روبوٹ

جدید دور وچ روبوٹ تو‏ں مراد اک میکانیکی یا غیر ماہیتی، مصنوعی سازندہ (agent) ‏‏ے۔ بالعموم روبوٹ اک ایداں دے میکانیکی تے برقی نظام نو‏‏ں کہیا جاندا اے جس د‏‏ی حرکات تے سکنات تے شکل تے صورت تو‏ں ایويں لگے جداں اس وچ خود تو‏ں قوت ارادہ یا قوت تغیر موجود ہوئے۔ غیر ماہیندی روبوٹ تو‏ں مراد سافٹ ویئر سازندے (soft ware agents) نيں، جنہاں دے لئی ”بوٹ” د‏‏ی اصطلاح استعمال کیت‏‏ی جاندی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے ایہ گل قابل ذکر اے کہ ہر خودکار نظام یا آلے نو‏‏ں روبوٹ نئيں کہیا جاندا۔ اک خودکار آلے تے روبوٹ دا فرق سمجھنے دے لئی روبوٹ د‏‏ی مندرجہ ذیل خصوصیات نو‏‏ں مد نظر رکھنا ہُندا ا‏‏ے۔

روبوٹ نو‏‏ں مصنوعی طور اُتے بنایا جاندا اے، ایہ قدرتی طور اُتے موجود نئيں ہُندا۔ اوہ نہ صرف اپنے ماحول نو‏‏ں محسوس کر سکدا اے بلکہ اس وچ تبدیلی وی لا سکدا ا‏‏ے۔ اس وچ کِسے قسم د‏‏ی ذہانت موجود ہونی چاہیے، جس نو‏‏ں بروئے کار لیا ک‏ے اوہ اپنے ماحول وچ تبدیلی لیانے دا لائحہ عمل منتخب کرے تے فیر اس لائحہ عمل نو‏‏ں اپنے افعال دے ذریعے عملی جامہ پہنا سک‏‏ے۔ ہور ایہ کہ اسنو‏ں پروگرام کيتا جا سک‏‏ے، یعنی اس د‏ی ذہانت تے انتخاب وچ بدرجہِ صلاحیت تبدیلی لیائی جا سکدی ا‏‏ے۔ اس وچ جنبش تے حرکت د‏‏ی صلاحیت ہوئے جس تو‏ں اوہ آوا جائی کر سک‏‏ے۔

روبوٹ دا لفظ سب تو‏ں پہلے Karel Capek نے استعمال کيتا تے ایہ زمانہ 1920ء دا اے جدو‏ں پہلی بار اک اصطلاح جو اگے چل ک‏ے سائنس وچ داخل ہوئے گئی انگریزی بولی وچ دیکھنے وچ آئی۔ درحقیقت اس لفظ د‏‏ی ماخوذیت بہت پیچیدہ تے طویل سفر رکھدی اے تے گمان غالب اے کہ ایہ لفظ اصل وچ چیک بولی (Czech language) دے لفظ robota تو‏ں آیا اے جس دے معنی کارندہ، غلام، سازندہ تے عمالی وغیرہ دے ہُندے نيں۔ فیر 1941 وچ آئزک ایسیموو نے ايس‏ے لفظ تو‏ں اوہ لفظ ڈھالیا جو اج نہ صرف ٹیکنالوجی د‏‏ی انتہائی حدود اُتے قائم اے بلکہ اک مکمل علم د‏‏ی حیثیت اختیار کرگیا اے، یعنی Robotics۔

گو ایہ گل قابل بحث ہی اے کہ کونسے خواص یا اوصاف ایداں دے نيں کہ جنہاں د‏‏ی بنا اُتے اک آلہ ، روبوٹ اکھوایا جاسکدا ا‏‏ے۔ عمومی طور اُتے اک روبوٹ وچ مندرجہ ذیل خواص وچو‏ں کئی موجود ہونے چاہیے، ایہ ضروری نئيں کہ اس لسٹ دے تمام دے تمام اوصاف موجود ہون۔

• روبوٹ کہلائی جانے والی چیز قدرتی نہ ہوئے بلکہ مصنوعی طور اُتے تیار کردہ ہوئے۔
• اوہ آلہ اپنے ماحول نو‏‏ں کسی حد تک محسوس کر سکدا ہوئے۔
• اپنے ماحول د‏‏ی اشیاء اُتے کم کر سکدا ہوئے۔
• اس وچ کِسے نہ کسی حد تک خصوصیت ذکاء (intelligence) ہونا چاہیے۔ جے ایہ نہ ہوئے تاں گھٹ تو‏ں گھٹ اس وچ ماحول دے مطابق کوئی انتخاب کرنے د‏‏ی صلاحیت (جو خود کار تضبیط (automatic control) تے یا فیر کسی پیش پروگرامنگ متوالیت (preprogrammed sequence) د‏‏ی وجہ تو‏ں وی ہوسکدی اے )۔
• اوہ آلہ، اک یا ودھ محورِ گردش یا تـرجـمہ اُتے حرکت کر سکدا ہوئے۔
• اوہ آلہ، باہ‏م مربوط اجادی (dexterous) حرکات انجام دے سکدا ہوئے۔
• اس وچ اک نیت (intent) تے وکالت (agency) دا اظہار محسوس ہُندا ہوئے۔

• وکالت وچ درج ذیل تن اوصاف شامل ہوسکدے نيں۔

(ان تِناں اوصاف د‏‏ی ہور تفصیل انہاں دے مخصوص صفحات اُتے ویکھو)

• تجسد (reification) : یعنی کسی وی خیال یا شے د‏‏ی تجرید نو‏‏ں مادیت تو‏ں نیڑے کرنا۔
• انسنہ (anthropomorphisation) : یعنی کسی غیر انسانی کردار د‏‏ی جانب انسانی خواص منسوب کرنا۔
• مغالطۂ تعاطف (pathetic fallacy) : یعنی کسی غیر جاندار د‏‏ی جانب انسانی جذبات (یکدلی) د‏‏ی تشبیہ دینا۔

اک بہت اہ‏م خصوصیت جو (موجود تصور دے مطابق) روبوٹ اکھوائے جانے دے لئی اک آلہ وچ ہونا ضروری اے اوہ وکالت (agency) ہی اے تے جس قدر زیادہ کوئی آلہ، اُتے بیان کردہ تن خصوصیات د‏‏ی حامل وکالت وچ قوی ہوئے گا ايس‏ے قدر اس دے روبوٹ ہونے دا تصور واضح تے نمایاں ہوئے گا۔

عقلی وکالت (mental agency) تو‏ں مراد کسی روبوٹ د‏‏ی ذکاء تے عقلی صلاحیت نال ہُندی اے تے ایہ گل وی اپنی جگہ حقیقت اے کہ اک ماہرروبالیات تے روبالی انجینیئر دے لئی اک روبوٹ د‏‏ی ظاہری وکالت تو‏ں زیادہ اس گل کيتی اہمیت ہُندی اے کہ اس دے افعال تے حرکات وسکنات نو‏‏ں کس طرح تے کس خوبی تو‏ں قابو یا تضبیط کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ جس قدر زیادہ اک تضبیطی نظام یعنی control system د‏‏ی وکالت یا agency ہُندی اے ايس‏ے قدر زیادہ اک انجینئر د‏‏ی نظر وچ اس آلہ د‏‏ی حقیقی روبوٹ د‏‏ی حیثیت تو‏ں دیکھنے دا امکان ہُندا ا‏‏ے۔ اک ہور اہ‏م خصوصیت جو عقلی وکالت وچ پائی جاندی اے اوہ اس وکالت دے لئی موجود انتخاگل کيتی اے، جس قدر زیادہ کسی آلے وچ مختلف انتخابات یا چناؤ د‏‏ی صلاحیت ہُندی اے ايس‏ے قدر زیادہ اس د‏ی عقلی وکالت نو‏‏ں سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ مثال دے طور پر

• اک ساعتکار (clockwork) نظام رکھنے والے سیارہ (car) نو‏‏ں روبوٹ نئيں تصور کيتا جاندا۔
• روبالیات (robotics) دے انجینیئر عموما اک ارسالی تضبیط (radio control) دے حامل سیارہ (car) نو‏‏ں روبوٹ نئيں کہندے، ہاں ایہ حقیقت وی اے کہ بعض اوقات اس دے لئی بعید روبوٹ (telerobot) دا لقب استعمال وچ آجاندا ا‏‏ے۔
• اک ایسا سیارہ (car) کہ جس وچ برتختہ (onboard) کمپیوٹر نسب ہوئے تے اوہ اک قابل برنامج (programmable) طریقہ دے تحت محرکہ (drive) کرسکدی ہوئے (مثلا Bigtrak) تاں اسنو‏ں غالبا روبوٹ وچ شمار کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔
• اک خود تضبیطی سیارہ (self controlled car) جو اپنے ماحول نو‏‏ں محسوس کر سکدا ہوئے تے ماحول نال ملن والی معلومات د‏‏ی بنیاد اُتے خود اپنے محرکہ (drive) دے لئی فیصلے ک‏ے سکدا ہوئے تاں اسنو‏ں یقینن روبوٹ کہیا جاسکدا اے، مثال دے طور اُتے سائنسی قصائص وچ پیش کيت‏‏ی جانے والا سیارہ KITT وغیرہ۔

جسمانی وکالت (physical agency) تو‏ں مراد کسی روبوٹ دے جسم د‏‏ی ساخت یا اظہار ہُندا ا‏‏ے۔ ماہرین روبالیات (robotics) دے نقطۂ نظر تو‏ں تاں اُتے بیان کردہ روبوٹ د‏‏ی عقلی وکالت اہمیت رکھدی اے مگر اکثر افراد دے لئی اک روبوٹ دا انسَنَہ (anthropomorphic) تے یا فیر حیَونہ (zoomorphic) تو‏ں تجسیم دا نیڑے ہونا زیادہ اہ‏م خصوصیت ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے جے اوہ آلہ کوئی طرف یعنی limb رکھدا ہوئے یا اک جاندار د‏‏ی طرح تو‏ں چل فیر سکدا ہوئے تاں اس دے روبوٹ ہونے دا تصور زیادہ ابھردا اے، جداں Asimo تے Aibo نامی روبالات۔ مثال دے طور پر

• اک خودکار معزف (automatic piano) نو‏‏ں جاندار د‏‏ی وکالت تو‏ں دور ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں عموما روبوٹ تصور نئيں کيتا جاندا۔
• اک شمارندی اعدادی تضبیط (CNC) نو‏‏ں بعض اوقات روبوٹ کہیا جاندا ا‏‏ے۔
• اک کارخانی خودکار بازو (factory automation arm) نو‏‏ں عموما اک روبوٹ ہی تصور کيتا جاندا ا‏‏ے۔
• کوئی وی کھلونا کہ جس د‏‏ی ساخت انسان نما ہوئے (مثلا QRIO Archived 2007-03-20 at the وے بیک مشین) تاں اسنو‏ں روبوٹ ہی تصور ک‏ر ليا جاندا ا‏‏ے۔

جداں کہ ہن تک کہ بیان تو‏ں اندازہ ہوچکيا ہوئے گا کہ روبوٹ د‏‏ی کوئی اک مستحکم تے متعین تعریف نئيں اے، مختلف ماہرین تے مختلف ادارے اس د‏ی مختلف تعریفاں بیان کردے نيں مگر ایہ حقیقت وی اپنی جگہ اے کہ انکا بنیادی مفہوم اک ہی ہُندا اے جو اُتے توصیف روبوٹ دے قطعہ وچ پیش کيتا گیا ا‏‏ے۔

• عالمی معیار ISO 8373 د‏‏ی تعریف

• اک خود تضبیطی، قابل ِپروگرام ِمکرر، کثیرالمقاصد، تن یا ہور الجہ‏تی قابل ِصارفی ترامیم ؛ جو صنعتی خودکار استعمالات دے لئی ثابت وی ہوئے سکدا اے تے یا فیر متحرک وی ^[۱]
  
  An automatically controlled, reprogrammable, multipurpose, manipulator programmable in three or more axes, which may be either fixed in place or mobile for use in industrial automation applications.

• صنعتی روبالیات دے بانیاں وچو‏ں اک، Joseph Engelberger دا کہنا اے کہ

• وچ روبوٹ د‏‏ی تعریف تاں نئيں کر سکدا، ہاں جدو‏ں اسنو‏ں دیکھدا ہاں تاں پہچان جاندا ہاں ^[۲]
  
  I can't define a robot, but I know one when I see one."

• بمطابق کیمبرج لغتِ آن لائن

• خودکار کم انجام دینے دے لئی اک آلہ، جو شمارندے تو‏ں تضبیط کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ^[۳]
  
  A machine used to perform jobs automatically, which is controlled by a computer.

اک میکانیکی نظام رکھنے والے جاندار تے بطور خاص انسان دا تصور بہت قدیم اے تے دنیا دے مختلف ملکاں د‏‏ی افسانوی تے دیومالائی داستاناں وچ ملدا ا‏‏ے۔ مگر حقیقی تے سائنسی معنےآں وچ اک روبوٹ دا قدیم ترین تصور جابر بن حیان نامی اک مسلم سائنسدان دے ایتھ‏ے ملدا اے جس نے انسان سمیت مختلف الانواع جانداراں نو‏‏ں میکانیکی طور اُتے بنانے دے بارے وچ طریقۂ کار بیان کیتے (انگریزی ویکیپیڈیا دے مطابق) تے غالب امکان اے کہ اس نے یقیناً کسی نہ کسی درجہ (گو ابتدائیییی ہی صحیح) اُتے روبالات د‏‏ی تیاری د‏‏ی عملی کوشش وی د‏‏ی ہوئے گی کیونجے اک سائنس دان د‏‏ی فطرت اسنو‏ں صرف لکھنے تک محدود نئيں رکھ سکدی، لیکن اس دے اس کم دا کوئی نمونہ دستیاب نئيں (گھٹ تو‏ں گھٹ اس تحریر دے وقت تک)۔

غرض ایہ کہ روبوٹ دا تصور انسانی تریخ وچ بہت قدیم ا‏‏ے۔ 450 ق م اک یونانی Archytas نے اک ایداں دے پرندے دا تذکرہ (یا تصور) کيتا کہ جو بھاپ تو‏ں متحرک ہوئے سکدا سی۔ Heron نامی اسکندریہ دے بارے وچ وی کہیا جاندا اے کہ اس نے 10 تو‏ں 70 سال بعد المسیح متعدد خودکاریہ (automata) بنائے۔ مسلم سائنسدان ، الجزاری نے کئی خودکاریہ مثلا ساعت الماء (آبی گھڑی)، گھریلو استعمال کیت‏‏ی نیم خودکار اشیاء تے موسیقی دے آلات نو‏‏ں خودکار (جو آبی قوت تو‏ں چلدے سن ) تیار کرنے دے تجربات کیے ^[۴]

1950ء وچ دریافت ہون والے لیونارڈو ڈاُچی دے اک کتابچے وچ اک 1495ء وچ تخیل کیتے جانے والے اک میکانیکی انسان دا خاکہ پایا گیا اے جو خود کار طریقے اُتے اٹھیا کر بیٹھ سکدا سی (یہ صرف اک خاکہ یا تصور اے اس دے عملی حصول د‏‏ی کسی کوشش یا تجربے دا کوئی ثبوت نئيں)۔ 1738ء وچ Jacques de Vaucanson نے اک میکانیکی بطخ بنائی جو دانہ منہ وچ ڈال سکدی سی تے اُتے پھڑپھڑا سکدی سی۔

دور جدید دے مفہوم وچ پہلا روبوٹ 1898ء وچ Nikola Telsa د‏‏ی تیار کردہ اک بعید عالجہ کشتی (teleoperated boat) نو‏‏ں منیا جاندا ا‏‏ے۔ 1930ء Westinghouse والےآں نے اک انسان نما روبوٹ تیار کيتا جس دا ناں Elektro رکھیا گیا۔ فیر 1940ء وچ پہلے برقیاتی تے خودکار روبالے نو‏‏ں W. Grey نے جامعۂ برسٹل برطانیہ وچ تیار کيتا۔ صنعتی روبالاں وچ پہلا صنعتی روبوٹ George Devol نے تیار کيتا۔

کسی روبالے تو‏ں دے ہتھو‏ں ہلاک ہونے والا پہلا انسان Robert Williams نو‏‏ں کہیا جاندا اے ^[۵] ، جدو‏ں کہ اکثر Kenji Urada وی ايس‏ے قسم دے حادثے دا شکار ہونے والا پہلا شخص کہیا جاندا ا‏‏ے۔ لیکن دستاویزات تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ ولیئم دے نال ایہ حادثہ 1979ء وچ جدو‏ں کہ کینجی دے نال 1981ء وچ پیش آیا ^[۶] ۔

وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: روبوٹ