Kiyiv

Kiyiv
Kelk imaji pri Kiyiv.
Standardo	Blazono
Lando:	Ukraina
Regiono:	Provinco Kiyiv
Informo:
Fondita ye:	482
Latitudo:	50°27'00" N
Longitudo:	30°31'24" E
Altitudo:	179 m
Surfaco:	839 km²
Habitanti:	2 952 301 (2021)
Denseso di habitantaro:	3299 hab./km²
Horala zono:	UTC+2 (UTC+3 dum la somero)
Urbestro:	Vitali Klitschko
Mapo:
Oficala retosituo:
www.kmr.gov.ua/

Kiyiv esas chef-urbo e maxim populoza urbo di Ukraina, e la 7ma maxim populoza di Europa. Ol havis 2 952 301 habitanti^[1] en 2021. Lua tota surfaco esas 839 km².

L'urbo esas importanta centro industriala, ciencala, edukala e kulturala de Estal Europa. Importanta industrii di alta teknologio, skoli e historiala monumenti jacas ibe. L'Universitato Nacionala di Kiyiv Taras Shevchenko, o simple "Universitato di Kiyiv" fondesis en 1834, e judikesas kom la maxim prestijosa de Ukraina.

On dicas ke lua nomo devenas del nomo di un ek lua fondinti, Kyi. Ol esas un ek la maxim anciena urbi de Europa, e dum lua historio, ol vivis epoki di prospereso e dekado. Lua skribita historio komencas kun la naraco di lua destrukto dum Mongola invado, en 1240. Dum la sequanta yarcenti l'urbo esis provincala chef-urbo kontrolita da povoza vicini: Grandadukio Lituania, komunitato Polonia-Lituania, Grandadukio Moskva, Rusa imperio, e fine Sovietia.

Quale montras arkeologiala restaji, Kiyiv e lua vicineso ja habitesis dum paleolitiko (petr-epoko). Dum la bronz-epoko la populo qua habitis la regiono apartenis a la nomizita "kulturo Cucuteni-Trypillia". Populi qui habitis la regiono dum fer-epoko praktikis agrokultivo e komercis kun populo Skita e kun tribui qui habitis apud Nigra maro.

Segun legendo, Santa Andreas anuncis dum la yari 60 o 70 pos Kristo la futura lokizo di granda urbo ube nun jacas Kiyiv. Segun altra legendo, l'urbo fondesis cirkume la 5ma yarcento da 3 fratuli, Kyi, Shchek and Khoryv, e lia fratino Lybid. La nomo "Kiyiv" signifikus "apartenanta a Kyi". La frati esis estala Slavi, e la fondo dil urbo eventis dum la yaro 482, segun la sama legendo.

Historiisti kredas ke kolonieto ja existis en la regiono dum la 6ma yarcento. Segun la historiisto Kevin Alan Brook, l'urbo fondesis dal populo Khazar o dal Hungari. Brook afirmas ke Kyiv esas Turka nomo: Küi signifikus "fluviala rivo" ed ev signifikus "kolonieto".

Dum la 8ma e la 9ma yarcenti, Kyiv esis avanposteno dil imperio Khazar. Tamen, la tradicionala treko komercala uzita da Vikingi ("Varangani") por komercar kun la Greki trairis la urbo, e dum la fino di la 9ma o komenco di la 10ma yarcento, tradicionala Varangana familio komencis administrar ol.

En 1240 Kiyiv destruktesis komplete dum la Mongola invado di Rus', komandita da Batu Khan. Ca evento afektis profunde l'estal Slava civilizuro. Lor l'invado, Kiyiv havis plu kam 100 mil habitanti ed esis un ek la maxim granda urbi de la mondo. En 1320, Lituanian armeo komandita dal grandaduko Gediminas vinkis la princo Stanislav de Kiyiv che la batalio dil fluvio Irpen e konquestis l'urbo. En 1324-1325 le Tatar revanchis, e malgre Kiyiv guvernesis da Lituaniana princo, ol mustis pagar tributi al Ora Hordo.

En 1362 o 1363, pos la batalio di la Blua Aqui (Ukrainane: Bytva na Synikh Vodakh) la grandaduko Algirdas de Lituania konquestis la princio di Kiyiv e vicina regioni, qui divenis parto dil Grandadukio Lituania.^[2] En 1482, le Tatar de Krimea spoliis e brulis granda parti dil urbo.^[3] Kande Polonia-Lituania kreesis en 1569, la regioni di Ukraina kontrolita da Lituania (Podolia, Volinia e Podlachia) transferesis de la Grandadukio Lituania a la Rejio Polonia, e l'urbo divenis parto de la gubernio di Kiyiv (Polone: Województwo kijowskie).

En 1654 l'urbo okupesis da Rusa trupi, ed pos 1667 ol divenis parto de la Cario di Rusia. Nulu ek la pakti inter Polonia e Rusia pri Kiyiv ratifikesis. Dum Rusa imperio, Kiyiv esis precipue pilgrimo-centro por Kristani ortodoxa e nasko-loko di multa importanta personi del imperio. Tamen, ol divenis importanta komercala urbo erste dum la 19ma yarcento. En 1834, Rusa guvernerio inauguris l'Universitato Santa Vladimir, nun Universitato Taras Shevchenko. Dum la yari 1840a, Mikola Kostomarov (Ruse Nikolay Kostomarov) fondis la sekreta Frataro di Santa Cirilius e Santa Metodius, qua defensis ideo pri unigo di libera populi Slava, e ke Ukrainani esis populo separata de Rusi, ne subordinata a la Rusi. Rusa autoritatozi rapide supresis ca frateso, e komencis "Rusigo"-procedo en Ukraina, tra stimulo a migrado di Rusi a la regiono.

Kiyiv prosperis dum la fino dil 19ma yarcento, divenis la 3ma maxim populoza urbo dil imperio, ed importanta centro por transporti ed industrio. En 1900, ol ja havis cirkume 250 mil habitanti. Pos la Rusa revoluciono di oktobro 1917, Kiyiv divenis chef-urbo dil Popul-Republiko Ukraina, e subisis l'efekti di multa konflikti: l'okupo dal Germani de la 2ma di marto 1918 til novembro sam yaro, dum l'unesma mondomilito; la konflikti di Rusa interna milito de 1917 til 1922; e la milito Polonia-Sovietia de 1919 til 1921. Dum la lasta tri monati di 1919, l'urbo okupesis da Blanka Armeo. L'urbo subisis 16 okupi de la fino di 1918 til 1920.

De 1921 til 1991 Kiyiv apartenis a la Republiko Socialista Sovietiana Ukraina, un ek la fondinta republiki di Sovietia. Dum la yari 1920a l'industrio rapide expansesis. De 1932 til 1933 granda famino devastis parto ek lua habitantaro. En 1934 ol divenis chef-urbo di Sovietiana Ukraina.

Germani okupis Kiyiv ye la 19ma di septembro 1941 dum la duesma mondomilito, e mortigis o kaptis cirkume 600 mil soldati Sovietiana. De la kaptiti, la maxim multa ne transvivis. Pos ke Germani kaptis l'urbo, grupo di oficisti de NKVD dinamitagis la maxim multa edifici de Khreshchatyk, la precipua strado dil urbo, ube multa edifici okupesis dal Germani. Germani akuzis lokala judi e kaptis cirkume 34 mil ek li, qui sendesis a la ravino Babi Yar e masakresis ye la 30ma di septembro 1941. On kalkulas ke plu kam 100 mil personi sendesis a Babi Yar e mortigesis til la fino di la milito.

Pos la milito, l'urbo rekuperis su, ed itere divenis la 3ma maxim granda urbo de Sovietia. En 1986, 100 km norde del urbo, eventis tale nomizita katastrofo di Chornobil, kande radioaktiva materii eskapis del atomala elektriferio Chornobil, pos explozo. Tamen, pro ke la venti suflas desude adnorde, la radioaktiveso ne kontaminis ol.

Dum la krulo di Sovietia, Ukrainana parlamento deklaris Ukraina nedependanta de Sovietia ye la 24ma di agosto 1991. De 2004 til 2005, dum tale nomizita "oranjea revoluciono", eventis la maxim granda demonstri pos la fino di Sovietia. De novembro 2013 til februaro 2014 eventis granda protesti en la placo Maidan Nezalezhnosti ("placo di la nedependo") kontre Ukrainana guvernerio, pos ke ol decidis ne signatar asocio-kontrato kun l'Europana Uniono.

La reliefo di Kiyiv esas kolinoza weste del fluvio Dnepr, qua fluas tra ol norde til sude. Este del Dnepr, la tereni esas basa e plana. Existas kelka insuli en la fluvio. Multa arei an l'estala rivo di Dnepr, nomizita Livyi bereh ("estala rivo") drenesis e kovresis per sablo, e protektesas per digi.

La klimato dil urbo esas humida kontinentala (Dfb segun la klimatala klasifikuro da Köppen). Maxim varma monati esas junio, julio ed agosto, kun mezavalora temperaturi de 13,8°C til 24,8°C. La maxim kolda monati esas decembro, januaro e februaro, kun mezavalora temperaturi de -4,6°C til -1,1°C. Nivas ordinare de la duimo di novembro til la fino di marto, kontre ke l'epoko sen pruino duras dum cirkume 180 dii omnayare. La maxim kolda temperaturo mezurita en Kiyiv esis −32.9 °C, la yaro 1951.

La mezavalora yarala pluvo-quanto esas 621 mm, e la maxim pluvoza monato esas junio, kun mezavalore 82 mm.

Kiyiv havas linei di metroo, sistemo di autobusi e mikr-autobusi, elektral autobusi, tramveturi, taxii, funikulari e sistemo di urbala treni che surfaco. Lua metroo havas entote 66,1 kilometri en 3 linei, kun 51 stacioni. Ol inauguresis ye la 6ma di novembro 1960 e nun transportas cirkume 1,4 milion veheri omnadie. Transporto per metroo reprezentas 38% ek la publika transporto del urbo.

L'unesma projeto pri tramveturala transporto facesis en 1886, ed inauguresis en 1891. En 1892 ol komencis uzar elektrala vehili. Nun existas 23 tramveturo-linei en la urbo kovranta 139,9 kilometri. Ca sistemo gradope remplasabas da linei di eletral autobusi.

La funikularo dil urbo konstruktesis de 1902 til 1905 e konektas du niveli dil urbo, trairanta la kolino di Santa Vladimir. Omna sistemi di publika transporti di Kiyiv, ecepte kelka mikr-autobusi, administresas dal publika kompanio Kiyivpastrans. La preco dil bilieti uzata en publika transporto regulesas dal guvernerio dil urbo, e la tarifi esas plu chipa kam en westala urbi.

La sistemo di taxii di Kiyiv duras kreskar, tamen ol ne regulesas. Quale en altra urbi Europana, la sistemo UBER, uzanta privata vehili, ank existas en Kiyiv.

Du aeroportui servas Kiyiv: l'aeroportuo Boryspil distas 29 km este del urbo, ed esas la maxim grand aeroportuo di Ukraina. Cirkume 65% ek l'aerala transporto di personi en la lando facesas per Boryspil, inkluzite la maxim multa internaciona flugi. Segun statistiki de 2019, Boryspil uzesis da 15 260 300 veheri. L'aeroportuo Zhuliany distas 7 km sud-weste de la centro di Kiyiv, e transportis 2 617 900 veheri en 2019. L'aeroportuo Hostomel, jacanta en vicina urbo, uzesas nur por transportar vari, esanta la bazo por l'aviono Antonov An-225.

Esas posibla arivar e departar de Kiyiv per l'Europana chosei E40, E75, E95 ed E373. La choseo E40 trairas Ukraina, liganta la frontiero kun Rusia este, a Calais, Francia, weste. La choseo E95 ligas Sankt-Peterburg, en Rusia a la portuala urbo Odesa e, de ibe, a Merzifon, en Turkia. En Kiyiv existas 8 ponti super la fluvio Dnepr.

Ferovoyi kun 1520 mm-a rod-eskarto ligas Kiyiv a vicina urbi, ad altra Ukrainana urbi, ed anke a Rusia, Bielorusia, Azerbaijan, Estonia e Moldova. De la staciono Kiyiv-Pasazhyrskyi anke departas treni qui ligas ol a București, Košice (en Slovakia), Warszawa e Wien, tamen on bezonas kambiar di treno en frontierala stacioni, nam ca landi uzas 1435 mm-a rot-eskarto.

Pri fluviala transporto, la portuo dil urbo antee uzesis por transportar pasajeri, ma nun uzesas nur por transportar vari e por turistala bateli.

Kiyiv havas multa amatora e profesionala futbalo-klubi, inkluzite Dynamo Kiyiv, Arsenal Kiyiv e FC Obolon Kiyiv. FC Dynamo Kiyiv esas ma maxim sucesoza ek li, e dum lua historio ol ganis 13 foyi la championkonkurso Sovietiana, e 16 foyi l'Ukrainana championkonkurso pri futbalo. Pri altra sporti ultre futbalo, l'urbo gastigas la klubo Sokil Kiyiv pri hokeo* sur glacio, e la basketbalo-klubo BC Budivelnyk, ambe multe sucesoza en lia rispektiva sportala ligi.

Dum l'Olimpiala Ludi en Moskva, 1980, Kiyiv gastigis kelka preliminara ed un ek l'eliminanta futbalo-partii en lua Olimpiala stadio, qua rikonstruktesis por l'evento. Depos la 1ma di decembro 2008 ca statio itere rikonstruktesis por satisfacar la normi por gastigar la Championkonkurso Euro 2012.

Inter la precipua turistala atraktivi di Kiyiv esas lua kirki, exemple la katedralo di Santa Sofia, de 1037,^[4] e la monakeyo Kiyiv-Pechersk Lavra, de 1051, ambe havanta oratra kupoli, e judikata kom "Mondala Patrimonio di la Homaro" segun l'UNESKO. Sub la monakeyo Kiyiv-Pechersk Lavra existas katakombi, ube esas sepultata plu kam 100 personi, kelk ek li judikata kom santi dal Ortodoxa eklezio.

La nuna monakeyo di Santa Mikail esas kopiuro, inaugurita en 1999, de anciena katedralo qua komencis konstruktesar dum la 12ma yarcento e kompleteskis dum la 18ma yarcento. Dum Sovietian epoko, ol destruktesis.^[5] En la kloshoturmo dil monakeyo, qua anke havas oratra kupoli, existas muzeo qua explikas lua historio. La stilo del internajo dil monakeyo esas Bizancana, kontre ke lua exterajo esas en Baroka Ukrainana arkitekturo.

La monumentala 62-metra statuo "Matro Patrio" (Batkivshchýna-Máty) konstruktesis per stalo super 40-metra piedestalo ed inauguresis ye la 9ma di mayo 1981, por memorigar plu kam 11.600 soldati e 200 laboristi qui recevis la titulo "heroo di Sovietia" dum la duesma mondomilito.

La statuo di la Matro Patrio esas parto de la Nacionala Muzeo pri Historio di Ukraina dum la Duesma Mondomilito (Музей історії України у Другій світовій війні) qua ank inauguresis ye la 9ma di mayo 1981. La muzeo kovras 10 hektari e gastigas milital equipuri uzita da Sovietia dum la duesma mondomilito, e skulti qui reprezentas Germana invado en 1941, l'okupo dil urbo dal Naziisti, la rezisto di la partizani, e la batalio dil Dieper, eventinta en 1943.

Altra muzei

• Muzeo pri Aviacado: gastigas Sovietian avioni, exemple Antonov An-2, Tupolev Tu-104, Il-62, Il-76 ed Il-82. La muzeo jacas interne l'anciena aeroportuo Zhulyany.
• Muzeo Chornobil: ol gastigas objekti qui memorigas la konsequi di la katastrofo di Chornobil.
• La Nacionala Muzeo pri Arto di Ukraina: establisita en 1899, ol gastigas pikturi e skulturi de la 12ma yarcento til nun, nome de artisti de Baroka epoko.

• La Nacionala Muzeo pri Naturala Histori de la Nacional Akademio pri Cienco di Ukraina kontenas 5 muzei: pri geologio, pri paleontologio, pri zoologio, pri botaniko e pri arkeologio. Ol inauguresis en 1966.
• La Muzeo pri Arti Ocidentala ed Orientala prezervas, inter altri, ceramikaji de la 9ma yarcento e glezita kareli de la 14ma til la 17ma yarcenti, bronza objekti e broduri.

En Kiyiv esis lokala aktiva Ido-grupo qua nomesis Amikeso. La chefo di la klubo esis l'instruktisto Boris Aaronov. Pos la morto di Boris Aaronov ye la yaro 1987, l'aktiveso di la klubo cesis.

1. ↑ Чисельність наявного населення України - на 1 січня|Number of Present Population of Ukraine, as of January 1 - URL vidita ye 31ma di mayo 2023. 
2. ↑ Autoro: Jones, Michael. The New Cambridge Medieval History, Volume 6, c.1300-c.1415.  Publikigita da Cambridge University Press.  Dato di publikigo: 2000. 
3. ↑ A concise history of Poland - Autoro: Jerzy Lukowski, W. H. Zawadzki. Publikigita da Cambridge University Press. Dato di publikigo: 2006. Pag.: 53 
4. ↑ Explore Kiev - Publikigita da Trip Advisor. URL vidita ye 25ma di aprilo 2021. Idiomo: Portugalana.
5. ↑ St Michael's Golden-Domed Monastery - Publikigita da Lonely Planet. URL vidita ye 25ma di aprilo 2021. Idiomo: Angla.