Tònga

Pule'anga 'o Tonga
Kingdom of Tonga

Devisa nacionala: Ko e Otua mo Tonga ko hoku tofi'a
Lengas oficialas	anglés, tongian
capitala populacion (an)	Nuku'alofa 23 221 abitants (2016)
Rei	Tupou VI
Primièr ministre	Siaosi Sovaleni
Superfícia	748 km²
Populacion -Densitat	100 209 (2021) 139 ab./km²
Independéncia - Jorn	(del Reialme Unit) 4 de junh de 1970
Moneda	pa'anga
Ora	UTC+13
Imne nacional	Koe Fasi Oe Tu'i Oe Otu Tonga
ISO-3166 (Internet)	.to
Còde telefonic	+676

Lo Reiaume de Tònga es un archipèu independent situat dins lo sud de l'Ocean Pacific. Organizat a l'entorn de l'illa de Tongatapu onte viu la màger part de la populacion, es poblat dempuei lo sègle XIII avC. Centre de l'Empèri Tu'i Tonga dau sègle X au sègle XIX, foguèt una poissança maritima majora de l'Ocean Pacific fins au sègle XV. En 1852, lo rèi George Tupou I^èr prenguèt lo poder e fondèt una monarquia constitucionala modèrna en 1875. Aquò empachèt pas l'establiment d'un protectorat britanic sus l'archipèu en 1900 mai lo dotèt d'institucions solidas que resistèron a la colonizacion. Tornarmai independent dempuei 1970, lo reiaume es ansin l'unica monarquia indigèna d'Oceania qu'es totjorn independenta. Pasmens, maugrat aqueu prestigi istoric, leis illas Tònga demòran un micro-Estat de l'espaci pacific plaçat sota la proteccion militara deis Estats Units. Lei ressorsas naturalas son raras e limitadas a l'agricultura e a la pesca.

Lo gentilici es tongian -a (o tongalés -a).

Leis illas Tònga son un archipèu d'aperaquí 170 illas situadas dins l'Ocean Pacific. Son devesidas en tres grops principaus : lo grop Tongatapu au sud, lo grop Haʻapai au centre e lo grop Vavaʻu au nòrd. L'archipèu es d'origina volcanica. Leis illas occidentalas son formadas d'edificis volcanics encara visibles e de còps actius^[1]. Leis illas orientalas son compausadas de relèus volcanics ancians, fòrça limats, que son subremontats per d'escuelhs corallins. Li a tanben de volcans sosmarins en activitat coma Home Reef. Lo clima es de tipe tropicau amb una sason cauda de decembre a d'abriu (temperaturas fins a 32 °C) e una sason « freja » de mai a novembre (temperaturas de 23 a 27 °C). Lei precipitacions varian de 1 700 a 2 970 mm anuaus. Son pus importantas vèrs lo nòrd. L'archipèu es pertocat per lo risc ciclonic de novembre a abriu.

La populacion, 100 745 abitants en 2016, es principalament concentrada sus l'illa de Tongatapu, d'una superficia de 260 km². Es un atòl subreauçat que sa populacion es de Modèl:Formantum:70000 estatjants. Si tròba la capitala actuala (Nukuʻalofa, 25 000 abitants) e la capitala istorica (Mu'a, 5 000 abitants). L'aumentacion demografica es febla car l'emigracion es fòrça importanta. D'efiech, lo nombre de Tongians installats a l'estrangier èra estimat a 45 000 en 2016 (generalament en Austràlia, en Nòva Zelanda e en Fiji). Aquela populacion es de tradicion protestanta.

Li a doas lengas oficialas que son lo tongian e l'anglés. La premiera es una lenga polinesiana qu'èra la lenga mairala de 98 % de la populacion en 2016. Predomina dins la vida vidanta. L'anglés es parlat per 90 % e es subretot utilizat per leis afaires escrichs e oficiaus. Ansin, au Parlament, si lei doas lengas son normalament utilizadas, lei tèxtes son unicament redigits en anglés. Ansin, lo tongian es de còps considerat coma menaçat^[2]. Sus l'illa de Niuafoʻou, si parla lo niuafoʻou qu'es tanben una lenga polinesiana. A ges d'estatut oficiau e es pauc a pauc remplaçada per lo tongian. En consequéncia, amb solament 1 000 locutors en 2002, èra menaçada de disparicion^[3].

Lo poblament deis illas Tònga si debanèt dins lo corrent dau sègle XIII avC durant una fasa de migracions importantas de populacions polinesianas d'Asia dau Sud-Oèst en direccion de l'Ocean Pacific. Aquelei populacions aviá ja un certan nivèu tecnologic (domesticacion dau can, dau pòrc e dau polet, terralha, agricultura, construccion de pirògas, etc.). L'archipèu foguèt probablament un centre demografic important amb de densitats de populacion de 60 a 75 ab/km². De 950 a 1865, foguèt tanben lo centre de l'Empèri Tu'i Tonga que s'estendiá a son apogèu, vèrs 1250, sus la màger part dau centre de l'Ocean Pacific^[4]. Tongatapu n'èra lo centre politic e de vestigis d'arquitectura monumentala presents sus certaneis illas datan probablament d'aqueu periòde.

Pasmens, a partir dau sègle XIII ò XIV, l'Empèri comencèt de declinar amb la pèrda de Samoa. Au sègle XV, de conflictes intèrnes l'afeblissèron fins au sègle XVII e entraïnèron sa fragmentacion. Mai au sègle XVIII, una renaissença dau poder reiau tongian menèt a la conquista deis illas Fiji. A partir de 1616, leis Europèus comencèron d'explorar la region. En particular, James Cook visitèt mai d'un còp leis illas Tònga entre 1773 e 1777, compres Tongatapu. La natura precisa dei relacions entre lei diferenteis illas de l'Empèri es mau conoissuda. Deviá variar segon la fòrça dau poder mai au sègle XIX, èra tornarmai relativament feble. D'efiech, de 1831 a 1852, un guerrier dich Tāufaʻāhau unifiquèt l'archipèu sota son autoritat. Convertit au protestantisme, fondèt una monarquia constitucionala modèrna en 1875 e prenguèt lo nom de George Tupou I^èr[5]. L'Empèri Tu'i Tonga dispareissèt en 1865 durant aqueu procès.

George Tupou II succediguèt a George Tupou I^èr en 1893 e assaièt de mantenir son independéncia en jogant sus lei rivalitats francobritanicas. Pasmens, França èra pauc interessada per l'archipèu e reconoissèt sensa dificultat lo protectorat britanic sus leis illas en 1900^[6]. Lo rèsta de son rèine foguèt jutjat catastrofic per sei ministres que considerèron la possibilitat de demandar una annexion dirècta de l'archipèu per Londres. Pasmens, George Tupou II morèt en 1918. Foguèt remplaçat per la rèina Salote Tupou III que restaurèt lo foncionament de l'Estat e integrèt Tònga dins l'Empèri Britanic. D'efiech, sota sa direccion, l'archipèu participèt a la Segonda Guèrra Mondiala dins lo camp deis Aliats. Si destrièt tanben en 1953 durant lo coronament d'Elisabèt II e ganhèt una viva popularitat dins leis Illas Britanicas.

Taufaʻahau Tupou IV succedissèt a Salote Tupou III en 1965 e reinèt fins a 2006. Sota sa direccion, Tònga integrèt lo Commonwealth en 1970 e tornèt venir independent. Lo mantenement d'una monarquia indigèna durant lo periòde coloniau, fach unic en Oceania, donèt un important prestigi a la monarquia e au rèi. Ansin, gràcias a la constitucion edictada a la fondacion dau reiaume que permetiá a la noblesa de contrarotlar 70 % dau Parlament, posquèt dirigir dirèctament l'Estat fins a sa mòrt en 2006. Pasmens, si turtèt pauc a cha pauc a de revendicacions de democratizacion menada per divèrsei movements fondats per ʻAkilisi Pohiva^[7]. Lo sistèma judiciari confiermèt lentament l'evolucion dau regime en annulant lei decisions dirigidas còntra l'oposicion e la mòrt de Taufaʻahau Tupou IV foguèt marcada per d'esmogudas popularas revendicant una democratizacion deis institucions. Lo rèi George Tupou V acceptèt aquelei demandas tot en mantenent una partida dau poder tradicionalament fisada a l'aristocracia. Ansin, menèt una reforma constitucionala permetent l'eleccion de 65 % dei parlamentaris per lo pòble. De mai, si gardèt nominalament la realitat dau poder executiu, acceptèt de seguir lei recomandacions de son Premier Ministre. Morèt en 2012 durant una operacion cirurgicala.

Lo rèi actuau, Tupou VI, contunièt incialament la politica de son fraire e nomèt ʻAkilisi Pohiva Premier Ministre en 2014. Pasmens, de projèctes de reformas constitucionalas suplementàrias inquietèron la noblesa. En 2017, lo rèi decidèt de dissòuvre lo Parlament en accusant ʻAkilisi Pohiva de corrupcion e d'incompeténcia. Pasmens, lo movement democrata ganhèt largament leis eleccions. ʻAkilisi Pohiva demorèt cap dau govèrn fins a sa mòrt en 2019. Aquelei crisis confiermèron l'evolucion democratica de la monarquia. A partir de 2020, lo país s'isolèt per si protegir còntra l'epidemia de covid-19. Aquò foncionèt mai creèt de problemas d'avitalhament complicats per l'erupcion, fòrça violenta, dau volcan Hunga Tonga lo 14 de genier de 2022. La catastròfa tuèt pauc d'abitants (3 victimas) mai destruguèt benlèu un cinquen dau PIB nacionau^[8].

Lo Reiaume de Tònga es una monarquia constitucionala regida per una constitucion intrada en vigor en 1888. Lo rèi tèn lo poder executiu mai, despuei una decision de George Tupou V en 2008, lei sobeirans an arrestat d'intervenir dirèctament dins lo domeni politic. Ansin, de facto, lo poder executiu es tengut per lo cap dau govèrn que pòrta lo títol de Premier Ministre. Lo poder legislatiu es partejat entre lo govèrn e un parlament monocamerau dich Assemblada Legislativa. Es compausat de 9 parlamentaris nobles elegits per la noblesa e de 17 parlamentaris roturiers elegits au sufragi universau. Lei fremas an lo drech de vòte dempuei 1951.

Existisse pereu un Conseu Privat qu'es compausat dau rèi, dei ministres e dei governadors de Vavaʻu e de Haʻapai. Constitucionalament, aqueu conseu es un organ executiu e legislatiu poderós que pòu adoptar de lèis e de decisions importantas en l'abséncia dau parlament^[9]. Pasmens, per demorar en vigor, aquelei lèis dèvon obtenir una validacion ulterior dau Parlament. Dempuei la democratizacion deis institucions tongianas, son ròtle principau es de nomar lei jutges e de s'ocupar deis afaires regardant la noblesa. Leis autres afaires son jutjats per lei tribunaus plaçats sota l'autoritat de la Cort d'Apèu. Existisse tanben una Cort Suprèma. Adoptada en 2010, aquela organizacion a reduch l'influéncia dau poder reiau sus lo foncionament de la justícia.

Lo procès de reforma de la constitucion es complèxe. Un emendament dèu èsser votat tres còps per lo Parlament e obtenir lo sostèn unanime dei membres dau Conseu Privat. Lei lèis regardant lei libertats fondamentalas (Habeas Corpus, etc.), la succession reiala e lei títols e bens de la noblesa pòdon pas èsser modificadas per lei parlamentaris.

La defensa de Tònga es assegurada per lei fòrças armadas tongianas qu'alinhavan 500 militars d'actiu en 2010. En realitat, la mission premiera d'aquelei fòrças son la proteccion dau rèi e dau govèrn, la susvelhança de l'espaci maritim e la gestion dei catastròfas naturalas. Per aquò, èran devesidas entre una gàrdia reiala, una infantariá de marina, un grop de patrolhaires e quauqueis avions de susvelhança maritima. Pasmens, de contingents tongians participèron a la Guèrra d'Iraq e a la Segonda Guèrra d'Afganistan. Tanben, participèron a de missions de polícia dins l'illa de Bougainville. Dins lei fachs, la defensa es assegurada per leis Estats Units e per Austràlia. La diplomacia tongiana es ansin alinhada sus aquela de Washington.

Lo reiaume es engatjat dins un conflicte frontalier amb Fiji a prepaus deis escuelhs de Minerva Reefs. L'enjòc es lo contraròtle de la zòna economica exclusiva que permet lo contraròtle d'aigas favorablas a la pesca. En 2011, durant un periòde de tensions amb Fiji, dos patrolhaires tongians menacèron un patrolhaire fijian que deguèt si retirar d'una zòna contestada^[10].

Tònga es un país insular isolat qu'aviá un PIB nominau de 470 milions de dolars en 2018. Pasmens, l'IDH èra relativament corrècte amb una valor de 0,745 (91^en reng) qu'es similar a Argeria ò Azerbaitjan. L'economia nacionala es dominada per l'agricultura, la pesca, la filatelia e lo torisme. L'agricultura comerciala es dominada per leis exportacions de copra (10 000 a 15 000 tonas cada an). Pasmens, una partida dau manjar de la populacion dèu èsser importada, çò qu'a un efiech negatiu sus l'economia. La filatelia es caracterizada per l'emission de sagèus rares susceptibles d'interessar de colleccionaires. Dins leis ans 1970-1980, posquèt representar fins a 8 % dau budget nacionau. Lo torisme es limitat a de toristas relativament aisats car lei còsts dau viatge e de la vida locala son importants per d'estrangiers. Pasmens, lo sector es en crisi en causa de l'isolament decidit per protegir la populacion còntra lo covid-19. Au finau, lei sectors pus importants son donc l'ajuda financiera dau Reiaume Unit que representa un quart dei revenguts de l'Estat e lei sòus mandats per l'importanta diaspòra tongiana.

Tònga a una cultura polinesiana que sembla d'aver d'originas fòrça ancianas (vèrs 1000 avC ?). Pasmens, avans l'arribada deis Europèus, èra unicament orala. La cultura tongiana vièlha es ansin subretot compausada d'arts artesanaus e de tradicions oralas. Dins aquò, existisse una arquitectura locala qu'es capabla de construrre d'ostaus de fusta adaptats ai ciclòns. Quauquei vestigis mòstran pereu l'existéncia d'una arquitectura de pèira mai son estats pauc estudiats. En literatura, lei racòntes oraus son encara predominants mai quauqueis autors tongians son estats publicats coma Epeli Hauʻofa (1939-2009) e Konai Helu Thaman (nascuda en 1946)^[11]. Enfin, coma dins leis autreis illas de la region, fau nòtar l'importància dau tatoatge e dau rugbi dins la societat^[12][13].

• Empèri Tu'i Tonga.
• Oceania.

• Élise Huffer, Grands hommes et petites îles : La politique extérieure de Fidji, de Tonga et du Vanuatu, Orstom, 1993.

1. ↑ 8 volcans terrèstres tongians son actius segon la definicion utilizada per lei volcanològs, es a dire au mens una erupcion que data de mens de 10 000 ans.
2. ↑ Yuko Otskua, « Making a Case for Tongan as an Endangered Language », The Contemporary Pacific, vol. 19, n° 2,‎ 2007, pp. 446-473.
3. ↑ Robert Early, « Niuafoʻou », dins John Lynch, Malcolm Ross e Terry Crowley, The Oceanic Languages, Routledge, 2002, p. 848.
4. ↑ « Empires maritimes préhistoriques dans le Pacifique : Ga'asialili et la mise en place d'une colonie tongienne à Uvea (Wallis, Polynésie Occidentale) », Journal de la Société des océanistes, vol. 108, n° 1, 1999, pp. 103-124.
5. ↑ S. Lātūkefu, King George Tupou I of Tonga, Tonga Traditions Committee, 1975.
6. ↑ « Le capitaine de frégate Lecuve, commandant l’Eure, au ministre de la marine, rade de Nouméa, 25 novembre 1897 », Archives diplomatiques du quai d’Orsay, nouvelle série, vol. 28, Les îles du Pacifique, Politique étrangère, t. 1, février 1896 à mars 1897.
7. ↑ l'enebiment regular d'aquelei movements es la causa dei (re)fondacions multiplas.
8. ↑ Le Bilan du Monde 2023, Société éditrice du Monde SA, 2023.
9. ↑ Michael R. Ogden, « Kingdom of Tonga », World Encyclopedia of Political Systems, 3^a edicion.
10. ↑ « Showdown between Tonga and Fiji looms », One News, 11 de junh de 2011.
11. ↑ « Women in South Pacific literature: An interview with Konai Helu Thaman », World Literature Written in English, vol. 17, n° 1, 1978, pp. 263-267.
12. ↑ Richard Bath, Complete Book of Rugby, Seven Oaks, 1997.
13. ↑ Huw Richards, A Game for Hooligans: The History of Rugby Union, Mainstream, 2007.

Païses d'Oceania

Austràlia Austràlia · Illa Norfolk Melanesia Timòr Èst · Fiji · Molucas , Nòva Guinèa Occidentala (partidas d'Indonesia) · Nòva Caledònia · Papoa-Nòva Guinèa · Illas Salamon · Vanuatu Micronesia Guam · Kiribati · Illas Marshall · Illas Mariannas del Nòrd · Micronesia · Nauru · Belau Polinesia Samoa Americana · Illas Cook · Polinesia Francesa · Hawaii · Nòva Zelanda · Niue · Pitcairn · Samoa · Tokelau · Tònga · Tuvalu · Illas Wallis e Futuna