Espainiako Gerra Zibila

XIX. mendea oso mende gatazkatsua izan zen Espainian. Espainiako gobernua aldatzeko gogoa zuten liberalek askotan talka egin zuten kontserbadoreekin, erreformarik ez egitea nahi zutenak. Liberal batzuek, 1812ko Espainiako Konstituzioarekin hasitako tradizioa jarraiki, Espainiako monarkiaren boterea mugatu eta estatu liberal bat ezarri nahi izan zuten. 1812ko erreformek ez zuten aurrera egin, eta Fernando VII.ak Riegok ezarritako Hirurteko Liberala amaitutzat eman zuen. 1814 eta 1874 bitartean hamabi kolpe arrakastatsu eman ziren^[4]. 1850eko hamarkadara arte Espainiako ekonomia nekazaritzan oinarritzen zen. Ez zegoen ia industria burgesiak ez klase-komertzialik. Lurjabeen oligarkia oso boteretsua zen, latifundio oso handietan oinarritzen zen sistema babesten zuen pertsona talde oso murritza zegoen, botere-postuak betetzen zutenak, hain zuzen ere^[5]. Euskal Herrian zein Katalunian, gainera, bi Karlistaldi izan ziren garai honetan.

1868an emandako altxamenduek Elisabet II.a Espainiakoaren erregealdiarekin amaitu zuten, Borboi etxekoa. Bi faktore garrantzitsu egon ziren altxamendu honen atzean: alde batetik hiritar-matxinadak eta, bestetik, Joan Primek gidatutako klase-ertaineko militarren mugimendu liberala, monarkiaren ultra-kontserbadurismoaren aurka. 1873an, Elisabel II.a ordezkatzera iritsi zen Amadeo I.a Savoiakoak abdikatu zuen, presio politiko handia zela eta, eta Espainiako Lehen Errepublika eratu zen^[5]. 1874an Borboien errestaurazioa etorri zen, baina karlistak zein anarkistak monarkiaren oposizio bezala agertu ziren^[5]. Alejandro Lerrouxek, Espainiako Alderdi Erradikalaren buruak, errepublikazaletasuna aurrera ekarri zuen Katalunian, non pobrezia nabarmena zen^[5].

XIX. mendetik Espainiako Gerra Zibilera hedatzen den tartean ohiko bilakatu ziren militarren adierazpenak eta kolpeak: denbora tarte honetan 52 aldiz gertatu ziren horrelakoak Espainian, militarren gai politikoetan parte hartzen zuten grinaren erakusle. XIX. mendean iraultza burgesa gertatuko ote zen zen kezka, eta XX. mendean kezka iraultza sozialagatik zen^[6]. Baldomero Espartero jeneralaren erregentzia, Ramón María Narváezen gobernu moderatua, Joan Prim jeneralak gidatu zuen 1868ko Iraultza edo ondoren aipatuko dugun Primo de Riveraren diktadura honen adibide dira.

 

1874tik 1923ra arte iraun zuen borboitarren berrezarkuntzak baimendu zuen oligarkiek euren pribilegioak mantentzeko kontsentsu bat aurkitzea. Garai horretan gertatzen ari zen industrializazioaren ondorioz sortutako langile eta burgesia txiki klaseentzat, ordea, bazterketa ekarri zuen turnismo horrek. Korronte sozialista, komunista eta anarkistak indartu ziren XIX. mendearen amaieran eta XX. mendearen hasieran, baina ez zuten panorama politikoan boterera iristeko aukerarik. Bartzelonako Aste Tragikoa, 1909an, horren adibide ere bada. Aldi berean, mugimendu abertzaleak sortu ziren Euskal Herrian zein Katalunian. 1923tik 1930era Primo de Riveraren diktadurak egoera okertu zuen: burgesiak eta aristokraziak, Alfontso XIII.aren babesarekin, ofentsiba abiatu zuten, adibidez pistolerismoarekin. Nukleo industrialetan grebak eta mobilizazioak biderkatu ziren, eta erreakzioa ere gogorra izan zen. Tentsio egoera horretan, 1930ean Primo de Rivera Parisera joan zen, deserrira. 1931n monarkak bide bera hartu zuen, Espainiako Bigarren Errepublikaren proklamazioarekin.

Alfontso XIII.aren Espainiak, baina baita ondoren sortuko den Errepublikak iraganeko arazoak jaso zituen: Andaluzia, Gaztela-Mantxa eta Extremadurako latifundismoa; industrializazioaren ondorioz planifikaziorik gabe hazitako hiriak; diferentzia handiak Asturias, Bilbo Handi industrializatu eta Kataluniako langile antolaketaren eta nekazal-inguruetako antolaketaren artean; nazionalismoen sorrera periferiatan; Industria Iraultzarik ez ematea Gaztelan eta, amaitzeko erlijioaren inguruko gatazkak, Eliza Katolikoa argiki lerratu zelako klase agintariekin^[6].

1930eko urtarrilean Miguel Primo de Riverak ezarritako diktaduraren porrota onartu eta dimisioa aurkeztu zuen^[7]. Alfontso XIII.ak, orduan, Dámaso Berenguer izendatu zuen gobernuko presidente, baina horrek ez zuen monarkiak nahi zuen «normaltasun konstituzionala» berreskuratzea lortu (garai horri «Dictablanda» deitzen zaio, gaztelaniazko hitz jokoa eginez: diktadura hitzeko dura —"gogorra"— eta blanda —"biguna"— bukaerez) eta 1931ko otsailean Juan Bautista Aznar almiranteak hartu zuen presidente kargua, apirilaren 12an udal hauteskundeak deituz^[8]. Hauteskundeak 1930eko Donostiako Ituna sinatu zuten indar errepublikazale-sozialistek irabazi zituzten, eta apirilaren 14an Alfontso XIII.ak erbesterako bidea hartu zuen, Guardia Zibilak eta Armadak ezin zutelako errepublikaren aldeko manifestazio jendetsuak geratzerik ziurtatu. Madrilen errepublikazale-sozialistek osatutako «batzorde iraultzaileak» errepublika aldarrikatu zuen eta Niceto Alcalá-Zamorak osatutako behin-behineko gobernuak boterea eskuratu zuen^[9]. Ezaguna da aurreko egunean, apirilaren 13an, Eibarren errepublika aldarrikatu zela, aldarria egin zuen lehen instituzioa izanik^[8]. Sahagún eta Jacak jarraitu zioten, baina 13an egin zuten udalerri bakarrak izan ziren.

 

Espainiako Bigarren Errepublikaren lehen biurtekoan 1931ko Espainiako Konstituzioa onartu zen (  1931ko Espainiako konstituzioa osoa Wikitekan). Manuel Azañako zuzendutako ezkerreko errepublikazale eta sozialistek gobernuak behin-behineko gobernuak hasitako erreforma ekonomiko, sozial, politiko eta kulturalekin jarraitu zuen. Partido Republicano Radicaleko kideek ez zuten parte hartu gobernu horretan, sozialistek parte hartzearen aurka baitzeuden. Espainiako Errepublikako presidentea Niceto Alcalá Zamora izan zen garai horretan.

Azañaren gobernuak ezarritako hainbat erreformek erresistentzia handia izan zuten botere faktikoen aldetik: lurjabeak, enpresari handiak, finantziari eta enpresariak, Eliza katolikoa eta hainbat orden erlijiosok, erregezaleek eta "afrikar" militarismoak oposizioa egin zioten. Azkenhonek José Sanjurjorekin Sanjurjada izeneko estatu-kolpe saiakera eginzuen, 1932ko abuztuan.^[10] Baina, aldi berean, kontrako norabidean mugitzen zen mugimendu iraultzaile handia ere izan zen, batez ere anarkismoaren aldetik. CNTk eta FAIk uste zuten Errepublikak «burgesiaren ordena» ordezkatzen zuela, eta Diktadura eta Monarkiarekin ez zela oso ezberdina; bere aurka hasi ziren «komunismo libertarioa» ezartzen saiatzeko, 1933ko urtarrila eta abenduan eman ziren altxamendu anarkistekin. Errepresio gogorra jaso zuten altxamendu hauek^[11].

Azañak gidatutako koalizioa desegin zen eta 1933ko azaroan hauteskundeak deitu ziren berriro. CEDA eskuma katlikoak eta Alejandro Lerrouxen Partido Republicano Radicalek irabazi zituzten hauteskunde horiek. Lehen aldiz emakumeek botorako eskubidea izan zuten. Gobernu berriak aurreko bi urteetako erreformak "zuzentzeko" helburua hartu zuen, baina ez deusezteko; helburua Errepublikaren alde eskuin "akzidentalista" jartzea zen, hau da, monarkiazale irekia ez zena. CEDAk zein Partido Agrariok ordezkatzen zuten ikuspuntu hori^[11].

1936ko otsailaren 16an, hauteskundeak egin ziren eta Fronte Popularra, ezkerreko alderdiek (tartean Eusko Abertzale Ekintza) osatutako koalizioa nagusitu zen^[12]. Horren ostean, Emilio Mola jeneralak egitasmo zehatz bat prestatu zuen gobernuaz jabetzeko, eta Fronte Popularraren eskuinaldera zeuden talde guztiak, Euzko Alderdi Jeltzalea izan ezik, bildu zituen bere inguruan. Konspirazioaren buru José Sanjurjo jenerala izatekoa zen, Portugalen erbesteratua zegoena. Molaren egitasmoak armada buruzagitzako gehienak zituen aldeko, brigadako jeneral gutxi batzuk, dibisioko jeneral asko, eta ofizial ugari. Konspirazioaren helburua gobernua botatzea baino ez zen hasieran, eta mezu politiko zehatzik ez zuen, haren alde ahalik eta indar gehienak biltzearren. Alabaina, Manuel Goded jenerala izan ezik, armadako beste buruzagiak eta polizia buruak edo zalantzan egon ziren edo errepublikaren alde iraun zuten.

Estatu-kolpea uztailaren 18rako pentsatuta zegoen,^{[oh 2]} baina egun eta erdi aurreratu zen, halabeharrez, eta 1936ko uztailaren 17an hasi zen Marokoko Protektoratu Espainiarrean, jeneral buruzagirik gabe. Hilaren 18an, Franco jenerala, garai hartan Kanarietako komandante nagusia zena, errepublikaren kontra altxatu zen. Aldi berean, Gonzalo Queipo de Llanok armadako buruzagi kargutik kendu zuen Villa-Abrile jenerala Sevillan. Errebelatuek, Marokotik presaka etorritako oste batzuen laguntzarekin, Cádiz eta Algeciras hartu zituzten. Itsas armadako ofizialek matxinadaren alde egin zuten, baina marinelek gerra ontziez jabetu eta errepublikaren alde jarraitu zuten. Marokoko armada bakarrik eta bereiz geratu zen, eta Iberiar Penintsulako matxinatuei laguntzeko aireko zubi ahul bat besterik ez zuen, oso hegazkin gutxirekin. Madrilen errepublikaren aurka altxatu ziren militarrek ez zuten beren helburua lortu. Aldiz, Asturias, Bizkaian, Gipuzkoan eta Katalunian izan ezik, militarren matxinadak arrakasta izan zuen penintsulako iparralde guztian.

 

Militar matxinatuen asmoa estatu kolpe azkar bat ematea zen berez. Baina ikusi zutenean gatazka luzerako zihoala, hegoaldeko eta iparraldeko armadak bateratzea izan zuten aurreneko helburua, eta horretarako Extremadura hartu zuten lehenik. Madril hartzea izan zuten bigarren helburua; Madrilek, ordea, gogor eutsi zion erasoari eta guduak 1937. urtearen hasiera arte iraun zuen. Francok Madril azkar ez zela eroriko konturatu eta Iberiar Penintsulako iparraldea mendean hartzeari ekin zion. Batetik, oso eskualde interesgarria zen frankistentzat, Bizkaiko industria-ekoizpena eta Asturiasko mineral baliabideak zirela eta. Bestetik, bertako errepublikanoak politikoki banatuak eta txarto hornituak ziren. Hori zela eta, Francok Madrilgo frontean zuen armadak defentsa posizioa hartzea eta zituen baliabide erabilgarri guztiak iparraldera eramatea erabaki zuen^[13]. Haiekin batera, italiarren eta alemaniarren osteak eta armak ere bidali zituen. Euskal gudarosteek gogor egin zuten borroka, baina soldadu frankistek eta karlistek askoz ere arma egokiagoak zituzten, eta nahi adina gainera. Hala, armen aldetik zegoen alde ikaragarriak garaipena eman zien errebelatuei.

Errepublikako buruzagiek Brunete eta Teruelgo erasoak jo zituzten, eta hasieran arrakasta handia izan bazuten ere, atzera egin behar izan zuten berehala. Francoren hurrengo helburua Mediterraneoa izan zen. Francoren gudarosteen erasoak bitan banatu zuen errepublikaren lurraldea, eta Katalunia eta Valentzia bereizirik geratu ziren. Alderdi hartan Franco egiten ari zen presioa lasaitzearren, 1938an Rojo jeneral errepublikazaleak erasoaldi gogor bati ekin zion Ebroko frontean. Ebroko guduak hiru hilabete eta erdi iraun zuen eta bi alderdietako soldadu asko hil ziren. 1938ko azaroan gauzak lehenean zeuden, errepublikarrek erasoaldia egin aurretik zeuden bezalaxe alegia. Orobat, 1938ko bukaera aldean buruzagi errepublikanoek beste eraso bat jo zuten Extremaduran, baina hark ere ez zuen ondorio aipagarririk ekarri. Hala, armada errepublikanoa indarrak ahituta geratzen ari zen, eta horrek bidea erraztu zien Francoren gudarosteei Katalunia hartzeko. Aldi berean, Municheko Konferentzian Frantziak eta Ingalaterrak amore eman zioten Hitler-i, eta Francoren garaipena onartu zuten, isilean izan bazen ere.

1939ko martxoan Casado koronelak estatu kolpea eman zuen Negrínen errepublikar gobernuaren kontra. Hark beste gerra berri bat piztu zuen lehengoaren barruan, eta errepublikaren eta gerraren amaiera ekarri zuen. Martxoaren 28an Francoren armada Madrilen sartu zen eta apirilaren 1ean Francok bukatutzat eman zuen gerra

Bi alde nagusi izan ziren elkarren aurka gerra-borrokan. Espainiako Bigarren Errepublikaren legea eta gobernu demokratikoa mantentzearen (edo Errepublikak ekarri zituen aldaketetan sakontzearen) aldeko alderdiari errepublikazalea deitu izan zaio nagusiki. Gobernu demokratikoa kendu eta Espainiara errepublikak ekarritako aldaketa nagusiak ezeztatu nahi zituen alderdiari, berriz, nazionala deitzen zaio.

• Nazionalen alderdian, monarkikoak, karlistak, tradizionalistak, falangistak eta abar elkartu ziren. Espainiako kapital handiaren laguntza ekonomikoa izan zuten, baina estatu kolpea izan behar zuena gerra zibil bihurtu zenean, militar matxinatuek kanpoan bilatu behar izan zuten laguntza. Adolf Hitlerren Alemania Naziak eta Benito Mussoliniren Italiak gerrako materiala, armak eta soldadu ondo prestatuak bidali zituzten.

• Errepublikazaleen alderdian, Bigarren Errepublikako legea mantentzearen aldekoekin bat egin zuten zenbait talde iraultzailek, komunistek eta anarkistek, esate baterako. Demokraziaren aldekoak eta errepublikak egindako zenbait ekarpen balioesten zuten beste zenbait talde ere izan ziren alde horretan, kristau demokrazia ideologiakoak, EAJ kasu. Errepublikazaleek zailtasun handiak izan zituen kanpotik laguntza lortzeko. Stalinek bakarrik bidali zituen armak, gerrako materiala eta gizonak, baina Alemaniak eta Italiak baino askoz ere gutxiago. Beste estatu bakar batzuek ere bidali zituzten armak, baina oso gutxi.

Espainiako gatazka nazioarteko arazo bilaka ez zedin, ez parte hartzeko batzorde bat eratu zen, eta borrokan ari ziren bi aldeetako bati nola edo hala laguntza ematen zioten estatu guztiek parte hartu zuten bertan. Hala ere, batzorde hura alemaniarren eta italiarren eskakizunetara makurtu zen beti, eta errepublikaren kalterako izan zen.

Azken helburuaː eustea.

Batez ere Euskal Herriko apaizak eta apezpikuak ados ez zeudelako, Espainiako apezpikuek ezin izan zuten gutun bateratu bat idatzi, iparraldeko frontea erori zen arte. Hala eta guztiz ere, behean agertzen den gutuna, 1937ko Espainiako Eliza Katoliko zati handienaren adierazgarri da.

Pio XII.a Aita Santuak Franco jeneralari hurrengo telegrama bidali zion:

Francok Aita Santuaren telegramari hurrengo hau erantzun zion:

Bi aldeetan izan zen zapalkuntza, baina matxinatuek etsaitzat zeuzkatenen izu eta deuseztapen sistematikoa praktikatu zuten. Errepublikaren lurraldeetan, erretagoardiako errepresioa fokalizatuagoa eta kontrolgabeagoa izan zen. 1936ko udakoa bereziki gogorra izan zen. Bi eragile nagusik piztu zuten matxinadaren sua; batetik arrazoi politikoak zeuden eta bestetik mendeku hartu nahia. Errepublikaren aurka matxinatu ziren errebelatuek eman zioten hasiera errepresioari. Aurreneko egunetan matxinadarekin bat etorri ez ziren jeneralak eta gobernadore zibilak hil zituzten. Ondoren herriko jendea hiltzen hasi ziren: eskola maisuak, langileak, errepublikazaleak, euskal eta katalan abertzaleak, etab. Bereziki gogorra eta odoltsua izan zen errepresioa Badajozen, 4.000 preso inguru hil baitzituzten han, zibilak gehienak.

Errepublikaren aldetik alderdi politikoek eta sindikatuek eragin zuten zapalkuntza, eta estatua ez zen gai izan hura kontrolatzeko. Aristokraziak, aginpide ekonomikoa bere esku zuen burgesiak eta Fronte Popularreko kide ez ziren militarrek eta politikoek pairatu zuten, batik bat. Apaizen eta Elizaren aurkako zapalkuntza ere izan zen: 283 moja, 6.549 apaiz eta fraide eta 12 apezpiku hil zituzten.

Izua eta errepresioaren ildotik, gaztelaniaz hitz berri bat asmatu zuten: saca. Espainiako Gerra Zibilean erabili zen hitza; beste espetxe batera eramateko aitzakiaz, presoak kartzelatik ateratzeari eta, gero, hiltzeari esaten zioten horrela. Bi bandoek sarritan egin zuten. Errepublikanoen artean, Paracuellos del Jaraman egin zutena da ezagunena.

Gehienbat errepublikanoen aurka (baina baita alderantziz ere) egindako hilketa mota bat izan zen. Alderdi edo pertsona zehatz batzuk bilatu, bahitu, "paseoan" eraman, hil eta bide-ertzean edo hobi komunean botatzeko jarduera izan zen.

Frankisten aldekoen garaipena jazo eta berehala, bere aurkari politikoen aurka lege gogorrak ezarri zituzten, gizartea "depuratzeko" edo garbitzeko aitzakiaren izenean.

Gerra Zibila Euskal Herrian ere izan zen 1936 eta 1937 urteen artean. Bertan, Espainian eztabaidan zeuden printzipio sozio-ekonomikoei eta ideologikoei gehitu behar zaio abertzaletasunaren inguruko eztabaida.

Uztailaren 19an Emilio Mola matxinatu zen Iruñean eta aginteaz jabetu zen karlisten laguntzarekin. Nafarroan biztanleriak zapalkuntza guztiz gogorra nozitu zuen (3.000 inguru hildako), eta eskuindar matxinoen kontrako edozein ahots berehala isilarazi zuten. Araban militarren matxinadak oso erresistentzia gutxi izan zuen; hala ere, ezkerrak oso zapalkuntza gogorra pairatu zuen han ere. Gipuzkoan uztailaren 21ean oldartu ziren militar errebelatuak, baina Donostiako kaleetan egun gutxi batzuetan borrokan aritu ondoren, errepublikaren aldeko indarrak atera ziren garaile. Aginpidea, ordea, askoren artean banatuta geratu zen, alderdi politikoen eta sindikatuen mendeko batzorde armatu bakoitzak bere gudarostea baitzuen; junta edo batzorde bakoitzak barruti jakin bat zuen bere esku, baina ez zuten koordinaziorik elkarren artean. Bizkaian ez zen matxinadarik izan, armadako eta poliziako buruzagi gehienek errepublikaren alde egin baitzuten leial, eta matxinatuen aldeko ofizialak garaiz atxilotu zituzten

1936ko urriaren eta uztailaren artean alderdi eta sindikatu ezkertiarren esku egon zen batez ere gerra Gipuzkoan eta Bizkaian, eta politikan ere haiek izan zuten benetako indarra. 1936ko urriaren 7tik aurrera, ordea, euskal gobernu autonomoa eratu zen, Jose Antonio Agirre abertzalea buru zela. Egun hartatik aurrera euskal nazionalismoak bere gain hartu zituen gerraren eta politikaren erantzukizun guztiak gobernu berriaren esku zeuden lurraldeetan. Eusko Gobernuak hornidura ziurtatu zuen, ordena mantendu zuen herrian, euskara bultzatu zuen, medikuntza fakultate bat sortu zuen. Ez zituen enpresak eta bankuak nazionalizatu. Itsas merkataritza eta janarien banaketa, ordea, bere gain hartu zituen. Elizak zabalik egon ziren eta 1937ko aste santuko elizkizunak gorabeherarik gabe egin ziren. Eusko Gobernuak armada bat antolatu zuen, Eusko Gudarostea, 1936ko azaroan 40.000 gudari bildu zituena. Itsas armada, Eusko Itsas Gudarostea, ere eratu zuen. Euskal gudarien osteek Gasteiz eta Legutiotik barrena Mirandaren kontrako erasoaldian parte hartu zuten.

Errebelatuen alderdian berriz sistema militarista eta diktadura ezarri zen. Alderdi politiko eta sindikatu guztiak debekatuak izan ziren eta ezkertiarrak eta sindikalistak kartzelan sartu eta asko fusilatuta hil zituzten. Dena den, herriaren parte handi batek onartu eta laguntza eman zion Francoren sistema berri hari, eta asko izan ziren errekete delakoekin bere borondatez joan zirenak.

Gipuzkoako kanpainaren hasieran, Emilio Mola jeneralak, Espainiako Gobernuari Frantziatik zetorkion laguntza eteteko, Irun konkistatzea zuen helburu, eta baita Donostian setiaturik zeuden matxinatuei laguntzea, baina kanpaina desbideratu egin behar izan zuen, errepublikaren aldekoek Endarlatsako zubia bota zutenean. Gipuzkoan miliziano errepublikanoek Nafarroatik sartutako erreketeen kontra egin zuten borroka. Oso gizon gutxik parte hartu zuten ekinaldi hartan eta arma sotilak erabili zituzten bi alderdietan. Erreketeen beste oste batzuek, matxinatuen armadako ofizialak buru zituztela, Oria ibaiari jarraituz sarturik, Beasain (uztailaren 25ean) eta Tolosa (abuztuaren 11) hartu zituzten. Nazionalak ez ziren, hala ere, garaiz iritsi Donostiako matxinadari laguntza emateko, Oiartzundik Irunerainoko bidea oso makal eta neke handiz egin baitzuten, milizianoek gogor egin zietelako aurre. Irailaren 5ean erori zen Irun, borroka latz baten ondoren (Irungo gudua, abuztuaren 19tik irailaren 4era iraun zuena)^[14]; irailaren 13an Donostia, eta irailaren bukaerarako, Gipuzkoa osoa zegoen matxinatuen esku.

 

Borroka gogorren ondoren, Gipuzkoaren eta Bizkaiaren arteko mugan eutsi zieten errebelatuei gudaroste errepublikarrek eta nazionalistek arma txekiarrei esker. 1936ko azaroaren 30ean, euskal gudarosteek erasoaldi bati ekin zioten Legution, Araban. Atzera egin behar izan zuten, ordea, eguraldi txarraren erruz, batetik, eta euskal osteak zailduak ez zeudelako eta buruzagien artean koordinaziorik egon ez zelako, bestetik. Azkenik, 1937ko martxoaren 31n, Mola eta Franco jeneralen soldaduek erasoari ekin zioten Bizkaian. Matxinatuen armada oso indartuta zegoen italiar soldaduekin eta alemaniar Kondor Legioa izeneko osteekin. Alemaniarrek, batez ere, artilleria eta gerrako hegazkinak ekarri zituzten eta horiek funtsezko armak gertatu ziren gerra irabazteko, euskal armadak ez baitzuen batere. Halaber, taktika berria erabili zuten matxinatuek: aurrena hegazkinek bonbardatzen zituzten etsaiaren lerroak; ondoren, artilleria bidaltzen zuten eta haren atzetik, infanteria. Aldi berean, airez ere izua eragin zuten herritarren artean; hala, Durango eta Gernika bonbardatu zituzten eta 2.000 herritar inguru hil ziren bonbardaketa haietan.

Francoren osteak 1937ko ekainaren 19an sartu ziren Bilbon. Santanderrerako errepidea ihesean zihoan jendez bete zen eta hegazkin frankistek tiro egin zioten jende multzo hari. Errepublikaren gudarostea Santanderren errenditu zen (Santoñako hitzarmena). Hala ere, euskal ezkertiarren gudarosteek borrokan segitu zuten Asturiasen, harik eta probintzia hura urrian erori zen arte.

Gerraren hasieratik bertatik, Ipar Euskal Herriko apaizgoa, politikariak eta herriaren gehiena Agirreren aurkako jarrera hartu zuten, eta matxinatuen alde. Komunikabide gehienek, baita euskaraz argitaratzen zuen Eskualduna egunkariak ere, Francoren erregimenaren bertuteak goraipatzen zituzten aho batez. Baionako Sud-Ouest izan zen errepublikaren alde egin zuen egunkari bakarra.

Beraz, Ipar Euskal Herrian, oro har, oso harrera txarra egin zieten gerratik iheska muga igarotzen zutenei. Agintariek ere neurri zorrotzak hartu zituzten hegoaldeko erbesteratuen kontra: 1937ko urriaren 1ean erabaki zuten 1936ko uztailaren 18az geroztik Espainiatik etorritako guztiak mugaz bestaldera bidaltzea berriro, etxeetan edo elkarte baten babesean zeudenak edota erietxean gaixo zeudenak izan ezik.

Gerraren ondorioz, 300.000 pertsona inguru hil ziren. Gerra bukatu zenean, 270.000 preso zeuden kartzeletan, kontzentrazio esparruetan gatibu zeudenak kontatu gabe. Horrez gainera, 300.000 pertsona erbesteratu ziren zapalkuntzari iheska. Irabazle frankistek 30.000 pertsona inguru hil zituzten 1939. eta 1950. urteen artean, eta zapalkuntza politiko arrunt gogorra ezarri zuen. Pentsamendua eta ideologia zapaltzeko, Eliza Katolikoaren laguntza izan zuen.

Milaka lagun jasan zuten frankismoaren errepresioa, gerra osteko lehen urteetan gehienbat^[15]. Kalkulatu da, esate baterako, Nafarroa Garaian 3.507 lagunek galdu zutela bizitza errepresioaren ondorioz. Sartaguda herriko errepresioa izan zen, proportzioan, gogorrena; gerra osteko lehen urteetan, Sartagudako biztanleriaren 67.63 ‰ galdu baitzuen bizitza.^[16]

Produkzio baliabideen jabetza, enpresa handienen eta banku handienen jabetza, polizia indarrak, indar militarrak, hezkuntza sistema, osasun sistema, erlijio sistema, hedabideak... Sistema politiko eta ekonomikoa gerra irabazleen menpe geratu zen. Hiru botereak, —botere judiziala, exekutiboa eta legegilea—, gerra irabazleen menpe geratu ziren. Irabazleek sistema produktibo kapitalista non ekoizpen-bideen jabetza gerra irabazleen esku zeuden ezarri zuten. Sindikatu bertikala ezarri zen, errepublika garaiko sindikatuak ordezkatzeko. Hezkuntzan eta erlijioan nazionalkatolizismo deitu izan den ideologia sustatu egin zen, non euskal kultura gutxietsi edo debekatu egin zen, behin eta berriro, non, kasurik onenean, euskara dialekto erregionaltzat jotzen zen eta folklore balioa besterik ez zitzaion ematen, hezkuntza sisteman eta hedabideetan baztertuz edo debekatuz.

Estatuak disidenteen errepresioa eta hedabideen zentsura praktikatu zuen. Hego Euskal Herrian diktadura frankista ezarri zen.

Gerra irabazleek Bizkaia eta Gipuzkoa probintzia traidoretzat jo zituzten. Alkate, gobernadore eta goi mailako kudeatzaile politiko guztiak gerra irabazleen aldekoak ezarri zituzten. Espainia estatu zentralista bezala antolatu zen, non Araba eta Nafarroa Garaian foru zaharren berezitasun formalak ozta-ozta gorde ziren eta Bizkaia eta Gipuzkoa beste probintzia espainiar guztiak bezala gobernatuko ziren, aitzineko lege zahar guztiak erabat ezabatuz.

• Uztailaren 18. Armada altxatu zen Marokon, Kanarietan eta Andaluzian. Euskal Herrian, kolpistek hasiera horretatik bertatik Iruñea eta Gasteiz bereganatu zituzten.
• Uztailaren 20. Altsasu okupatu zuten frankistek.
• Uztailaren 21. Aiako Harrian gotortu ziren miliziano errepublikanoak.
• Uztailaren 25. Hitlerrek Franco laguntzea erabaki zuen.
• Abuztuaren 8. Frantziak Espainiarekiko muga itxi zuen.
• Abuztuaren 11. Tolosa hartu zuten frankistek.
• Irailean gerra frontea Elgetan kokatu zuten, Intxorta mendietan gudariek 7 hilabeteko erresistentziari ekinez.
• Irailaren 5. Matxino frankistek Irun bereganatu zuten.
• Irailaren 13. Donostia Francoren esku ipini zuten.
• Urriaren 1. Franco izendatu zuten estatuburu eta armadako Generalísimo. Bien bitartean, Espainiako Bigarren Errepublikak Euskadiri autonomia onartu zion eta Jose Antonio Agirre lehendakari bilakatu zen.
• Azaroaren 20. José Antonio Primo de Rivera falangista fusilatu zuten errepublikanoek Alacanten. Madrilen, Buenaventura Durruti buruzagi anarkista hil zen, borrokan zauritu izan eta gero.

 

• Martxoaren 5ean, Matxitxakoko itsas gudua: Matxitxako lurmuturraren aurrean gertatu zen itsas borroka. Nabarra boua hondoratu eta 35 lagun hil ziren.
• Martxoaren 31n, Durangoko bonbardaketa: Francoren agindupean, Durango bonbardatu zuten eta 400 hildako inguru eragin.
• Apirilaren 26an, Alemaniako Kondor Legioak Gernika bonbardatu eta sarraski handia egin zuen (1.000 hildako inguru).
• Maiatzaren 17an, Largo Caballeroren gobernu errepublikanoa erori zen.
• Ekainaren 19an, armada frankistak Bilbo bereganatu zuen, Burdin Hesia deituriko defentsa-sistema suntsitu ondoren.
• Urriaren 20an, Gijon harrapatu zuten matxinoek; horrenbestez, "Iparraldeko Frontea" kanpainari amaiera eman zioten.
• Abenduaren 15ean, Teruelgo gudua hasi zen.

• Otsailaren 20. Teruelgo gudua amaitu zen, errepublikanoak garaituta izan ondoren.
• Uztailaren 24. Ebroko bataila hasi zen, errepublikanoek Katalunia babesteko asmoarekin.
• Azaroaren 15. Errepublikaren Gudarostea Ebroko Frontetik gibeleratu zen.

• Urtarrilaren 26. Bartzelona matxino nazionalisten eskuetara pasatu zen.
• Otsailaren 28. Manuel Azaña Errepublikako presidenteak dimititu egin zuen.
• Martxoaren 28. Nazionalistek Madril harrapatu zuten.
• Martxoaren 30. Alacant, azken hiri errepublikanoa, frankistek bereganatu zuten.
• Apirilaren 1. Francok guda amaitutzat jo zuen. Francoren diktadura hasi zen, 1975 arte luzatu zena.

1. ↑ Frankistek Gurutzada (La Cruzada), karlistek Laugarren Gerra Karlista eta errepublikarrek Altxamendua izena eman zioten gerrari.
2. ↑ Kolpistek "Altxamendua" deitu zioten, Alzamiento, eta hala ezagutu zen luzaro gaztelaniaz.

• Gerra Zibila Euskal Herrian
• Gernika (aldizkaria)

• 1936ko brigadistei buruzko erreportajea Argia aldizkarian.
• Ortiz de Pinedo, A. (2009). Humanismoaren ideia Gerra Zibilaren ostean. Eusko Ikaskuntzaren beka batek sustaturiko lana