Ойша

Ойша
Таваллуди	арабча: عائشة بنت أَبي بكر 614-йил Макка, Ҳижоз
Вафоти	13-июл 678 Мадина, Дамашқ халифалиги
Фуқаролиги	Рашидун халифалиги ва Дамашқ халифалиги
Отаси	Абу Бакр Сиддиқ
Онаси	Фатима бинт Заид

Ойша бинти Абу Бакр (тах 613 – 678, июл) Ислом пайғамбари Муҳаммаднинг учинчи ва энг ёш хотини эди^[1].

Унинг болалиги ҳақида маълумотлар кам. Баъзи манбаларга кўра, Ойша турмуш қурганида 6 ёки 7 ёшда бўлган, 9 ёшда эса бирга яшай бошлаган(Арабларда ёш балог'ат ёшдан бошлаб ҳисоб қилинганлиги ҳам мумкин Оиша таҳминан 16 17 ёш атрофида бо'лганда Муҳаммад билан яшай бошлаган) ^[2][3]; Ойша Муҳаммаднинг ҳаёти давомида ҳам, вафотидан кейин ҳам дастлабки ислом тарихида муҳим рол ўйнаган. Сунний урф-одатларида Ойша олима, ақлли ва изланувчан сифатида тасвирланган. У Муҳаммаднинг хабарларини тарқалишига ҳисса қўшган ва вафотидан кейин 44 йил давомида мусулмон жамиятига хизмат қилган^[4]. Шунингдек, Муҳаммаднинг шахсий ҳаётига оид масалаларда, балки мерос, зиёрат ва эсхатология каби мавзуларда 2210 ҳадис ривоят қилгани билан машҳур^[5][6]. Унинг турли фанлар, жумладан, шеърият ва тиббиёт соҳасидаги ақл-заковати ва билими аз-Зуҳрий ва шогирди Урва ибн аз-Зубайр каби илк олим ва нуронийлар томонидан юқори баҳоланган^[6].

Муҳаммад ва унинг саҳобалари ҳақидаги биографик маълумотлар ҳадис ва сийраларда қайд этилган. Ҳадислар муҳаддислар томонидан тўпланиб, жамланмагунча дастлаб оғзаки ривоят қилинган^[7]. Исломда ҳадислар Қур’ондан кейинги асосий манба ҳисобланади^[8]. Бироқ ҳадиснинг ҳам, сийранинг ҳам тарихий ишончлилиги айрим илмий уламолар ўртасида баҳс мавзуси бўлиб келган^[9].

Ойша Маккада туғилган (тах. 613–614)^[10][11]. У Муҳаммаднинг энг ишончли саҳобаларидан Абу Бакр ва Умму Румоннинг қизи эди^[1]. Ҳеч бир манбада Ойшанинг болалик йиллари ҳақида тўлиқ маълумот берилмаган^[12].

Муҳаммад Ойшани тушида икки марта кўрганини, бир фаришта ипак матода кўтариб, унга хотини бўлишини маълум қилганини айтди. Муҳаммад агар тушлар Худодан бўлса, уларни амалга ошишига ишонган^[13]. Биринчи хотини Хадича бинти Хувайлид вафот этгач, холаси Хавла бинти Ҳаким унга Ойшага уйланишини таклиф қилди^[14]. Ойшанинг отаси Абу Бакр қизини Муҳаммадга турмушга беришга аввалига розилик бермаган эди; Муҳаммад уларнинг динда биродар эканликларини ва Ойша билан турмуш қуришлари қонуний эканини айтди^[14]. Шунда Ойшанинг Жубайр ибн Мутъим исмли деярли тенгдоши бўлган йигит билан никоҳи бекор қилинди^[15]. Шарқшунос В.Монтгомери Ваттнинг фикрича, бу никоҳ орқали Муҳаммад Абу Бакр билан алоқаларини мустаҳкамлашга умид қилган^[16].

Бизгача етиб келган барча ҳадислар Ойша розияллоҳу анҳо Муҳаммад билан Маккада турмуш қурганликларини тасдиқлайди, лекин бу никоҳ Мадинага ҳижрат қилганидан кейин Шаввол ойида (623 йил апрел) бўлган деган тахминлар ҳам бор^[17].

Исломий манбаларда Ойшанинг турмушга чиққандаги ёши олти ёки етти, бирга яшашни бошлаганда эса тўққиз ёки ўн ёш деб қайд этилган. Саҳиҳ ал-Бухорий ҳадиси шарифда Ойша олти ёшида турмушга чиққан дейилган^[18]. Ибн Ҳишомнинг таржимаи ҳолида эса у ўн ёшда бўлган бўлиши мумкинлигини айтилган^[18].

Ислом адабиётида унинг турмуш қурган ёши ҳеч қандай жиддий мунозарага сабаб бўлмаган; Шундай бўлса-да, Спеллберг ва Али унинг ёши ҳақидаги маълумотлар мусулмонларнинг дастлабки биографларига хос бўлмаган нарса дейишади^[18]. Унинг ёши кейинги мусулмон олимларини ҳам қизиқтирмади ва ҳатто ўрта асрлар ва илк замонавий насроний полемикистлари томонидан ҳам эътиборга олинмади^[19]. Илк шарқшунос ёзувчилар, ҳатто Муҳаммад ва Исломга нисбатан камситувчи ёндашишларида ҳам, биринчи навбатда, Муҳаммаднинг кўпхотинлиликни қабул қилиши ва сиёсий сабабларга кўра турмуш қуришини танқид қилишган^[19].

20-асрнинг ўрталаридан бошлаб, исломий экстремизмга оид хавотирлар кучайиб бораётган бир пайтда, мусулмон жамиятлари ва ислом қайтадан назорат остига олинар экан, Ойшанинг турмушга чиққан ёши ҳақидаги танқидлар кўпая бошлади^[19]. Йигирманчи асрнинг охиридан бери полемиклар Ойшанинг ёшидан Муҳаммадни педофилияда айблаш ва мусулмон жамиятларида ёш никоҳлар кўпроқ тарқалганлигини исботлаш учун фойдаланишади^[19].

Аксарият мусулмон урф-одатларида Хадича бинти Хувайлид Муҳаммаднинг энг севимли аёли сифатида тасвирланган; Суннийлар Ойшани Хадичадан кейин иккинчи ўринда ҳисоблашади^[20]. Буни тасдиқловчи бир қанча ҳадислар ёки Муҳаммаднинг ҳикоялари ёки сўзлари мавжуд. Бир киши ривоят қиладики, бир саҳоба Муҳаммад алайҳиссаломдан: „Дунёда энг яхши кўрган инсонингиз ким?“ деб сўраганида. „Ойша“, деб жавоб берган^[21].

Ушбу мақолада Ўзбекистон миллий энсиклопедияси (2000-2005) маълумотларидан фойдаланилган.