Tonga

Królestwo Tonga

Puleʻanga Tonga
Kingdom of Tonga

Herb Flaga
Dewiza: Ko e Otua mo Tonga ko hoku tofiʻa (Bóg i Tonga są moim dziedzictwem)
Hymn: Ko e fasi ʻo e tuʻi ʻo e ʻOtu Tonga (Pieśń króla wysp Tonga)
Ustrój polityczny	monarchia konstytucyjna
Stolica	Nukuʻalofa
Data powstania	4 czerwca 1970
Władca	Tupou VI
Premier	Siaosi Sovaleni
Powierzchnia	748 km²
Populacja (2017) • liczba ludności	104 889[1]
• gęstość	142 os./km²
Kod ISO 3166	TO
Waluta	paʻanga (TOP)
Telefoniczny nr kierunkowy	+676
Domena internetowa	.to
Kod samochodowy	TON
Kod samolotowy	A3
Strefa czasowa	UTC +13
Język urzędowy	tonga, angielski
Religia dominująca	protestantyzm
PKB (2023)  • całkowite   • na osobę	0,54 mld[2] USD 5 422[2] USD
PKB (PSN) (2023)  • całkowite   • na osobę	0,71 mld[2] dolarów międzynar. 7 125[2] dolarów międzynar.
Położenie na mapie
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodróżach

Tonga, Królestwo Tonga (tongański Puleʻanga Tonga, ang. Kingdom of Tonga) – państwo leżące na archipelagu o tej samej nazwie, w Polinezji na południowym Pacyfiku, położone w jednej trzeciej drogi pomiędzy Nową Zelandią a Hawajami, na południe od Samoa, na zachód od Niue i na wschód od Fidżi. Jedno z nielicznych państw pozaeuropejskich, które nigdy nie utraciły suwerenności^[3].

Tonga od północy graniczy z Samoa, od północnego zachodu z Wallis i Futuną, od zachodu z Fidżi, od wschodu z Niue, a od północnego wschodu z Samoa Amerykańskim. Archipelag Tonga składa się z ok. 170 wysp podzielonych na trzy główne grupy: Tongatapu, Haʻapai, Vavaʻu. Wyspy Tonga są przeważnie niskimi, koralowymi atolami, jedynie nieliczne są pochodzenia wulkanicznego z czynnymi wulkanami. Najwyższy szczyt na wyspie Kao – 1030 m n.p.m. Klimat podrównikowy wilgotny. Średnia temperatura powietrza wynosi w styczniu 30 °C, a w lipcu 25 °C. Często występują cyklony tropikalne. Lasy pokrywają 11% powierzchni. Występuje tam największy na świecie nietoperz – rudawka pacyficzna, a także wiele gatunków ptaków.

Pierwsi osadnicy pojawili się na Tonga ok. 3100 lat temu^[4]. Byli to Austronezyjczycy reprezentujący kulturę Lapita. Kolejna fala migracji dotarła ok. dwa tysiące lat temu, gdy osiedlili się przedstawiciele kultury Vavaʻu.

Nie później niż w połowie X wieku powstała tongijska monarchia^[5]. Pierwszym znanym z imienia królem był ʻAhoʻeitu. Władcy, znani jako Tuʻi Tonga, stworzyli silne państwo określane niekiedy jako Imperium Tonga, które przez 400 lat podbijało i kolonizowało nowe tereny, w tym wschodnie Fidżi, Niue, Samoa, czy Tokelau^[4]. Około 1470 roku władzę przejęła boczna linia dynastii, Tuʻi Haʻa Takalaua, która po około 130 latach musiała ustąpić władzę trzeciej linii, Tuʻi Kanokupolu^[5].

W 1616 roku nastąpił pierwszy kontakt z Europejczykami, gdy holenderscy żeglarze Willem Schouten i Jacob Le Mairie dotarli do wysp Niua na północy kraju^[6]. Przez kolejne dwa stulecia raz po raz Europejczycy docierali do Tonga, w tym Abel Tasman i James Cook^[6]. W granicach państwa miał też miejsce słynny bunt na Bounty^[6]. Pojmany w 1806 roku William Mariner nauczył się lokalnego języka i opublikował książkę An Account of the Natives of the Tongan Islands, będącą cennym źródłem o kulturze ówczesnych mieszkańców.

Okres między 1799 a 1852 rokiem był czasem chaosu i wojen domowych. Wówczas nastąpiło kilka kluczowych zmian w państwie. W 1826 roku misjonarze metodystyczni i w 1842 roku katoliccy wprowadzili chrześcijaństwo. Wówczas też władzę zdobył król Taufaʻahau, który przyjął w 1831 roku chrzest, a w 1845 roku skonsolidował władzę jako król Jerzy Tupou I^[6]. Skodyfikował prawo, nadając konstytucję w 1875, podpisał międzynarodowe traktaty z Niemcami (1876), Wielką Brytanią (1879) i Stanami Zjednoczonymi (1888), które uznawały niepodległość państwa. Za jego rządów królestwo przyjęło współczesne symbole: flagę, herb i hymn.

Jego następca, Jerzy Tupou II objął władzę w 1893. W wyniku rosnących napięć między europejskimi potęgami zdecydował się na podpisanie traktatu przyjaźni z Wielką Brytanią w 1900, jaki nadawał królestwu status „chronionego państwa” (ang. protected state). W jego wyniku ustrój Tonga był utrzymany i rząd miał pełnię władzy na terytorium kraju, ale politykę zagraniczną prowadziła Wielka Brytania (choć wymagane były konsultacje z władzami Tonga)^[3]. 3 września 1939 roku Tonga wypowiedziało wojnę III Rzeszy przyłączając się do państw alianckich w czasie II wojny światowej^[7][8].

W 1970 roku Tonga wypowiedziało traktat przyjaźni z Wielką Brytanią odzyskując pełnię suwerenności, jednocześnie wstępując do Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. W 1999 królestwo przystąpiło do ONZ.

W ciągu swego 41-letniego panowania król Taufaʻahau Tupou IV, który objął władzę w 1965^[9], był wielokrotnie atakowany za zbyt silny ucisk obywateli^[5]. Pod koniec lat 80. uformował się na wyspach opozycyjny Ruch na rzecz Demokracji, który w wyborach w lutym 1993 zdobył 6 mandatów (z 9 możliwych) w 23-osobowym parlamencie^[4].

W sierpniu i wrześniu 2005 królestwem wstrząsnął strajk 3 tys. pracowników sektora publicznego, którzy domagali się podwyżek płac i poprawy warunków pracy^[5]. Po 44 dniach negocjacji żądania zostały spełnione. Opozycja jednak, wykorzystując nastroje w społeczeństwie, wysunęła postulaty polityczne dotyczące demokratyzacji kraju. Po demonstracjach pod pałacem królewskim i naciskach ze strony części parlamentarzystów, król zgodził się powołać niezależną komisję, która zaproponowała zmiany ustrojowe w celu większej demokratyzacji kraju. Obecnie^[kiedy?] trwają prace nad zmianą konstytucji według projektu przedstawionego przez komisję.

29 lipca 2008 Pałac poinformował, że nowy król Jerzy Tupou V będzie rezygnował z atrybutów władzy absolutnej i przekaże część obowiązków premierowi. Podkomorzy królewski powiedział, że ma to na celu przygotowania monarchii do wyborów w 2010. Jednakże władca zmarł w 2012, a jego następca Tupou VI postanowił wstrzymać proces reform^[4].

29 sierpnia 2016 Polska nawiązała stosunki dyplomatyczne z Królestwem Tonga^[10].

W wielu językach polinezyjskich słowo tonga oznacza „południe”. Nazwa kraju pochodzi od słowa tongahahake tłumaczenie „południowo”, pierwotnie oznaczało, że „wiatr wieje z południowo-wschodniej części kraju”.

Tonga jest jedyną monarchią na Pacyfiku (poza monarchiami pozostającymi w unii personalnej z Wielką Brytanią), a także jedyną należącą do brytyjskiej Wspólnoty Narodów (poza commonwealth realms). Władza królewska jest znacznie większa niż w monarchiach europejskich, a szacunek dla króla jest tak samo duży jak przed stuleciami i jest ściśle powiązany z tongijską tradycją.

Głową państwa jest król, w latach 2006–2012 był nim Jerzy Tupou V, od 2012 r. królem jest jego młodszy brat Tupou VI. Król mianuje premiera i ministrów, często dożywotnio (w praktyce ministrowie pracują do czasu osiągnięcia wieku emerytalnego, co gwarantuje stabilność i ciągłość prac rządu). Częścią systemu politycznego Tonga jest również parlament. Jednak jego demokratyczna legitymizacja jest ograniczona. Obywatele mogą wybierać 9 spośród 23 deputowanych. Reszta jest wybierana spośród członków prominentnych rodów i nominowana przez króla. W Tonga nie działają partie polityczne w zwyczajowym rozumieniu tego słowa, w końcu lat 80. powstał jednak opozycyjny ruch obywatelski domagający się demokratyzacji kraju.

11 lutego 2006 ze stanowiska premiera niespodziewanie zrezygnował brat króla i ówczesny następca tronu, książę Ulukalala Lavaka Ata, pół roku po serii demonstracji domagających się demokratyzacji państwa. Jego następca, Feleti Sevele, był pierwszym premierem w historii niebędącym członkiem rodziny królewskiej.

System szkolnictwa na Tonga jest darmowy i obowiązkowy dla dzieci do dwunastego roku życia, oparty na symbolicznych opłatach za edukację średnią i systemie stypendiów zagranicznych na studia wyższe.

W 2011 roku w przypadku 99% młodzieży w wieku 10–14 lat potrafiło czytać i pisać po tongijsku. Z wiekiem wzrastał odsetek analfabetów w grupie osób posługujących się językiem tonga, lecz nadal czytać i pisać potrafiło ponad 90% respondentów. Jednak w przypadku osób posługujących się językiem angielskim wraz z wiekiem znacznie (do nieco ponad 50% u kobiet i niecałych 65,5% u mężczyzn) malał odsetek piśmiennych^[11].

Dostęp do opieki medycznej jest nieograniczony. Jeśli chodzi o prawo posiadania ziemi, jest ono konstytucyjnie chronione – zakazana jest sprzedaż ziemi cudzoziemcom (choć może ona być im dzierżawiona). Na zurbanizowanych terenach głównej wyspy archipelagu, Tongatapu, gdzie zamieszkuje 60% populacji tongijskiej, ziemi jest stosunkowo niewiele. Ziemia uprawna jest jednak dostępna na innych wyspach, o charakterze bardziej rolniczym. Większość ludności utrzymuje się z produkcji żywności – rolnictwa, rybołówstwa i hodowli, co pokrywa ok. połowy potrzeb żywnościowych kraju. Kobiety i mężczyźni mają równy dostęp do edukacji i opieki zdrowotnej. Równouprawnienie występuje także w sferze zatrudnienia, jednak kobiety są dyskryminowane w kwestii posiadania ziemi i polityki, często ma też miejsce przemoc domowa^{[potrzebny przypis]}. Wskaźniki przestępczości są dość niskie, lecz wzrastają, co jest przypisywane powrotowi rodowitych Tongijczyków z zagranicy, np. w wyniku deportacji^{[potrzebny przypis]}.

Na Tonga występują tendencje prodemokratyczne, kładące nacisk na potrzebę reform i lepszej reprezentacji większości w parlamencie. Jednak monarchia nadal cieszy się poparciem społecznym^{[potrzebny przypis]}.

• 1875–1893 Jerzy Tupou I
• 1893–1918 Jerzy Tupou II
• 1918–1965 Salote Tupou III (królowa)
• 1965–2006 Taufaʻahau Tupou IV
• 2006–2012 Jerzy Tupou V (koronowany 6 sierpnia 2008)
• od 2012 Tupou VI

Struktura religijna kraju w 2016 roku według CIA^[1]:

• protestanci – 63,9%:
  • metodyści (Wolny Kościół Weslejański, Wolny Kościół Tonga i Kościół Tonga) – 52,3%,
  • adwentyści dnia siódmego – 2,5%,
• mormoni – 19,7%,
• katolicy – 13,7%,
• inne religie – 2,1%,
• brak religii – 0,6%.

Gospodarka Tonga należy do najbardziej zróżnicowanych w Oceanii. Jej podstawą jest rolnictwo, które zatrudnia 65% ludności czynnej zawodowo. Na eksport przeznacza się orzechy kokosowe i banany, oraz wanilię, w której uprawie i eksporcie kraj ten zajmuje 7 miejsce na świecie. Wiele małych przedsiębiorstw, szczególnie w handlu detalicznym, jest zdominowane przez chińskich imigrantów. Sektor produkcyjny składa się z rzemiosła i kilka innych bardzo małych branż, które tworzą tylko 3% PKB. We wrześniu 1974 otwarty został Bank of Tonga. Kraj importuje żywność, głównie z Nowej Zelandii. Sektor przemysłowy stanowi 10% PKB. Kraj pozostaje uzależniony od pomocy zewnętrznej. Rząd podkreśla konieczność rozwoju sektora prywatnego, w szczególności wspiera inwestycje. Głównymi partnerami handlowymi Tonga są: Australia, Nowa Zelandia, Japonia i Fidżi.

Produkcja	41 GW h
Zużycie	38,13 GW h
Eksport	0 kW h
Import	0 kW h

Emisja równoważnika dwutlenku węgla z Tonga wyniosła w 1990 roku 0,150 Mt, z czego 0,064 Mt stanowił dwutlenek węgla. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 0,888 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 190 kg. Następnie emisje nieregularnie rosły, osiągając maksymalne wartości w 2012. Wzrost emisji wynikał głównie z jej zwiększenia przez transport. W 2018 emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 0,123 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 1,124 t i w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 208 kg. Głównym gazem cieplarnianym emitowanym z Tonga na początku lat 90. był metan, ale wraz ze wzrostem emisji dwutlenku węgla, to on stał się głównym gazem. Na trzecim miejscu jest podtlenek azotu^[12].

Trzęsienia ziemi w Tonga występują sporadycznie, są spowodowane przez erupcje wulkanu Hunga Tonga.

Data	Siła (w skali Richtera)	Ofiary
4 maja 2006	7,9	Nie było doniesień o śmierci lub uszkodzeniach ciała
9 grudnia 2007	7,9	Nie było doniesień o śmierci lub uszkodzeniach ciała
19 marca 2009	7,6	Trzęsienie ziemi było odczuwalne w Nowej Zelandii i North Island, jednak oficjalnych ofiar nie ma.

Światowa dystrybucja	„The Daily Tongan”
Regionalna dystrybucja	„Taimi o Tonga” – Tonga, Nowa Zelandia, Australia, Stany Zjednoczone
Krajowa dystrybucja	„Keleʻa”, „Talaki”, „Kalonikali”, „Tauʻataina”

Tonga Broadcasting Comission (Telewizja Tonga 1, Telewizja Tonga 2).

• Tonga Radio 1,
• Tonga Radio 2.

Występuje wirusowe zapalenie wątroby typu A, istnieje też zagrożenie infekcjami bakteryjnymi. Od osób, które przed przyjazdem do Tonga przebywały w regionie dotkniętym żółtą febrą i cholerą, wymaga się zaświadczenia o szczepieniach przeciwko tym chorobom. Występuje wiele gatunków komarów. Opieka zdrowotna jest na bardzo niskim poziomie, brak nawet lekarstw^{[potrzebny przypis]}. Poza stolicą i Neiafu nie ma ośrodków opieki medycznej; poważniejsze przypadki wymagają przetransportowania za granicę.

Tonga jest jednym z krajów, gdzie najczęściej występuje nadwaga u osób dorosłych^[13].

• Strona monarchii Tonga. palaceoffice.gov.to. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-07-21)].
• Strona Tonga Broadcasting Comission