Five
Li five, c' est po les biesses å tchôd sonk, mi montaedje del timperateure do coir ådzeu del cene k' est normåle dins cisse sôre di biesses la (et les djins eto).
Mwaissès atuzes
[candjî | candjî l’ côde wiki]Li timperateure normåle po les djins, c' est 36 a 37 °C (five a 37,5 °C). Po les aclevåvès biesses, k' on lzî prind leu timperateure, ritnans, plik plok : Bovrins : 38 a 39,5 °C (five a 39.6 °C); tchivås : 37,8 a 38.2 °C (five a 38,5 °C).
On prind l' five avou on termomete. On dit kel malåde "a del five", u "fwait del timperateure". Ene pitite five si lome ene fivlote u filvlete. Dins l' lingaedje di tos les djoûs, ene foite five si lome sovint ene "five di tchvå".
A pårti d' 41 °C, les djins si metèt a ragadler al vude (on dit k' i "sont dins les fives"). Si polèt i toumer dins les corwêyes. Mins, po les bovrins, metans, on pout eredjistrer des fives disk' ådzeu di 42 °C (la k' les termometes ni markèt pus).
Li five est cåzêye pa des maladeyes, u, pus rålmint, pa des rayixhaedjes, aprume do solea. Dins l' prumî cas, c' est l' regulateu metou dins l' cervea, k' est dizôrné pa des molecules ki s' låtchèt dins l' sonk cwand ene plôke atake les celules do coir (loukîz a molecule di l' efouwaedje).
Bråmint des maladeyes, des djins et des biesses sont lomêyes avou l' mot "five".
Li prumî rméde tchimike disconte del five fourit l' aspirene.
Come dins les fives, les djins et les biesses sont aflaxhîs, gn a des ôtes maladeyes la kel biesse est djus k' ont stî lomêyes "five". Li pus cnoxhowe est l' five di laecea ås vatches. Dins les djins, dins des des maladeyes come li tîfusse, li five ritoume assez rade, mins les djins sont foirt sicrans. Did la l' atuze di "froede five".
Reyaccions do coir al five
[candjî | candjî l’ côde wiki]Cwand l' five monte, c' est ki l' regulateu do cervea est metou å dzeu del timperateure normåle do coir. Dabôrd, li coir "pinse" k' il est dins les naxhes la k' il î fwait trop froed. I va mete en alaedje les reyaccions po raveur pus tchôd :
- tronnmint des musses.
- rastrindaedje do sonk ki va dins l' pea (po n' nén piede del tcholeur). On pout eto aveur li tchå d' pouye.
- rastrindaedje del produccion di xhlé pa les rnos.
E minme tins, li fivreuse djin a l' sinsåcion k' i fwait froed : ele si va racafûler dins les covtoes, raloumer l' feu, evnd.
Cwand l' five ritchait (on dit eto : ritoume, dischind, baxhe), c' est ki l' regulateu do cervea a rpassé å dzou del timperateure kel fivreus coir s' î aveut metou. A ç' moumint la, gn è va aveur les reyaccions po tchessî evoye li tcholeur, et l' djin a ene sinsåcion k' i fwait tchôd :
E minme tins, on-z a l' sinsåcion k' i fwait tchôd: on va hiner evoye les covtoes, aler lon erî do feu, evnd.
Li five dins l' diyagnostik
[candjî | candjî l’ côde wiki]Li five est on sene foirt consecant po-z poleur diyagnostiker des maladeyes.