Malta

Malta
Repubblika ta' Malta Republic of Malta
Standardo di Malta	Blazono di Malta
Nacionala himno:
L-Innu Malti
Urbi:
Chefurbo:	Valletta
· Habitanti:	7 048 (2000)
Precipua urbo:	Birkirkara
Lingui:
Oficala lingui:	Maltana ed Angla
Guvernerio:
Tipo:	Republiko
· Prezidanto:	Myriam Spiteri Debono
· Chefministro:	Robert Abela
Surfaco: (185ma maxim granda)
· Totala:	316 km²
· Aquo:	0,001 %
Habitanti: (174ma maxim granda)
· Totala:	467 138[1] (2023)
· Denseso di habitantaro:	1457 hab./km²
Plusa informi:
Valuto:	Euro
Veho-latero:	sinistre
ISO:	MT
	MLT
	470
Reto-domeno:	.mt

Malta, oficale Republiko Malta (Maltane: Repubblika ta' Malta), esas insulala lando an la sudo di Europa, konsistanta ek arkipelago en Mediteraneo, distanta 80 km sude de Italia, 284 km este de Tunizia e 333 km norde de Libia. La lando kovras 316 km², esanta un ek la maxim mikra e maxim dense populizata landi. La chef-urbo di Malta esas Valletta, kun 0,8 km². Ol esas la min granda nacionala chef-urbo del Europana Uniono.

Malta havas du oficala lingui: Maltana ed Angla. La geografiala situo di Malta historiale donis lo granda strategiala importo kom navala bazo. Serio di povi, exemple Feniciani, Romani, Mauri, Normandi, Siciliani, Hispani, Kavalieri di Santa Ioannes, Franci e Britaniani, administris l'insuli.

Bazala fakti pri Malta.

Malta ja habitesis dum neolitiko, de cirkume 5200 aK. Lua habitanti kultivis cereali ed edukis domestika brutaro. Feniciani koloniigis l'insuli aproxime 1000 aK.

Cirkume 700 aK, Greki habitis l'insuli.^[2] Kartagani okupis Malta en 440 aK. Li kultivis olivo, karubi e produktis stofi.

Romani anke okupis l'insuli en 218 aK. En 117 aK Romani transformis Malta en Municipium. En 60, Paulus de Tarsus arivis en l'insuli e komencis dissemar kristanismo.^[3] L'insulo esis parto de Bizancana Imperio de 395 til 870.

L'arabi okupis l'insuli en 870. En 1091, Normandi komandita da Roger la 1ma di Sicilia konquestis ol. En 1530 Hispania donacis l'insuli a Templala Kavalieri. En 1798 Napoléon la 1ma okupis la teritorio. En 1814, pos la kontrato di Paris, l'insuli divenis parto dil Britanian imperio.

Dum la duesma mondomilito, l'arkipelago esis importanta militala bazo por Unionita Rejio, e rezistis ataki de Italiani e Germani. Por lua braveso, ye la 16ma di aprilo 1942 lor rejulo George la 6ma donis al insulo la honora medalio "Kruco di George" (George Cross).

Pos intensa negocii, Malta nedependanteskis ye la 21ma di septembro 1964, kun Giorgio Borg Olivier kom chefministro ed Elizabeth la 2ma di Unionita Rejio kom rejino. En 1971 Laborala partiso, komandita da Dom Mintoff, ganis elekti, e transformis Malta en republiko ye la 13ma di decembro 1974. Tamen, lando duris esar membro di Britaniana Komunitato.

Malta deklaris su neutra lando en 1980. En 1989 lando gastigis renkontro inter Ronald Reagan e Mihail Gorbachyov. En 1990 chefministro Guido de Marco aplikis por enirar l'Europana Ekonomiala Komunitato. fine ye la 1ma di mayo 2004 ol divenis membro dil Europana Uniono.

Malta esas parlamentala republiko. La chefo di stato esas la prezidanto, qua elektesas dal parlamento (en Maltana: Kamra tar-Rappreżentanti) por 5 yari. La chefo di guvernerio esas la chefministro, qua indikesas dal prezidanto.

La parlamento (Kamra tad-Deputati) havas unika chambro, kun 65 membri, qui elektesas dal populo por 5-yara periodo. Lua konstituco adoptesis en 1964 e subisis revizo en 1974, kando la lando divenis republiko.

La prezidanto indikas la chefo di judiciala povo, e judiciisti de supra korti. Existas civila korto, komercala korto e kriminala korto. En l'ultima, on existas jurio kun 9 membri. La konstitucala korto, qua esas la maxim alta korto di la lando, judicias kauzi qui envolvas violaco di homala yuri, interpreto di la konstituco, e nevalideso di legi.

Malta esas arkipelago konsistanta ek 3 precipua insuli - Malta, Gozo (Għawdex) e Comino (Kommuna) - ed altra insuleti. Nur Malta, Gozo e Comino havas habitanti.

Malta jacas en Mediteraneo, 93 km sude de Sicilia, 288 km este de Tunizia e 300 km norde de Libia^[1]. L'insuli havas basa altitudi: la maxim alta monto di la lando, Ta'Dmejrek, havas nur 253 metri di altitudo.

Lua klimato esas mediteranea, kun dolca vintri e varma someri. Pluvi falas dum vintri, e ordinare la someri esas sika. La mezavalora diala temperaturo esas 22 til 23 °C dum dio, e 15 °C dum nokto. L'yarala mezavalora pluvo-quanto esas 553 mm.

L'insuli ne havas importanta fluvii o lagi, e la manko di aquo esas importanta problemo. Preske 50% del aquo konsumata en Malta esas dessalizita del oceano.^[4]

Malta esas importanta destino por turisti: cirkume 1.6 milion personi vizitas ol omnayare.^[5] Lando adoptis l'Euro kom monetaro ye la 1ma di januaro 2008.

Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Malta havis 467 138 habitanti, de qui la maxim multa esas Maltani, rezulto de mixo inter Feniciani, Kartagani ed altra populi de Mediteraneo. Existas minoritato di Britaniani, la maxim multa retretita^[1].

La linguo oficala esas Maltana, parolata da 90,1% de la habitantaro, e l'Angla, parolata da 6%. . Altra lingui parolata esas Cirkume 3% parolas plura lingui, e 0,3% parolas altra lingui.^[1]

L'oficala religio di la lando esas katolikismo, praktikata da plu kam 90% de la habitantaro.^[1] Existas plu kam 360 kirki en Malta, Gozo e Comino, o 1 kirko po 1000 personi. Cirkume 4,5% deklaris esar atei od agnostiki. Minoritati praktikas islamo o protestanta religii. La konstituco grantas religiala libereso.

La denseso di habitantaro di la lando (1 298 hab./km²) esas la maxim granda del Europana Uniono ed un ek la maxim granda del mondo.

Maltana ed Angla esas l'oficala lingui di la lando. Italiana esis oficala til 1934. Til nun Italiana parolesas da granda parto dil habitantaro. Statistiki de Eurobarometer afirmas ke 100% de la habitantaro parolas Maltana, 88% anke parolas Angla, 66% parolas Italiana e 17% parolas Franca^[6].

Existas tradicionala muziko nomizita għana, qua pleesas kun tradicionala gitari. La moderna muziko di Malta esas larje Westala. Kantistino Chiara Siracusa reprezentis Malta tri foyi (1998, 2005 e 2009) en l'Eurovidado konkurso di kansono.

Pri literaturo, kelka importanta nomi en Maltana linguo esas poeti Dum Karm, Mario Azzopardi, Victor Fenech, ed altri.

Maltana arkitekturo influesis da diversa Mediteraneana e da Britaniana kulturi dum la historio. La maxim anciena habitanti konstruktis Ġgantija, un ek la maxim anciena strukturi konstruktita da homi. Nun, moderna edifici, exemple la nomizita M-Towers, konstruktesas.

Romani, Bizancani, la kavalieri de la Fraternitas Hospitalaria, o kavalieri de Santa Iohannes de Jerusalem (qui adportis Italiana e Flandriana piktisti por dekorar lua palaci, di qui la maxim notinda esis Matteo Perez d'Aleccio e Filippo Paladini), la labori de Caravaggio, e la piktisti de baroko, rokoko e romantikismo influis Maltana piktisti. L'influo de modern arto kreskis pos finar la duesma mondomilito. Giuseppe Calì esas notora Maltana piktisto dum la 19ma e komenco di la 20ma yarcenti.

Futbalo esas un ek la maxim populara sporti en Malta. Altra populara sporti esas boċċi, kavalo-kurado, basketbalo, atletismo, biciklado, edc.

	Europana Uniono
Membrostati:	Austria – Belgia – Bulgaria – Chekia – Chipro – Dania – Estonia – Finlando – Francia – Germania – Grekia – Hispania – Hungaria – Irlando – Italia – Kroatia - Latvia – Lituania – Luxemburgia – Malta – Nederlando – Polonia – Portugal – Rumania – Slovakia – Slovenia – Suedia
Negocianta stati:	Islando - Montenegro – Norda Makedonia – Serbia – Turkia
Peticionanta stati:	Albania
Potenciala kandidati:	Bosnia e Herzegovina - Kosovo