Oysha

Oysha
Tavalludi	arabcha: عائشة بنت أَبي بكر 614-yil Makka, Hijoz
Vafoti	13-iyul 678 Madina, Damashq xalifaligi
Fuqaroligi	Rashidun xalifaligi va Damashq xalifaligi
Otasi	Abu Bakr Siddiq
Onasi	Fatima bint Zaid

Oysha binti Abu Bakr (tax 613 – 678, iyul) Islom paygʻambari Muhammadning uchinchi va eng yosh xotini edi^[1].

Uning bolaligi haqida maʼlumotlar kam. Baʼzi manbalarga koʻra, Oysha turmush qurganida 6 yoki 7 yoshda boʻlgan, 9 yoshda esa birga yashay boshlagan(Arablarda yosh balog'at yoshdan boshlab hisob qilinganligi ham mumkin Oisha tahminan 16 17 yosh atrofida bo'lganda Muhammad bilan yashay boshlagan) ^[2][3]; Oysha Muhammadning hayoti davomida ham, vafotidan keyin ham dastlabki islom tarixida muhim rol oʻynagan. Sunniy urf-odatlarida Oysha olima, aqlli va izlanuvchan sifatida tasvirlangan. U Muhammadning xabarlarini tarqalishiga hissa qoʻshgan va vafotidan keyin 44 yil davomida musulmon jamiyatiga xizmat qilgan^[4]. Shuningdek, Muhammadning shaxsiy hayotiga oid masalalarda, balki meros, ziyorat va esxatologiya kabi mavzularda 2210 hadis rivoyat qilgani bilan mashhur^[5][6]. Uning turli fanlar, jumladan, sheʼriyat va tibbiyot sohasidagi aql-zakovati va bilimi az-Zuhriy va shogirdi Urva ibn az-Zubayr kabi ilk olim va nuroniylar tomonidan yuqori baholangan^[6].

Muhammad va uning sahobalari haqidagi biografik maʼlumotlar hadis va siyralarda qayd etilgan. Hadislar muhaddislar tomonidan toʻplanib, jamlanmaguncha dastlab ogʻzaki rivoyat qilingan^[7]. Islomda hadislar Qur’ondan keyingi asosiy manba hisoblanadi^[8]. Biroq hadisning ham, siyraning ham tarixiy ishonchliligi ayrim ilmiy ulamolar oʻrtasida bahs mavzusi boʻlib kelgan^[9].

Oysha Makkada tugʻilgan (tax. 613–614)^[10][11]. U Muhammadning eng ishonchli sahobalaridan Abu Bakr va Ummu Rumonning qizi edi^[1]. Hech bir manbada Oyshaning bolalik yillari haqida toʻliq maʼlumot berilmagan^[12].

Muhammad Oyshani tushida ikki marta koʻrganini, bir farishta ipak matoda koʻtarib, unga xotini boʻlishini maʼlum qilganini aytdi. Muhammad agar tushlar Xudodan boʻlsa, ularni amalga oshishiga ishongan^[13]. Birinchi xotini Xadicha binti Xuvaylid vafot etgach, xolasi Xavla binti Hakim unga Oyshaga uylanishini taklif qildi^[14]. Oyshaning otasi Abu Bakr qizini Muhammadga turmushga berishga avvaliga rozilik bermagan edi; Muhammad ularning dinda birodar ekanliklarini va Oysha bilan turmush qurishlari qonuniy ekanini aytdi^[14]. Shunda Oyshaning Jubayr ibn Mutʼim ismli deyarli tengdoshi boʻlgan yigit bilan nikohi bekor qilindi^[15]. Sharqshunos V.Montgomeri Vattning fikricha, bu nikoh orqali Muhammad Abu Bakr bilan aloqalarini mustahkamlashga umid qilgan^[16].

Bizgacha yetib kelgan barcha hadislar Oysha roziyallohu anho Muhammad bilan Makkada turmush qurganliklarini tasdiqlaydi, lekin bu nikoh Madinaga hijrat qilganidan keyin Shavvol oyida (623 yil aprel) boʻlgan degan taxminlar ham bor^[17].

Islomiy manbalarda Oyshaning turmushga chiqqandagi yoshi olti yoki yetti, birga yashashni boshlaganda esa toʻqqiz yoki oʻn yosh deb qayd etilgan. Sahih al-Buxoriy hadisi sharifda Oysha olti yoshida turmushga chiqqan deyilgan^[18]. Ibn Hishomning tarjimai holida esa u oʻn yoshda boʻlgan boʻlishi mumkinligini aytilgan^[18].

Islom adabiyotida uning turmush qurgan yoshi hech qanday jiddiy munozaraga sabab boʻlmagan; Shunday boʻlsa-da, Spellberg va Ali uning yoshi haqidagi maʼlumotlar musulmonlarning dastlabki biograflariga xos boʻlmagan narsa deyishadi^[18]. Uning yoshi keyingi musulmon olimlarini ham qiziqtirmadi va hatto oʻrta asrlar va ilk zamonaviy nasroniy polemikistlari tomonidan ham eʼtiborga olinmadi^[19]. Ilk sharqshunos yozuvchilar, hatto Muhammad va Islomga nisbatan kamsituvchi yondashishlarida ham, birinchi navbatda, Muhammadning koʻpxotinlilikni qabul qilishi va siyosiy sabablarga koʻra turmush qurishini tanqid qilishgan^[19].

20-asrning oʻrtalaridan boshlab, islomiy ekstremizmga oid xavotirlar kuchayib borayotgan bir paytda, musulmon jamiyatlari va islom qaytadan nazorat ostiga olinar ekan, Oyshaning turmushga chiqqan yoshi haqidagi tanqidlar koʻpaya boshladi^[19]. Yigirmanchi asrning oxiridan beri polemiklar Oyshaning yoshidan Muhammadni pedofiliyada ayblash va musulmon jamiyatlarida yosh nikohlar koʻproq tarqalganligini isbotlash uchun foydalanishadi^[19].

Aksariyat musulmon urf-odatlarida Xadicha binti Xuvaylid Muhammadning eng sevimli ayoli sifatida tasvirlangan; Sunniylar Oyshani Xadichadan keyin ikkinchi oʻrinda hisoblashadi^[20]. Buni tasdiqlovchi bir qancha hadislar yoki Muhammadning hikoyalari yoki soʻzlari mavjud. Bir kishi rivoyat qiladiki, bir sahoba Muhammad alayhissalomdan: „Dunyoda eng yaxshi koʻrgan insoningiz kim?“ deb soʻraganida. „Oysha“, deb javob bergan^[21].

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.