Nowe Miasto nad Wartą

Nowe Miasto nad Wartą
	wieś
	; Rynek w Nowym Mieście nad Wartą (2010)
Państwo	Polska
Województwo	wielkopolskie
Powiat	średzki
Gmina	Nowe Miasto nad Wartą
Liczba ludności (2022)	1470
Strefa numeracyjna	61
Kod pocztowy	63-040
Tablice rejestracyjne	PSR
SIMC	0590869
	Położenie na mapie Polski Nowe Miasto nad Wartą
	Położenie na mapie województwa wielkopolskiego Nowe Miasto nad Wartą
	Położenie na mapie powiatu średzkiego Nowe Miasto nad Wartą
	Położenie na mapie gminy Nowe Miasto nad Wartą Nowe Miasto nad Wartą
	52°05′17″N 17°24′13″E/52,088056 17,403611
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Strona internetowa

Nowe Miasto nad Wartą (niem. Neustadt an der Warthe) – wieś w Polsce (1283–1934 miasto), w województwie wielkopolskim, w powiecie średzkim, w gminie Nowe Miasto nad Wartą^[4].

Wieś leży przy drodze krajowej nr 11 i 15.

W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa poznańskiego.

Wieś jest siedzibą gminy Nowe Miasto nad Wartą. Znajduje się tutaj posterunek policji oraz Ochotnicza Straż Pożarna działająca w strukturach KSRG. Na terenie wsi siedzibę ma rzymskokatolicka parafia Świętej Trójcy.

Zachodnia część Nowego Miasta nad Wartą jest dawnym miastem (1665–1677) Laskówka.

Historia

Rozwój Nowego Miasta nad Wartą wiązał się z położeniem przy przeprawie rzecznej na trakcie drogowym z Poznania do Kalisza^[5]. Nowe Miasto zostało założone w XIII wieku przez Mikołaja z Dębna herbu Doliwa, którego potomkowie z czasem przenieśli tu swoją stałą siedzibę^[6]. Nowe Miasto nad Wartą po raz pierwszy wzmiankowane było jako miasto w dekrecie Przemysła II wydanym 2 października 1283 roku, w którym poddał Nowe Miasto (określone jako "Civitas nova") pod jurysdykcję Kalisza i zakazał mieszczanom nowomiejskim zwracać się do innych sądów niż sąd w Kaliszu^[7]. Prawa miejskie nadano miejscowości w roku 1300^{[potrzebny przypis]}.

W średniowieczu Nowe Miasto było siedzibą ważnego w Wielkopolsce rodu Doliwów, którzy w Nowym Mieście w XIII i XIV wieku posiadali ufortyfikowaną wieżę mieszkalną na Kopcu, w typie rezydencji rycerskiej zwanej motte^[5]. W 1383 roku zabudowa drewniana wieży i przygródka uległa zniszczeniu w trakcie wojny domowej między Grzymalitami i Nałęczami. Drewnianą wieżę na Kopcu odbudowano, a u schyłku średniowiecza zbudowano w jej miejscu murowany dwór, który jako ruina był widoczny jeszcze w XIX wieku. Po siedzibie tej zachowało się na łąkach pod miastem grodzisko stożkowate zwane Kopcem^[5]. Drewniany kościół musiał istnieć w 1393 roku, ponieważ w tym roku potwierdzono istnienie plebana^[6]. W 1485 roku Adam Nowomiejski sprzedał 1/3 miasta swojemu stryjowi Janowi Rozdrażewskiemu herbu Doliwa z wsiami za 1300 grzywien, który rok później sprzedał je synowi Janowi Rozdrażewskiemu^[8]. W 1507 roku w wyniku podziału między braćmi 1/3 miasta otrzymał Hieronim Rozdrażewski^[8]. W 1529 roku ród Rozdrażewskich w wyniku brutalnych przedsięwzięć stał się jedynym posesorem miasta^[6]. Wnuk Hieronima, biskup włocławski Jan Rozdrażewski Nowomiejski, zmarł w 1609 roku w Nowym Mieście. W XV wieku na terenie obecnego gmachu przedszkola, na zachód od kościoła, zbudowano obronny dwór rycerski, z którego zachowały się pozostałości murowanych piwnic.

W XVI wieku ówczesne miasto położone było pod względem administracyjnym w województwie kaliskim^[9]. W 1664 r. obok niego założone zostało kolejne miasto pod nazwą Laskówka, które w XVIII r. zostało wchłonięte przez Nowe Miasto jako jego przedmieście^[10]. Do II rozbioru Polski (1793) Nowe Miasto leżało w województwie kaliskim, a następnie w wyniku rozbioru zostało włączone do Królestwa Prus i jego prowincji Prusy Południowe. W 1848 r. miał tu swoją siedzibę obóz powstańczy wielkopolskiej Wiosny Ludów^[10]. W latach 1880–1895 roku na Piaskach rząd pruski wybudował most przez Wartę, spichlerz, magazyn i inne budynki związane z portem w Orzechowie. Gospodarczy rozkwit zespołu nadbrzeża zakończyła I wojna światowa, która wybuchła w 1914 r.^[10] W 1934 r. Nowe Miasto utraciło prawa miejskie^[10].

Zabytki

Zabytki w Nowym Mieście nad Wartą^[11]:

dawna plebania o budowie szachulcowej z 1 poł. XIX w.
dom z końca XIX w. (ul. Poznańska 7),
domy na Rynku, z 1 poł. XIX w.
spichrz w dawnym porcie rzecznym, murowano-szachulcowy, z 1 poł. XIX w.
most przez zalew Warty, z 1909 r., na nim 13 września 1969 miała miejsce katastrofa autobusu należącego do Spółdzielni Produkcyjnej Nowy Świat w Radlinie. W jej wyniku zginęło 10 osób, a jedna zmarła w wyniku odniesionych obrażeń^[12],
kościół parafialny pw. Świętej Trójcy z XVI w.^[13]

Kościół pw. Świętej Trójcy

Kościół pw. Świętej Trójcy jest kościołem halowym z 3 nawami, orientowany, z niewyodrębnionym prezbiterium zamkniętym absydą. Mury zewnętrzne opięte dwuskokowymi szkarpami. Fasada zachodnia posiada okrągłe tynkowane blendy, a u góry otynkowany, ozdobiony pilastrami szczyt z XVII wieku. Do fasad dostawiona wieloboczna wieżyczka ze schodami. Zachowały się 3 portale gotyckie z profilowanych cegieł. W portalu zachodnim zachowała się cegła z datą 1545. Wnętrze kościoła nakryte jest pięcioprzęsłowym sklepieniem gwiaździstym, wspartym na 8 filarach ośmiobocznych. Na sklepieniu widnieje polichromia renesansowa z końca XVI wieku. Przy kościele wzniesiono 2 kaplice, od północy św. Anny, a od południa kaplicę Matki Boskiej Różańcowej. Rzeźbiony ołtarz główny z 1720 r. z obrazem św. Rodziny i Trójcy Świętej pochodzi z nieistniejącego kościoła św. Ducha.

Części wsi

Integralne części wsi Nowe Miasto nad Wartą^[4]^[14]
SIMC	Nazwa	Rodzaj
0590875	Papiernia	część wsi

Kościół gotycki
Kościół gotycki
Średniowieczny kopiec po siedzibie rodu Doliwów

Przypisy

↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 88971
↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-06] .
↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 825 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .
↑ ^a ^b Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
↑ ^a ^b ^c Nowe Miasto - Historia - Nowe Miasto nad Wartą [online], www.gmina-nowe-miasto.pl [dostęp 2022-10-07] .
↑ ^a ^b ^c Nowe Miasto nad Wartą - kościół Świętej Trójcy [online], Architektura średniowiecza i starożytności [dostęp 2022-10-12] (pol.).
↑ Władysław Kościelniak, Krzysztof Walczak: Kronika miasta Kalisza. Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2002, s. 26. ISBN 83-85638-43-1.
↑ ^a ^b Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu [online], www.slownik.ihpan.edu.pl [dostęp 2022-10-12] .
↑ Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 180.
↑ ^a ^b ^c ^d Spichlerz - Zabytek.pl [online], zabytek.pl [dostęp 2022-10-12] (pol.).
↑ Wikiprojekt:Wiki Lubi Zabytki/wykazy/województwo wielkopolskie/powiat średzki
↑ Filip Czekała, Wypadek autobusy koło Nowego Miasta nad Wartą w 1969. Śledztwo wnuka jednej z ofiar, TVN24 3 stycznia 2021
↑ Biblioteka Publiczna Gminy Nowe Miasto nad Wartą [online], www.nowemiasto.naszabiblioteka.com [dostęp 2021-03-03] .
↑ GUS. Rejestr TERYT

Bibliografia

Praca zbiorowa, Dzieje Nowegomiasta n. Wartą i jego Kurkowego Bractwa Strzeleckiego z okazji trzechsetlecia Bractwa; 1637–1937, Nowe Miasto nad Wartą 1937
Ciesielska A., Dzieje Nowego Miasta nad Wartą, Kalisz 2006.
KrzysztofK. Kasprzak KrzysztofK., JerzyJ. Sobczak JerzyJ., Żerkowsko-Czeszewski Park Krajobrazowy, Poznań: Wydawnictwo Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej iCentrum Animacji Kultury, 2009, ISBN 978-83-60746-32-5, OCLC 751400750 .

Linki zewnętrzne

Nowemiasto, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 228 .

[prng-1] Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 88971

[2] NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-06] .

[poczta-3] Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 825 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .

[R2013-4] Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)

[:0-5] Nowe Miasto - Historia - Nowe Miasto nad Wartą [online], www.gmina-nowe-miasto.pl [dostęp 2022-10-07] .

[:1-6] Nowe Miasto nad Wartą - kościół Świętej Trójcy [online], Architektura średniowiecza i starożytności [dostęp 2022-10-12] (pol.).

[7] Władysław Kościelniak, Krzysztof Walczak: Kronika miasta Kalisza. Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2002, s. 26. ISBN 83-85638-43-1.

[:2-8] Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu [online], www.slownik.ihpan.edu.pl [dostęp 2022-10-12] .

[9] Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 180.

[:3-10] Spichlerz - Zabytek.pl [online], zabytek.pl [dostęp 2022-10-12] (pol.).

[11] Wikiprojekt:Wiki Lubi Zabytki/wykazy/województwo wielkopolskie/powiat średzki

[12] Filip Czekała, Wypadek autobusy koło Nowego Miasta nad Wartą w 1969. Śledztwo wnuka jednej z ofiar, TVN24 3 stycznia 2021

[13] Biblioteka Publiczna Gminy Nowe Miasto nad Wartą [online], www.nowemiasto.naszabiblioteka.com [dostęp 2021-03-03] .

[teryt-14] GUS. Rejestr TERYT

[2]

[3]

[1]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

Wsie	Boguszyn Boguszynek Chocicza Chromiec Chwalęcin Dębno Klęka Kolniczki Komorze Kruczyn Kruczynek Michałów Nowe Miasto nad Wartą Radliniec Rogusko Skoraczew Stramnice Szypłów Wolica Kozia Wolica Pusta
Osady	Aleksandrów Elżbietów Franciszków Hermanów Jadwigów Komorze Nowe Lutynia Świętomierz Teresa Utrata Wolica Nowa
Części wsi	Dąbrowa Osłodziny Papiernia Tokarów

Przynależność wojewódzka	woj. poznańskie (II RP) (1919–39) woj. poznańskie (1945–75)
Miasta (1919–75)	Jaraczew (do 1934) Jarocin Nowe Miasto (do 1934) Pleszew (← 1932–55 →) Żerków
Gminy wiejskie zbiorowe (1934–54 i 1973–75)	Czermin (do 1954) Gołuchów (do 1954) Jaraczew(o) Jarocin Kotlin Nowe Miasto nad Wartą Pleszew (do 1954) Szymanowice (← 1948–54) Żerków
Gromady (1954–72)	Boguszyn (1954–71) Broniszewice (1954–55 →) Bronów (1954–55 →) Chrzan (1954–59) Chwalęcin (1954–59) Cielcza (1954–59) Czermin (1954–55 →) Dobieszczyzna (1954–71) Dobranadzieja (1954–55 →) Golina (1954–71) Gołuchów (1954–55 →) Góra (1954–71) Jaraczewo (1954–72) Jarocin (1960–72) Kotlin (1954–72) Kowalew (1954–55 →) Kucharki (1954–55 →) Kuczków (1954–55 →) Mieszków (1954–71) Nosków (1954–61) Nowe Miasto n/Wartą (1954–72) Prusy (1954–61) Przybysław (1954–71) Rusko (1954–71) Sławoszew (1954–61) Śmiełów (1954–59) Taczanów II (1954–55 →) Tomice (1954–55 →) Tursko (1954–55 →) Wieczyn (1954–55 →) Wilkowyja (1954–59) Witaszyce (1954–72) Wola Książęca (1954–59) Wronów (1954–55 →) Zawidowice (1954–55 →) Żerków (1954–72)

Gminy miejskie	Bnin (1395–1934) Boćki (1509–1934) Brzostek (1367–1934, od 2009) Budzyń (1458–1934, od 2021) Ciężkowice (1348–1934, od 2000) Czarny Dunajec (1879–1896, 1925–1934, od 2023) Dobrzyca (1440–1934, od 2014) Gąsawa (1388–1934, od 2024) Gębice (1425–1934) Jagielnica (1518–1934) Jaraczewo (1519–1934, od 2016) Jazłowiec (1519–1934) Kopanica (1450–1934) Lanckorona (1366–1934) Łohiszyn (1570–1934, od 1959^OTP) Mielnik (1440–1934) Mieścisko (1474–1934, od 2024) Narew (1529–1934) Niżankowice (1431–1934, od 1940^OTP) Nowe Miasto nad Wartą (1283–1934) Nowy Dwór (1578–1934) Nowy Wiśnicz (1616–1934, od 1994) Obrzycko (1458–1934, od 1990) Odelsk (1546–1934) Piaski (1775–1934) Powidz (1243–1934) Rogowo (1380–1580, 1672–1934) Rostarzewo (1752–1934) Rychtal (1294–1934, od 2024) Ryczywół (1426–1934) Rynarzewo (1299–1934) Stara Sól (1557–1934, od 1940^OTP) Szereszów (1569–1934, od 1940^OTP) Święciechowa (1277–1934) Ulanów (1616–1934, 1941–1945, od 1958) Uście Solne (1616–1934) Władysławów (1727–1870, 1919–1934) Wojnicz (1369–1934, od 2007) Zaniemyśl (1742–1934, 1940–1948, od 2025)
Gminy wiejskie z prawami miejskimi	Bircza (1464–1934, od 2024) Bukowsko (1720–1934) Dubiecko (1407–1934, od 2021) Dynów (1436–1934, od 1946) Jaćmierz (1437–1934) Jaśliska (1407–1934) Jezierzany (?–1934) Mrzygłód (1431–1934) Nowe Miasto Przemyskie (1463–1934) Nowotaniec (1444–1934) Osiek Jasielski (1363–1934) Rybotycze (1600–1934) Sołotwina (?–1934, od 1940^OTP) Zarszyn (1395–1934)
Gminy wiejskie z prawami miasteczka	Alwernia (1778–1934, od 1993) Babice nad Sanem (1484–1934) Baligród (1634–1934) Białobożnica (1910–1934) Biały Kamień (1493–1934) Bilcze Złote (1896–1934) Bobowa (1399–1934, od 2009) Brzozdowce (1526–1934) Bukaczowce (1489–1934, od 1940^OTP) Chocimierz (1444–1934) Chołojów (1650–1934) Czchów (1355–1934, od 2000) Czernelica (1575–1934, od 1940^OTP) Czudec (1427–1934) Dębowiec (1349–1934) Dobrotwór (1472–1934, od 1959^OTP) Dunajów (1424–1934) Dźwinogród (1784–1934) Felsztyn (1380–1934) Firlejów (1570–1934) Fredropol (1720–1934) Frysztak (1366–1934) Gołogóry (1469–1934) Gródek (1453–1934) Gwoździec (1540–1934, od 1940^OTP) Hussaków (1525–1934) Jabłonów (1602–1934, od 1940^OTP) Janów (1590–1934) Jasienica Rosielna (1727, 1857–1934) Jawornik Polski (1472–1934, od 2024) Jedlicze (1768–1934, 1959–1966^OTP, od 1967) Jezierna (1542–1934) Jezupol (1591–1934, od 1940^OTP) Jodłowa (1765–1934) Kamionka Wielka (1784–1934) Knihynicze (1563–1934) Kołaczyce (1358–1934, od 2010) Konkolniki (1880–1934) Korczyna (1516–1934) Kozłów (1577–1934, od 1961^OTP) Krasiczyn (1620–1934) Krościenko (1348–1934, 1973–1982) Krukienice (1490–1934) Krystynopol (1695–1934, od 1951) Krzywcza (1398–1934) Krzywcze Górne (?–1934) Kudryńce (1518–1934) Kukizów (1538–1934) Kułaczkowce (?–1934) Laszki Murowane (1560–1934) Leszniów (1471–1934) Lipnica Murowana (1326–1934) Lipsko (1620–1934) Lubycza Królewska (1764–1934, od 2016) Lutowiska (1742–1934) Łysiec (1652–1934, od 1940^OTP) Magierów (1595–1934, od 1940^OTP) Majdan Królewski (1763–1934) Marjampol (1670–1934) Markopol (1628–1934) Milówka (1818–1934) Narajów (1592–1934) Narol (1672–1934, od 1996) Nawaria (1578–1934) Niebylec (1581–1934) Niżniów (1508–1934) Obertyn (?–1934) Oleszyce (1578–1934, od 1989) Pistyń (1756–1934) Płazów (1614–1934) Podgrodzie (?–1934) Podkamień Cetnerowski (1441–1934, od 1940^OTP) Podkamień Jabłonowski (1515–1934) Potok Złoty (1601–1934, od 1984^OTP) Potylicz (1498–1934) Probużna (1785–1934) Pruchnik (1436–1934, od 2011) Przecław (1419–1934, od 2010) Radomyśl nad Sanem (1556–1934) Ryglice (1760, 1843–1934, od 2001) Rzochów (1386–1934) Sokołów (1879–1934) Sokołówka (1685–1934) Stanisławczyk (1626–1934) Stojanów (1547–1934) Stratyn (1671–1934) Strusów (1434–1934) Strzeliska Nowe (1513–1934) Szczucin (1745–1934, od 2009) Szczurowice (1648–1934) Świrz (1427–1934) Tarnoruda (1578–1934) Tartaków (1685–1934) Toporów (1450–1934) Touste (1720–1934) Tylicz (1363–1934) Tymbark (1353–1934) Tyrawa Wołoska (1707–1934) Ułaszkowce (1701–1934) Uście Biskupie (1498–1934) Uście Ruskie (1739–1934) Uście Zielone (1548–1934) Uścieczko (1661–1934) Waręż (1538–1934) Wielkie Oczy (1671–1934) Wielopole Skrzyńskie (1328–1934) Witków Nowy (?–1934) Wojniłów (1552–1934, od 1960^OTP) Zakliczyn (1557–1934, od 2006) Zarudzie (1784–1934) Zbyszyce (1784–1934) Żmigród Nowy (1373–1934) Żołynia (1740–1934)