 Τούρκους στρατιώτες. Η αυταρχική του διακυβέρνηση στους Έλληνες κατοίκους, η εκδίωξη του αδελφού του και η συμμαχία του με τον διεκδικητή του Λατινικού θρόνου Φίλιππο Α΄ του Τάραντα προκάλεσαν τους Βυζαντινούς να διαλύσουν την κυριαρχία του. Ο Ανδρόνικος Γ΄ Παλαιολόγος ξεκίνησε εκστρατεία εναντίον του Μαρτίνου Ζαχαρία (1328), τον ανέτρεψε και τον μετέφερε αιχμάλωτο στην Κωνσταντινούπολη (1329). Η λατινική ηγεμονία της Χίου διαλύθηκε, ο γηγενής ευγενής Λέων Καλόθετος που ήταν πρωταγωνιστής στην ανακατάληψη διορίστηκε από τον αυτοκράτορα νέος κυβερνήτης της Χίου.^[27]

Η βυζαντινή ανακατάληψη ήταν επίσης σύντομη, μια ναυτιλιακή εταιρεία η Μαόνα εγκαταστάθηκε στη Γένοβα με αποστολή να ανακαταλάβει τη Γένοβα και τη γειτονική πόλη Φώκαια στη Μικρά Ασία (1346). Οι Χιώτες απέρριψαν τις προτάσεις παράδοσης και στα μέσα του Ιουλίου ξεκίνησε η πολιορκία του κάστρου υπό τον Σίμων Βινιόζο. Η φρουρά της πόλης και του κάστρου συνθηκολόγησε επίσημα στις 12 Σεπτεμβρίου του 1346 στον ναό του Αγίου Νικολάου, αφού προηγουμένως οι Γενοβέζοι είχαν κυριεύσει τα υπόλοιπα φρούρια του νησιού (Βολισσός, Καρδάμυλα κλπ) και είχαν επιβάλει στενή πολιορκία. Με τη συγκεκριμένη συνθήκη οι ευγενείς και οι υπόλοιποι κάτοικοι της Χίου πέτυχαν την αναγνώριση προνομίων και τη διατήρηση των θρησκευτικών τους ελευθεριών^[28], χωρίς ωστόσο οι τελευταίες να γίνουν απόλυτα σεβαστές, καθώς παρατηρήθηκαν αρκετές διακρίσεις εις βάρος της τοπικής Ορθόδοξης Εκκλησίας^[29].

Οι Γενοβέζοι ενδιαφέρθηκαν περισσότερο για τα εμπορικά κέρδη παρά για την εξουσία, είχαν υπό τον έλεγχο τους το εμπόριο της μαστίχας, του αλατιού, της στυπτηρίας και της πίσσας, το εμπόριο του κρασιού και των υφασμάτων έγινε σε συνεργασία με τους Έλληνες. Οι σχέσεις του ελληνικού στοιχείου με τους Γενουάτες εξελίχθηκε ανάλογα με την κοινωνική τάξη στην οποία ανήκαν οι πρώτοι: συγκεκριμένα, οι ευγενείς, έχοντας εγγυημένα τόσο τα προνόμιά τους όσο και τις θρησκευτικές τους ελευθερίες συνεργάστηκαν με τους Γενουάτες πραγματοποιώντας ακόμη και μεικτούς γάμους^[30][31]. Αντιθέτως, οι υπόλοιποι κάτοικοι του νησιού και ιδιαίτερα ο αγροτικός πληθυσμός υπέφεραν από το σύστημα διοίκησης^[30].

Η κατάσταση αυτή παρέμεινε στη Χίο για δύο περίπου αιώνες, ενώ ήδη από το 1415 ήταν φόρου υποτελής στους Οθωμανούς^[32]. Όταν το νησί κατακτήθηκε οριστικά από την Οθωμανική Αυτοκρατορία (1566), η πρώτη απογραφή κατέγραψε 12.000 Έλληνες και 2.500 Γενοβέζους (που αποτελούσαν το 17% του συνολικού πληθυσμού).^[33]

Στο ιστορικό μεταίχμιο ανάμεσα στο τέλος της γενουατικής παρουσίας και την οριστική υποταγή στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, χρονολογούνται και οι σουλτανικοί αχτιναμέδες των ετών 1535 και 1578, που αναγνώριζαν ορισμένα προνόμια στο νησί^[34].

Την οθωμανική περίοδο η κυβέρνηση και η συλλογή των φόρων παρέμεινε στα χέρια των Ελλήνων, η φρουρά των Τούρκων ήταν μικρή.^[35] Λατινικά και οθωμανικά έγγραφα καταγράφουν μικρό αριθμό Ιουδαίων γύρω στο 1049. Οι πρώτοι Ελληνο-Ιουδαίοι μεταφέρθηκαν στο νησί από τους Ρωμαίους, ενώ στα τέλη του 15ου αιώνα εγκαταστάθηκαν Σεφαρδίτες εξόριστοι από την Ιβηρική Χερσόνησο.^{[36][αμφίβολο – συζήτηση]} Ο τεράστιος πλούτος και ευημερία του νησιού είχε σαν βάση το εμπόριο της μαστίχας, ο σουλτάνος με ελάχιστη μόνο φορολογία μπόρεσε να έχει μεγάλα κέρδη στα θησαυροφυλάκια του, η Χίος αποτελούσε για τους Οθωμανούς μια από τις πιο σημαντικές επαρχίες στην αυτοκρατορία τους.^[35]

Λίγα χρόνια μετά την οθωμανική κατάκτηση, έκαναν την εμφάνισή τους στο νησί οι Ιησουίτες μοναχοί^[37], οι οποίοι το 1593 ίδρυσαν μοναστήρι^[38] και τα επόμενα χρόνια παρουσίασαν εκπαιδευτική, αλλά και προσηλυτιστική δραστηριότητα. Από τα μέσα του 18ου αιώνα στη Χίο επικρατούσε μια κατάσταση οικονομικής ευμάρειας. Σε αυτό συνέβαλαν σε μεγάλο βαθμό η ανάπτυξη της βιοτεχνίας, το εμπόριο μεταξωτών υφασμάτων^[39] και η καλλιέργεια της μαστίχας. Παράλληλα, ήταν ένα από τα σημαντικότερα πνευματικά κέντρα του Ελληνισμού^[40].

Σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία της εποχής Καποδίστρια, πριν από την Επανάσταση στη Χίο ζούσαν περίπου 120.000 Χριστιανοί, 1.100 Μουσουλμάνοι και 70 Εβραίοι^[41][42]. Με βάση προγενέστερη μέτρηση που πραγματοποιήθηκε με ενέργειες του μητροπολίτη Χίου Πλάτωνα Φραγκιάδη και χρονολογείται λίγο καιρό πριν την Επανάσταση, ο πληθυσμός του νησιού δεν υπερέβαινε τους 80.000 κατοίκους^[43]. Παράλληλα αρκετοί Χιώτες ήταν εγκαταστημένοι στη Σμύρνη, αλλά και σε χώρες της Κεντρικής και Δυτικής Ευρώπης, όπου δραστηριοποιούνταν ως έμποροι^[39].

Σχέδια για εξέγερση στη Χίο γίνονταν από τους πρώτους μήνες της Επανάστασης, το 1821, όπως προκύπτει από το ημερολόγιο του Τομπάζη. Από τις 18 Απριλίου 1821 οι Υδραίοι κάλεσαν με επιστολή τους Χιώτες να συνδράμουν οικονομικά την Επανάσταση. Τον ίδιο μήνα, οι Τούρκοι, προκειμένου να εξασφαλίσουν τη νομιμοφροσύνη των κατοίκων, συνέλαβαν τον αρχιεπίσκοπο Πλάτωνα και περίπου 40 προκρίτους της Χίου, αφόπλισαν τον ελληνικό πληθυσμό και παράλληλα αύξησαν τη φρουρά του νησιού. Η ενίσχυση της φρουράς οδήγησε σε συχνά περιστατικά καταπίεσης και βιαιοπραγιών εναντίον του τοπικού πληθυσμού^[44].
Αξιόπιστη πηγή για τα γεγονότα πριν και κατά τη σφαγή του 1822 θεωρείται η αναφορά του Γάλλου πρόξενου Celeste Etienne David προς τους προϊσταμένους του, παρ' ότι αυτός κρίνεται ως φιλότουρκος. Στις 27 Απριλίου/6 Μαΐου υδραϊκός στόλος από 28 πλοία άραξε στη Βρύση του Πασά και κάλεσε τους Χιώτες να ξεσηκωθούν. Βυθίστηκε ένα τουρκοκρητικό πλοίο και εξοντώθηκαν όλοι οι επιβαίνοντες. Την επομένη τα πλοία άραξαν κοντά στα Λειβάδια, ενάμισι μίλι από την πόλη, και επαναστάτες βγήκαν στη στεριά καλώντας τους χωρικούς να ξεσηκωθούν. Οι τελευταίοι όμως τους απέφυγαν και απομακρύνθηκαν. Ο Τομπάζης αντίθετα αναφέρει ότι οι χωρικοί ήταν πρόθυμοι να επαναστατήσουν. Άνθρωπος των προκρίτων έφερε στον Τομπάζη το μήνυμα ότι 400 άτομα ήταν έτοιμα να πάρουν τα όπλα, αλλά ζητούσαν να αποβιβαστούν και άνδρες από το στόλο για να τους ξεσηκώσουν. Τον Ιούλιο του '21 είχε αναλάβει την οργάνωση της εξέγερσης ο Ιωάννης Ράλλης, Χιώτης Φιλικός και άλλοτε έμπορος στην Οδησσό. Όμως Χιώτες έμποροι των Κυκλάδων τον έπεισαν ότι αυτή η επιχείρηση ήταν άκαιρη και επικίνδυνη, κάτι στο οποίο συμφώνησε και ο Υψηλάντης.

Οι κινήσεις αυτές ανησύχησαν τους Τούρκους, οι οποίοι συγκέντρωσαν 40 ομήρους από την πόλη, μεταξύ αυτών τους πέντε δημογέροντες της Κοινότητας, τον αρχιεπίσκοπο και άλλα επιφανή πρόσωπα. Ο στόλος των επαναστατών, αφού δεν κατάφερε να ξεσηκώσει τους κατοίκους, απέπλευσε μετά από έξι ημέρες. Βύθισε όμως ένα τουρκικό πλοίο που μετέφερε προσκυνητές για τη Μέκκα. Ο Φιλήμων αναφέρει ότι όσοι συνελήφθησαν, εξοντώθηκαν ως εκδίκηση για τον απαγχονισμό των δύο πατριαρχών και άλλων αρχιερέων στην Κωνσταντινούπολη. Ορισμένοι Τούρκοι όμως διασώθηκαν από τους Χιώτες χωρικούς. Εκείνη την εποχή έφτασαν διαταγές από την Κων/πολη που καλούσαν τις τουρκικές Αρχές να ετοιμαστούν για άμυνα και να θεωρούν εχθρούς τους Χιώτες. Από τη στιγμή εκείνη άρχισε η άσκηση βίας και τρομοκρατίας πάνω στους κατοίκους. Κατασχέθηκαν περίπου 96.000 οκάδες σιταριού και κλήθηκαν 600 στρατιώτες από την Ασία. Για τη συντήρησή τους οι Χιώτες αναγκάζονταν να καταβάλλουν 30.000 γρόσια κάθε μήνα. Για να βαθυνθεί η τάφρος του Κάστρου, οι Χιώτες έκαναν καταναγκαστικές εργασίες. Οι στρατιώτες καθημερινά έκαναν αρπαγές και φόνους στην πόλη και τα χωριά. Ταυτόχρονα ήλθε φιρμάνι που επέβαλε τη ναυτολόγηση 250 Χιωτών για τον οθωμανικό στόλο. Στρατιωτικός διοικητής στη Χίο τοποθετήθηκε ο σκληρός Βαχίτ πασάς. Η σκληρότητά του περιγράφεται από ξένους που ζούσαν στη Χίο. Μεταξύ άλλων αναφέρεται ότι ο Βαχίτ αποκεφάλισε έναν προεστό των Μαστιχοχωρίων για να εορτάσει τη γέννηση του γιου του. Ο Βαχίτ πασάς αργότερα κατέγραψε και το ιστορικό των γεγονότων της επανάστασης και της σφαγής της Χίου. Το 1822 η ευδαιμονία της Χίου ήταν παρελθόν και ο πληθυσμός ζούσε κάτω από την οθωμανική καταπίεση.^[45]

Το Μάρτιο του 1822 η Χίος επαναστάτησε, όταν ο Αντώνιος Μπουρνιάς με διακόσιους άνδρες πήγαν στη Σάμο και κάλεσαν τον Λυκούργο Λογοθέτη να συμμετάσχει στην επανάσταση της Χίου. Ο ξεσηκωμός του εύφορου νησιού εξαγρίωσε το Σουλτάνο. Έτσι ο οθωμανικός στόλος υπό την ηγεσία του Καρά Αλή έπλευσε προς τη Χίο για να καταστείλει την επανάσταση και αποβίβασε περί τους 7.000 στρατιώτες από τη Μικρά Ασία. Οι Οθωμανοί έκαψαν σπίτια και σκότωσαν όλα τα παιδιά κάτω των 3 ετών, όλους τους άνδρες από 12 ετών και πάνω, καθώς και όλες τις γυναίκες από 40 ετών και πάνω, με εξαίρεση αυτούς που ήταν πρόθυμοι να ασπαστούν το Ισλάμ^[46]. Τελικά, περισσότεροι από 40.000 κάτοικοι του νησιού σφαγιάστηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν^[47][48], ενώ μεγάλο μέρος του πληθυσμού διέφυγε προς τα Ψαρά, τις Κυκλάδες και την Πελοπόννησο. Ο τουρκικός στόλος έκαιγε και κατέστρεφε τα πάντα για 40 μέρες, προσπαθώντας να παραδειγματίσει τους υπόλοιπους Έλληνες. Το γεγονός έγινε παγκόσμια γνωστό ως η σφαγή της Χίου, ενώ αποτυπώθηκε στον διάσημο πίνακα «Η Σφαγή της Χίου» του Γάλλου ζωγράφου Ευγένιου Ντελακρουά. Για την καταστροφή της Χίου εξαιρετική είναι η νουβέλα Λουκής Λάρας του Δημητρίου Βικέλα το 1879.^[49]

Μετά από τη σφαγή του 1822 έγινε δημογραφική καθίζηση του πληθυσμού του νησιού και κάμψη κάθε δραστηριότητας. Οι νεκροί υπολογίζονται σε 23.000, οι αιχμάλωτοι και δούλοι σε 47.000 γυναικόπαιδα (σύμφωνα με στοιχεία του τουρκικού τελωνείου). Από τους εναπομείναντες 50.000 το 1/5 υπέκυψε στην πείνα και τις αρρώστιες. Ο Βαχίτ πασάς, στα απομνημονεύματά του περίπου συμφωνεί στον αριθμό των νεκρών αλλά υπολογίζει τους αιχμαλώτους σε λιγότερους από 5.000 «νεανίσκους και παρθένους». Περισσότερο αξιόπιστα θεωρούνται τα στοιχεία του τουρκικού τελωνείου για τους αιχμαλώτους. Από τους επιζήσαντες πολλοί έφυγαν στην ηπειρωτική Ελλάδα και αλλού ως πρόσφυγες.^[50]

Οι λίγοι Χιώτες που επέζησαν της λεηλασίας και έκαναν προσπάθεια να ξαναχτίσουν το νησί το 1832. Το 1835 δεν είχε επανέλθει στους παλιότερους ρυθμούς ζωής και μόλις από την πέμπτη δεκαετία του 19ου αιώνα σημειώνεται μια πρώτη προσπάθεια ανάκαμψης, οικονομικής και πνευματικής. Το πλαίσιο της πολιτικής ζωής του νησιού από εκείνη την περίοδο έγινε ο θεσμός της δημογεροντίας: οι δημογέροντες από το 1847 εκλέγονταν για τη ρύθμιση των εσωτερικών προβλημάτων του νησιού από τους γέροντες των χωριών, ήταν μόνο ορθόδοξοι, ενώ παλιότερα εκπροσωπούνταν και οι καθολικοί του νησιού. Από το 1861 σύμφωνα με τις διατάξεις του Διοργανισμού της κοινότητος Χίου, στις εκλογές για την ανάδειξη δημογερόντων συμμετείχαν αντιπρόσωποι από όλο το νησί εκτός από τα Μαστιχοχώρια. Από τα 66 χωριά του νησιού στη δικαιοδοσία της δημογεροντίας, που έδρευε στην πρωτεύουσα του νησιού, υπάγονταν τα 44 (36 στο βόρειο τμήμα του νησιού και 6 γύρω από τον Κάμπο), καθώς και οι Οινούσσες και τα Ψαρά. Τα Μαστιχοχώρια, υποχρεωμένα να καλλιεργούν τη μαστίχα για τα σουλτανικά ανάκτορα, βρίσκονταν υπό την προστασία της βαλιδέ σουλτάνας (μητέρας του σουλτάνου) και ανήκαν σε επίσημους Τούρκους^[51]. Κάθε χωριό είχε τους επιτρόπους του, τη διοίκηση όμως ασκούσε Τούρκος αγάς, ενώ ένας έφορος των Μαστιχοχωρίων βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη για τη ρύθμιση ζητημάτων που κατά καιρούς ανέκυπταν. Με το νόμο περί Βιλαετίων (1864)^[52], οι εξουσίες της δημογεροντίας περιορίσθηκαν και αντικαταστάθηκαν από ένα απλό διοικητικό συμβούλιο, εκτελεστικό όργανο της Τουρκικής εξουσίας. Η ονομαστή σχολή της Χίου συνέχισε τη λειτουργία της μέσα από άλλη μορφή. Το 1839 αριθμούσε τριακόσιους μαθητές. Στα μέσα του 19ου αιώνα λειτουργούσαν αλληλοδιδακτικά σχολεία στα περισσότερα χωριά. Στις 3 Απριλίου 1881 το νησί επλήγη από σεισμό, σκοτώνοντας χιλιάδες κατοίκους του νησιού.

Χαρακτηριστική είναι η επίδοση των κατοίκων του νησιού στο εμπόριο και στη ναυτιλία, εκτός από την αγροτική παραγωγή (σηροτροφία, εσπεριδοειδή): το 1845 ιδρύθηκε στο νησί η «Κινδυνασφαλιστική Εταιρεία» προκειμένου να καλύπτει οικονομικά τις θαλάσσιες ζημίες^[53]. Σημαντικά ναυτιλιακά κέντρα του νησιού θα αναδειχθούν τα Καρδάμυλα, ο Βροντάδος και η Λαγκάδα.

Η Χίος ελευθερώθηκε [en] το 1912 κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων: συγκεκριμένα, στις 11 Νοεμβρίου προσέγγισε το νησί ο ελληνικός στόλος, ενώ την άρνηση της τουρκικής φρουράς να παραδοθεί ακολούθησε απόβαση ελληνικών δυνάμεων. Οι Τούρκοι αποσύρθηκαν αρχικά στις Καρυές και έπειτα στα ορεινά του Χίου όπου αντιστάθηκαν μέχρι τις 20 Δεκεμβρίου, όταν και παραδόθηκαν^[54]. Στις πολεμικές επιχειρήσεις συμμετείχαν ενεργά και αποσπάσματα ντόπιων Ελλήνων ενόπλων που είχαν οργανωθεί μυστικά από τις αρχές του ίδιου έτους^[55].

Η συνθήκη ειρήνης υπογράφηκε ανάμεσα στο Τούρκο Ζιχνή Μπέη και το λοχαγό του πεζικού Ε. Βερνάδο, που εκπροσωπούσε τις ελληνικές δυνάμεις. Με αυτό το τρόπο έγινε η παράδοση της Χίου στους Έλληνες. Το νησί είχε παραμείνει κάτω από τουρκική κατοχή για 356 χρόνια^[56]. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922, πολλοί Μικρασιάτες κατέφυγαν στο νησί και δημιούργησαν νέους οικισμούς όπως το Βαρβάσι.

Κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο οι Χιώτες πολέμησαν κατά του Άξονα. Το νησί κατελήφθη από τις γερμανικές δυνάμεις στις 4 Μαΐου^[57] του 1941 και απελευθερώθηκε το 1944.

Η Χίος είναι το πέμπτο^[2] σε έκταση νησί της Ελλάδας και η επιφάνειά του φθάνει τα 904 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Βρίσκεται στο βορειοανατολικό Αιγαίο, ακριβώς απέναντι από τη χερσόνησο της Ερυθραίας στη Δυτική Μικρά Ασία και ανήκει στο σύμπλεγμα των νησιών που σχηματίζονται στο Ανατολικό Αιγαίο και στο οποίο συμπεριλαμβάνονται εκτός της Χίου, η Λέσβος, η Λήμνος, η Σάμος, η Ικαρία και ο Άγιος Ευστράτιος. Πρωτεύουσα είναι η πόλη της Χίου, γνωστή και σαν Χώρα. Εκεί βρίσκεται και το κύριο λιμάνι του νησιού.

Η Περιφερειακή Ενότητα Χίου αποτελείται από τα νησιά Χίος, Ψαρά, Αντίψαρα και Οινούσσες. Διαιρείται διοικητικά σε τρεις δήμους, αυτούς των Οινουσσών, της Χίου και των Ψαρών. Ο μεγαλύτερος από αυτούς είναι ο δήμος Χίου, ο οποίος περιλαμβάνει όλο το νησί της Χίου και πληθυσμιακά είναι ο μεγαλύτερος δήμος του νησιού. Η Χίος έχει συνολικά 64 χωριά.

Το κεντρικό και βόρειο τμήμα της Χίου είναι ορεινό, σε αντίθεση με το νότιο που είναι κυρίως πεδινό, και όπου καλλιεργούνται τα μαστιχόδεντρα. Στα βόρεια της Χίου βρίσκεται η οροσειρά Πελιναίο με ψηλότερη κορυφή την Αγία Τριάδα (1.297 μ.). Το μήκος των ακτών της φτάνει τα 213 χιλιόμετρα. Το νησί είναι γνωστό για τα γραφικά του τοπία, αλλά και για το εύκρατο μεσογειακό κλίμα με ήπιους χειμώνες και με σπάνιες βροχές το καλοκαίρι.

• Η Νέα Μονή είναι ένα τοιχογραφημένο μοναστήρι, το οποίο χρονολογείται από την εποχή του Κωνσταντίνου του 9ου, ενώ έχει χαρακτηριστεί μνημείο εθνικής κληρονομιάς και Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς από την UNESCO.
• Σύμφωνα με μια εκδοχή, η Χίος είναι η γενέτειρα του Ομήρου, καθώς και των μαθηματικών Ιπποκράτη και Οινοπίδη.
• Η Χίος είναι η ιδιαίτερη πατρίδα κάποιων εκ των μεγαλύτερων Ελληνικών εφοπλιστικών οικογενειών, εθνικών ευεργετών και διακεκριμένων επιστημόνων.
• Η Χίος περιστοιχίζεται από τα αδελφά νησιά Οινούσσες και Ψαρά, από όπου και καταγόταν ο Κωνσταντίνος Κανάρης, ήρωας της Επανάστασης του 1821.
• Πολλοί υποστηρίζουν^{[εκκρεμεί παραπομπή]} πως η Χίος είναι η γενέτειρα του Χριστόφορου Κολόμβου. Ο Κολόμβος φαίνεται να ήξερε πολλά για το νησί, καθώς πολύ συχνά έγραφε γι΄ αυτό στα ημερολόγια του. Στο χωριό Πυργί υπάρχει το σπίτι του Κολόμβου, από όπου συγκέντρωσε και Χιώτες ναυτικούς, προκειμένου να ξεκινήσει το ταξίδι του προς τις «Δυτικές Ινδίες». Επιπρόσθετα, το «Κολόμβος» είναι συνηθισμένο επώνυμο στη Χίο.
• Η Χίος είναι γενέτειρα Ελλήνων ποιητών της σύγχρονης εποχής, όπως οι Δημήτρης Βάρος, Γιώργος Διλβόης, Νίκος Γιαλλούρης και Ματθαίος Μουντές.
• Η Δημόσια Ιστορική Κεντρική Βιβλιοθήκη Χίου «Κοραής» στο νησί της Χίου είναι μια από τις πιο σημαντικές στην Ελλάδα. Στη συλλογή της υπάρχουν περίπου 250.000 τόμοι.
• Η πόλη του Βροντάδου (Ομηρούπολη) είναι το σημείο, στο οποίο λαμβάνει χώρα μια μοναδική γιορτή κατά την Ανάσταση του Θεανθρώπου το Πάσχα, ο ρουκετοπόλεμος, κατά τον οποίο οι κάτοικοι συγκεντρώνονται στις εκκλησίες των δύο ενοριών, της Παναγίας Ερυθιανής και του Αγίου Μάρκου, από τις οποίες εκτοξεύουν χιλιάδες χειροποίητα βεγγαλικά προς την αυλή της αντίπαλης εκκλησίας τη στιγμή της Αναστάσεως.
• Η Χίος είναι ο τόπος γέννησης του μεγάλου Έλληνα μουσικοσυνθέτη Μίκη Θεοδωράκη, του Έλληνα πολιτικού, πρόεδρου και ιδρυτή του Π.Α.Κ. και αργότερα του ΠΑ.ΣΟ.Κ. και πρωθυπουργού Ανδρέα Παπανδρέου, καθώς και του İbrahim Ethem Pasha, ο οποίος είχε πολλούς απογόνους, ένας από τους οποίους είναι ο ζωγράφος Osman Hamdi Bey.
• Η πόλη του Βροντάδου είναι ο τόπος γέννησης του Έλληνα διαστημικού φυσικού Σταμάτη Κριμιζή, ακαδημαϊκού, που έχει σχεδιάσει δεκάδες πειράματα σε διαστημόπλοια και συμμετείχε σε δεκάδες διαστημικές αποστολές της NASA (Voyager 1 και 2, Cassini, Galileo, Ulysses, ACE, MESSENGER και άλλα πολλά). Προς τιμή του έχει ονομασθεί ο αστεροειδής 8323 Κριμιζής.

• Οινοπίων, μυθικός βασιλιάς της Χίου
• Οινοπίδης ο Χίος (5ος αιώνας π.Χ.), μαθηματικός και αστρονόμος
• Αγία Μαρκέλλα (14ος αιώνας μ.Χ.), Αγία της Ορθόδοξης Εκκλησίας
• Ανδρέας Αργέντης (Άγιος) († 1465 μ.Χ.), νεομάρτυρας της Ορθόδοξης Εκκλησίας
• Ευστράτιος Αργέντης (θεολόγος) (1685–1762), Έλληνας θεολόγος, ιατρός και λόγιος
• Άγιος Νικηφόρος της Χíου (περ. 1750–1821), μοναχός από τη Νέα Μονή και θεολογικός συνθέτης
• Ευστράτιος Αργέντης (1767-1798), συναγωνιστής του Ρήγα Φεραίου
• Μιχαήλ Γκιάλας (1912-1999), στρατιωτικός ιατρός, χειρουργός, υποστράτηγος του Υγειονομικού Σώματος
• Γεώργιος Γλαράκης (1789-1855), πολιτικός
• Ιωακείμ Β' (1802-1878), Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως
• Γεώργιος Δρομοκαΐτης (1805-1880), έμπορος, εθνικός ευεργέτης
• Γεώργιος Σουρίας (1811-1881), λόγιος και εκπαιδευτικός
• Ετχέμ πασάς (1818-1893), Οθωμανός πολιτικός ελληνικής καταγωγής
• Κωνσταντίνος Ε' (1833-1914), Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως
• Ιωακείμ Δ' (1837-1887), Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως
• Γεώργιος I. Ζολώτας (1845–1906), ιστορικός της Χíου
• Ιάκωβος Σουρίας (1846-1918), Έλληνας δικηγόρος και υποπρόξενος
• Κωνσταντίνος Άμαντος (1874–1960), ιστορικός, πανεπιστημιακός, βυζαντινολόγος, Ακαδημαϊκός και υπουργός Παιδείας
• Στυλιανός Μηλιάδης (1881-1965), ζωγράφος
• Σταύρος Λιβανός (1887-1963), εφοπλιστής
• Αλή Ντίνο (1890-1938), σκιτσογράφος και πολιτικός
• Φíλιππος Π. Αργέντης (1891–1974), ιστορικός της Χíου
• Μιχάλης Παπαμαύρος (1891-1963), παιδαγωγός και αντιστασιακός
• Στέφανος Καββάδας (1900-1980), συγγραφέας
• Κώστας Περρίκος (1905-1943), αεροπόρος και αντιστασιακός
• Νικόλαος Ζορμπάς (1906-1996), πολιτικός
• Φώτης Αγγουλές (1911-1964), ποιητής
• Αλέξανδρος Γκιάλας (1915-1948), ποιητής
• Αδαμάντιος Λεμός (1916-2006), ηθοποιός, σκηνοθέτης, σκηνογράφος και ενδυματολόγος
• Γιάγκος Πεσμαζόγλου (1918-2003), επιστήμονας και πολιτικός
• Ανδρέας Παπανδρέου (1919-1996), πρωθυπουργός της Ελλάδας
• Βασίλειος Βασιλειάδης (αεροπόρος) (1920-1945), αεροπόρος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου
• Διόδωρος (1923-2000), Πατριάρχης Ιεροσολύμων
• Μίκης Θεοδωράκης (1925-2021), μουσουργός
• Γιάννης Χρήστου (1926-1970), συνθέτης και φιλόσοφος
• Νίκος Γιαλούρης (1928-2003), ζωγράφος και χαράκτης^[58]
• Πέτρος Μολυβιάτης (1928), πολιτικός
• Ηγουμένη Ευγενία Κλειδαρά (1929-2013), μοναχή και λογοτέχνιδα
• Παντελεήμων Μπεζενίτης (1938-2014), μοναχός και Μητροπολίτης Αττικής
• Σταμάτιος Κριμιζής (1938), επιστήμονας
• Νίκος Καζάνας (1939), Καθηγητής Φιλοσοφίας και Σανσκριτικών - Ινδολόγος
• Δημήτρης Χιονάς (1945), μουσικός
• Γιώργος Μουτσάτσος (1946), ζωγράφος, συγγραφέας
• Δημήτρης Βάρος (1949), ποιητής, δημοσιογράφος
• Δήμος Αβδελιώδης (1952), σκηνοθέτης
• Βάσω Κριτάκη (1955), συγγραφέας
• Σάντρα Χρήστου (1959), ζωγράφος
• Ελπίδα Τσουρή (1961), πολιτικός
• Γιάννης Ζαφείρης (1971), σκηνοθέτης, ηθοποιός, συγγραφέας
• Γιάννης Μακριδάκης (1971), συγγραφέας
• Καλλιρρόη Μυριαγκού (1972) ηθοποιός
• Τζον Σιταράς (1972), γυμναστής
• Νίκος Σύλλας (1914-1986), αθλητής του στίβου (δισκοβόλος), μεσογειονίκης
• Γιάννης Φουντούλης (1988), διεθνής υδατοσφαιριστής
• Εμμανουήλ Φράγκος (1993), πολιτικός
• Ανδρέας Συγγρός, εθνικός ευεργέτης
• Ξένη Φύλλα-Γιούργη, συγγραφέας
• Μαίρη Παπακωνσταντίνου, γλύπτρια
• Γωγώ Τσιλιγκίρη, πρωταθλήτρια στο άλμα επί κοντώ

Η Χίος είναι το νησί των ναυτικών. Η ιδιαίτερη αυτή σχέση της με τη ναυτιλία επηρέασε και επηρεάζει τα ήθη και έθιμα του τόπου. Κατά τη διάρκεια των Χριστουγέννων τα παιδιά κατασκεύαζαν ένα καράβι και έβγαιναν στη γειτονιά τραγουδώντας τα κάλαντα. Επίσης είναι γνωστό ότι οι Χιώτες αντί για δέντρο τα Χριστούγεννα στόλιζαν καράβι. Μετά από χρόνια πολλά παιδιά από διάφορα χωριά, κυρίως όμως από το Βροντάδο άρχισαν να κατασκευάζουν όλοι μαζί μοντέλα πλοίων, αναβιώνοντας το Πρωτοχρονιάτικο έθιμο. Αυτό δημιούργησε σταδιακά έναν ανταγωνισμό και έτσι κάθε παραμονή της Πρωτοχρονιάς μαζεύονταν στην πλατεία της Χίου και παρουσίαζαν τα δημιουργήματά τους στον κόσμο. Τα τελευταία χρόνια το έθιμο αυτό έχει πάρει μορφή διαγωνισμού με κανονισμούς και όρους συμμετοχής που επέβαλλε η Περιηγητική Λέσχη Χίου μαζί με το Δήμο Χίου. Τα παινέματα και ο σκοπός που τραγουδιόνταν από τα παιδιά είναι επηρεασμένα από τα μικρασιατικά κάλαντα.

Ο ρουκετοπόλεμος^[59] του Βροντάδου: ο Βροντάδος βρίσκεται βόρεια της πόλης της Χίου και είναι η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη του νομού. Το έθιμο του ρουκετοπόλεμου προέρχεται από την τουρκική κατοχή. Πρόκειται για μια ανταλλαγή πυρών ανάμεσα στις δυο μεγαλύτερες ενορίες της πόλης, του Αγίου Μάρκου και της Παναγίας της Ερυθιανής.

Ο ρουκετοπόλεμος είναι ένα έθιμο που τηρείται κάθε Πάσχα στο Βροντάδο της Χίου. Οι δύο "αντίπαλες" ενορίες, του Αγίου Μάρκου και της Παναγίας της Ερειθιανής, εκτοξεύουν το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου χιλιάδες αυτοσχέδιες ρουκέτες με στόχο το καμπαναριό της αντίπαλης εκκλησίας, δημιουργώντας ένα μοναδικό θέαμα.

Οι δύο αντιμέτωπες εκκλησίες βρίσκονται χτισμένες περίπου 400 μέτρα η μία από την άλλη, σε δύο αντικριστούς λόφους. Το επόμενο πρωί γίνεται καταμέτρηση των ρουκετών που βρήκαν στόχο σε κάθε καμπαναριό για να αναδειχθεί ο νικητής. Φυσικά, κάθε ενορία δηλώνει νικήτρια, οπότε το ραντεβού για έναν νέο ρουκετοπόλεμο ανανεώνεται για την επόμενη χρονιά. Λίγες μέρες πριν, τα κτίρια των δύο εκκλησιών, αλλά και των γειτονικών σπιτιών καλύπτονται με μεταλλικό πλέγμα προστασίας.

Η προέλευση του εθίμου του ρουκετοπόλεμου δεν είναι σαφής, αλλά θεωρείται ότι ξεκίνησε την εποχή της Τουρκοκρατίας. Σύμφωνα με την παράδοση, αρχικά για τον εορτασμό του Πάσχα χρησιμοποιούνταν κανόνια και δυνατοί κρότοι. Όταν οι Τούρκοι απαγόρεψαν τα κανόνια, υπό το φόβο ότι θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν εναντίον τους, οι κάτοικοι τα αντικατέστησαν με αυτοσχέδιες ρουκέτες.

Κατά καιρούς έχουν εκφραστεί αντιρρήσεις σχετικά με τη συνέχιση του εθίμου καθώς έχουν συμβεί περιστατικά τραυματισμών αλλά και καταστροφών εξαιτίας των ρουκετών. Πάντως, ο ρουκετοπόλεμος συνεχίζεται στις μέρες μας κάθε Πάσχα χωρίς διακοπή αλλά με αυξημένα μέτρα προστασίας.

Στα Μεστά, το Μεγάλο Σάββατο, οι πιστοί, κυρίως οι νέοι, παίρνουν φως από τον ιερέα με το «δεύτε λάβετε φως» και ανάβουν τον μεγάλο φανό στην πλατεία του χωριού (που έχουν ήδη ετοιμάσει) και καίνε το ομοίωμα του Ιούδα.

• Η Μόστρα των Θυμιανών: Η Μόστρα είναι η πιο γνωστή καρναβαλική γιορτή της Χίου, που γίνεται στα Θυμιανά. Το έθιμο έχει τις ρίζες του στο Μεσαίωνα, όταν πειρατές και κουρσάροι λεηλατούσαν τα παράλια των νησιών και άρπαζαν τις σοδειές των κατοίκων. Κάποτε, στην περίοδο της Αποκριάς, την Παρασκευή της Τυρινής, καθώς όλο το χωριό γλεντούσε, οι φύλακες από τις βίγλες (κυκλικοί πύργοι- παρατηρητήρια της θάλασσας) ειδοποίησαν ότι έρχονταν πειρατές.
• Αγάς: Τα Μεστά, η Ελάτα, το Λιθί, το Πυργί και οι Ολύμποι είναι Μαστιχοχώρια. Τα χωριά αυτά διατηρούν τα μεσαιωνικά χαρακτηριστικά τους, ενώ αναβιώνει κάθε χρόνο την Καθαρά Δευτέρα το έθιμο του «Αγά». Πρόκειται για ένα ιδιότυπο δικαστήριο, από το οποίο δε γλιτώνει κανείς, χωρίς να καταβάλει πρόστιμο! Το έθιμο του Αγά έχει τις ρίζες του στην Τουρκοκρατία και ανάγεται γύρω στο 1830-1840.
• Το έθιμο του "Διπλού" στη Βολισσό: Το έθιμο του Διπλού αναβιώνει κάθε χρόνο στο κεφαλοχώρι των βορειοχώρων, την πανέμορφη Βολισσό. Την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς, ανθρώπινες «διπλές» αλυσίδες, με πλεγμένα χέρια ξεκινούν να τραγουδάνε χορεύοντας στην κεντρική πλατεία του χωριού, σχηματίζοντας μια πολύ μεγάλη αλυσίδα, όπου ο πρώτος του χορού τραγουδάει ένα στίχο, τον οποίο επαναλαμβάνουν στη συνέχεια όλοι οι υπόλοιποι μαζί. Στη συνέχεια, ακολουθεί μεγάλο γλέντι, ενώ στους καλεσμένους προσφέρεται σούμα, στραγάλια και τοπικά γλυκά.

• 
  Εθνική Τράπεζα Χίου
• 
  Παλαιό παρθεναγωγείο Χίου
• 
  Γυμνάσιο Αρρένων Χίου
• 
  Ο μεσαιωνικός οικισμός του Ανάβατου.
• 
  Δρομάκι στα Μεστά.
• 
  Καμάρες στο Πυργί.
• 
  Παραδοσιακό καφενείο στο Πυργί.
• 
  Θέα προς τη θάλασσα στο Βίκι.
• 
  Ο παραθαλάσσιος οικισμός Λαγκάδα.
• 
  Παραλία του νησιού.
• 
  Τα Λημνιά.
• 
  Η παραλία Μαύρα Βόλια

• Εγκυκλοπαίδεια «Ο σύμβουλος των νέων», σελ. 3220
• Ευαγγελία Σημαντώνη-Μπουρνιά: «Αρχαίες εγκαταστάσεις στο Αίπος της Xίου: Ρημόκαστρο, Καμπούρη το Γύρισμα», Αρχαιογνωσία. τόμ. 3 (1982-1984), σσ. 195-222
• Κωνσταντίνος Άμαντος: «Τα σχολεία εις την Χίον κατά τα έτη 1839-1859», Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τόμ. ΙΑ, σσ. 261-266
• Κωνσταντίνος Άμαντος: «Το εμπόριο των Χίων προ του 1821», Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τόμ. ΙΒ, σσ. 178-185
• Π. Λάμπρου: «Νομίσματα των αδελφών Μαρτίνου, και Βενεδίκτου Β' Ζαχαρίων δυναστών της Χίου (1314-1329)», Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τόμ. Β, σσ. 5-15
• Fanny Aneroussi, Leonidas Mylonadis: The Kampos of Chios in its Heyday: Houses and Surroundings, αγγλ. μετάφρ. από την ελληνική Antonis Scotiniotis (Aipos Series, no. 12), Akritas Publications, Νέα Σμύρνη 1992
• Charalambos Th. Bouras: Chios (Guides to Greece, no. 4), National Bank of Greece, Αθήνα 1974
• Charalambos Th. Bouras: Greek Traditional Architecture: Chios, εκδ. Melissa, Αθήνα 1984
• Athena Zacharou-Loutrari, Vaso Penna, Tasoula Mandala: Chios: History and Art, αγγλ. μετάφραση από την ελληνική Athena Dallas-Damis (The Monuments of Chios), εκδ. Νομαρχίας Χίου, Χίος 1989
• Hubert Pernot: En Pays Turc: L’île de Chios. Avec 17 mélodies populaires et 118 simili-gravures, J. Maisonneuve, Libraire-Éditeur, Παρίσι 1903 (online)
• Arnold C. Smith: The Architecture of Chios: Subsidiary Buildings, Implements and Crafts, επιμ. Philip Pandely Argenti, εκδ. Tison, Λονδίνο 1962
• Michales G. Tsankares, Alkes X. Xanthakes: Chios: hekato chronia photographies, 1850–1950 (Chios: One Hundred Years of Photographs, 1850–1950), εκδ. Synolo, Αθήνα 1996
• Eleftherios Yalouris: The Archeology and Early History of Chios (From the Neolithic Period to the End of the Sixth Century B.C.), University of Oxford, Merton College, διδακτορική διατριβή, 1976

Το Βικιλεξικό έχει σχετικό λήμμα:   Χίος

Τα Wikimedia Commons έχουν πολυμέσα σχετικά με το θέμα    Χίος

• Δήμος Χίου
• Θεόδωρος Σαρικάκης, ΧΙΟΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ. (Α΄. ΡΩΜΗ ΚΑΙ ΧΙΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ), Επ.Επ.Φιλ.Σχ.Θεσσ/ίκης, τομ.ΙΔ (1975), σσ. 349-371^{[νεκρός σύνδεσμος]}
• Η Ιστορία της Χίου
• Η κοινότητα των Σεφαρδίτων στη Χίο

• Χίος (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
• Χίος, η πατρίδα του Ομήρου (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
• Μεσαιωνικά χωριά της Χίου (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
• Χίος - Όμηρος & Μ. Μουντές (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
• Το νησί της ναυτοσύνης (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
• Το δέντρο που δακρύζει (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
• Ταξιδεύοντας στην Ελλάδα: Χίος-Οινούσσες (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)