San Francisco
| San Francisco | ||
| ||
| Kelk imaji pri San Francisco. | ||
|
| |
| Standardo | Blazono | |
| Lando: |  Usa
| |
| Stati: | Kalifornia | |
Informo:
| ||
| Latitudo: | 37°46'00" N | |
| Longitudo: | 122°26'00" W | |
| Altitudo: | 600.6 m | |
| Surfaco: | 121[1] km² | |
| Habitanti: | 881 549[2] (2018) | |
| Denseso di habitantaro: | 7272 hab./km² | |
| Horala zono: | UTC-8 (UTC-8 dum la somero) | |
| Urbestro: | London Breed (D) | |
Mapo:
| ||
Oficala retosituo:
| ||
| www.sfgov.org | ||
San Francisco esas la 4ma maxim populoza urbo di Kalifornia, e la 14ma maxim populoza urbo di Usa. Situita norde de la peninsulo samnoma, lua tota surfaco esas 121 km². Segun statistiki dil yaro 2018, ol havis 881 549 habitanti.[2] Havanta 7272 habitanti po km², ol esas la maxim dense habitata urbo di Kalifornia. Kelk insuli an la bayo di San Francisco, exemple Alcatraz (famoza por lua karcero, nun neuzata), ed insuleti Los Farallones, distanta 43 km de la litoro che Oceano Pacifiko, apartenas al urbo.
Ol fondesis ye la 29ma di junio 1776 dal Hispani, e lua nomo homajas Santa Franciskus de Assisi. San Francisco kreskis rapide depos 1848, kande oro trovesis en Kalifornia. Nun ol esas importanta turismala urbo en Kalifornia, famoza pro lua moderema someri, nombroza kolini, eklektik arkitekturo, por gastigar importanta entraprezi - exemple Levi Strauss & Co., Gap Inc., Fitbit, Salesforce.com, Dropbox, Reddit, Square, Inc., Dolby, Airbnb, Weebly, Pacific Gas and Electric Company, Yelp, Pinterest, Twitter, Uber, Lyft, Mozilla, Wikimedia Foundation, Craigslist -, e pro importanta universitati, exemple Universitato San Francisco (USF), Universitato di Kalifornia, San Francisco (UCSF) ed universitato San Francisco State University (SFSU). Ol anke divenis famoza pro la movadi hippie e kontrekulturala dum la yari 1960a, pro la protesti pri paco e kontre la milito di Vietnam, e pro la geya movado ed altra movadi pri libereso.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]
La maxim anciena restaji pri homala okupo en la regiono evas de 3.000 yari aK. La grupo Yelamu del populo Ohlone habitis kelka vilaji kande l'unesma Hispana expediciono, komandita da Gaspar de Portolà, arivis en la bayo di San Francisco ye la 2ma di novembro 1769. Sep yari pose, ye la 28ma di marto 1776, Hispani kreis tale nomizita Presidio (fuorto) San Francisco, homaje Santa Franciskus de Assisi. Li fondis katolika misiono ye la 29ma di junio sam yaro, e to judikesas kom la dio di la fondo dil urbo.
Pos la nedependo de Hispana imperio en 1821, la regiono divenis parto di Mexikia. Pokope, la tereni qui aparteabis a la Katolik-eklezio divenis privata. En 1835, l'Anglo William Richardson establisis l'unesma hemo-domeno en la regiono. Ensemble kun urbestro Francisco de Haro, Richardson projetis sistemo di stradi por expansar la vilajo Yerba Buena, qua komencis atraktar Usana koloniigisti. Ye la 7ma di julio 1846, John D. Sloat reklamacis Kalifornia por Usa, dum la milito Mexikiana-Usana. Ye la sequanta yaro, Yerba Buena ribaptesis San Francisco, e Mexikia cedis la teritorio ad Usa en 1848.
Malgre esar portuala urbo, San Francisco restis mikra til 1849, kande trovesis oro en Kalifornia. Lua habitantaro kreskis de 1000 personi en 1848 til 25 mil personi en decembro 1849. Lua portuo augmentesis en 1851, ed en 1870 la bayeto di Yerba Buena teroplenigesis por ampligar l'areo konstruktita dil urbo. En 1890, San Francisco ja havis cirkume 300 mil habitanti, ed esis la 8ma maxim populoza urbo de Usa, havanta granda hoteli, ostentoza mansii che quartero Nob Hill, ed importanta artala agiteso.
Ye 5:12 kloki la 18ma di aprilo 1906, San Francisco frapesis da ter-tremo kun forteso 7.8 segun la skalo di Richter. Multa edifici krulis, ma l'explozi ed incendii pro la rupto di gaso-dukti esis plu multe destruktiva. Tamen, ne tota incendii esis naturala, nam multa proprietanti di imobli havis asekur-arto pri incendii, ma ne pri ter-tremi. Pro ke la ter-tremo afektis la distributo di aquo en la urbo, kelk edifici anke dinamitagesis por haltigar l'expanso di incendii. Entote, 3/4 ek la konstrukturi desktruktesis. L'oficala quanto di morti pro la ter-tremo esis 498 personi, tamen on kalkulas ke direte o nedirete la ter-tremo produktis 3 mil morti, e 250 mil ek lora 400 mil habitanti perdis lia domi.
La rikonstrukto dil urbo esis rapida e granda-skale. L'urbala desegno ne modifikesis, nam lua habitanti decidis rikonstruktar ol rapide. Banko Bank of Italy, pose Bank of America, prestis pekunio por ti qui perdabis toto.
Dum la sequanta yari, San Francisco divenis importanta financala centro. Nula banko dil urbo bankrotis, mem dum la krizo di la borso en 1929. Fakte, dum l'ekonomiala krizego, developesis granda projeti di injeniorarto, exemple la samatempa konstrukto di ponti San Francisco-Oakland Bay e Golden Gate, qui kompleteskis rispektive en 1936 e 1937. Dum ca epoko, l'insulo Alcatraz komencis uzesar kom federala karcero di maxima sekureso, ube pose enkarcerigesis Al Capone, George "Machine Gun" Kelly, e Robert Franklin Stroud. De 1936 til 1937 anke konstruktesis Treasure Island, artifical insulo havanta entote 2,34 km², qua gastigis l'Universal Expozuro di San Francisco (nomizita Golden Gate International Exposition) de 1939 til 1940.
Dum la duesma mondomilito, la nav-konstrukteyo di San Francisco divenis importanta loko por konstrukto e reparo di militonavi, e Fort Mason divenis importanta loko por sendo di trupi por kombatar che Pacifiko. La demando por laboro-povo atraktis multa enmigranti, nome decendanti di Afrikani qui habitis la sudo di Usa. Kande la milito finis en 1945, multa laboristi ed ex-militisti decidis rezidar e San Francisco permanante. Ank en 1945, la charto qua kreis Unionita Nacioni redaktesis ibe. En 1951, signatesis tale nomizita "kontrato di San Francisco", qua oficale finis la milito kontre Japonia.
Dum la yari 1950a e 1960a, quarteri weste del urbo destruktesis e riprojetesis. Kelka nova expresa avenui konstruktesis, ante ke civitani komencis opozar su a la projeto. L'edifico Transamerica (Transamerica Pyramid), alta de 260 metri, inauguresis en 1972. Ol esis la maxim alta edifico dil urbo til 2016, kande inauguresis l'edifico Salesforce Tower.
Dum la yari 1970a, San Francisco divenis centro di movado por la yuri di homeosexuali, nome pos ke la quartero Castro divenis geya quartero, e Harvey Milk elektesis surveyisto di municipala guvernerio. En 1989, eventis ter-tremo kun forteso 7.2 che skalo di Richter (ter-tremo di Loma Prieta), qua produktis 63 morti, 3757 plusa homi vundita, e multa destrukto di strukturi, inkluzite la chosei Embarcadero e Central. Dum la fino di la yari 1990a, l'aparo di nova entraprezi startup stimulis lokala ekonomio. Multa kompanii di informatiko translojis lia sideyi a San Francisco, e to atraktis multa individui por laborar ibe. En 2001, kande eventis krizego en la sektoro di informatiko, multa kompanii bankrotis e l'employi diminutis. Tamen, San Francisco duras mantenar multa kompanii di alta teknologio. En 2016 inauguresis la 61-etaja edifico Salesforce Tower, alta de 296 metri, til nun la maxim alta dil urbo.
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
La reliefo di San Francisco esas kolinoza, kun plua kam 50 kolini en lua urbala limiti. Kelka quarteri nomesis segun la kolini ube li konstruktesis, exemple Nob Hill, Pacific Heights e Russian Hill. Quartero Twin Peaks okupas du ek la maxim alta kolini del urbo. Lua maxim alta punto, monto Davidson, jacas 282 metri super la marala nivelo.
La rokofenduri San Andres e Hayward distas poke de San Francisco, e lia sismala aktivesi afektas e minacas la urbo, exemple dum la destruktiva ter-tremi di 1906 e 1989. La normi legala pri konstrukto evolucionis dum recenta yari, e l'edifici plu moderna esas min vundebla a ter-tremi kam l'anciena. Tamen, existas mili di anciena edifici ed altra strukturi potenciale vundebla se nova sismo simile a 1906 eventos.
La klimato dil urbo esas Mediteranea kun oceanal influo (Csb segun la klimatala klasifikuro da Köppen). La mezavalora temperaturo en januaro (vintro) esas 10,7°C, kontre ke la mezavalora temperaturo en julio (somero) esas 15,7°C.
La mezavalora yarala pluvo-quanto esas 600,2 mm, e la maxim pluvoza monato esas decembro, kun mezavalore 115,8 mm. Mayo til septembro esas la maxim sika monati, kun mezavalora pluvo-quanto infre 20 mm.
Transporto
[redaktar | redaktar fonto]
Jacanta an komtio San Mateo e distanta 21 kilometri sude del urbo, l'Aeroportuo Internaciona di San Francisco esas la 8ma maxim uzata aeroportuo di Usa, e recevas flugi de Azia e de Europa. Ol recevas plu kam 40,9 milion veheri omnayare. L'Aeroportuo Internaciona di Oakland, jacanta an l'opozanta rivo di la bayo, anke distas cirkume 21 kilometri de la centro di San Francisco, e recevis entote 13 378 411 veheri en 2019.
En 2014, nur 41,3% de la rezidanti di San Francisco uzis privava vehili en la urbo omnadie, kontre 48,6% en 2000. Existas 1088 milii (cirkume 1750 kilometri) di stradi en la urbo, di qui 59 milii (95 kilometri) esas expresa avenui. Pro la geografio dil urbo e la protesti kontre la konstrukto di autochosei dum la fino di la yari 1950a, ne existas expresa chosei cirkondanta San Francisco. La choseo Interstate 80, qua ligas San Francisco a Teaneck, en Nova-Jersey, komencas este de San Francisco, sur Bay Bridge ed esas l'unika choseo komencanta este de San Francisco propre.
Olim la portuo di San Francisco esis la maxim importanta de westal Usa, nome por transporto di vari. Lua extensa doki recevis multa navi veninta de od irinta ad altra portui di Pacifiko e mem di Atlantiko. Depos la granda striko di portuala laboristi en 1934 la kresko di la portuo cesis, e pos l'adopto di granda navi qui transportas buxegi la doki divenis obsoleta, e la maxim multa navi nun ankragas che portuo di Oakland.
Du kompanii mantenas linei di paromi qui trairas la bayo di San Francisco: San Francisco Bay Ferry (6 linei, pluse 5 specala linei) e Golden Gate Ferry (5 linei). Paromi ligas San Francisco a Sausalito, Vallejo, ed altra loki.
Cirkume 1/3 de la habitantaro di San Francisco uzas publika transporto, segun kontado facita en 2005. La kompanio San Francisco Municipal Rail Way, konocata kom "SF MUNI" o simple MUNI administras linei di tramveturi, autobusi e troleobusi, administras entote 83 linei, e ligesas a la sistemo di metroo, konocata kom Bay Area Rapid Transit, o BART. MUNI anke administras historiala tramveturi tirata per kabli qui parkuras stradi Taylor, Mason, Powell, California, Jackson, Washington e Powell. Kablo-tramveturi duras uzesar nam li esas efikiva en kolinoza arei di San Francisco. MUNI anke prezervas historiala tramveturo-lineo F Market & Wharves, longa de 9,7 kilometri, kun 32 stacioni. Ol iras de la staciono Jones and Beach til metroala staciono Castro.
Kelka moderna linei di tramveturi esas partale subtera, e formacas tale nomizita Muni Metro. Havanta entote 7 linei, kun 59,2 kilometri e 33 stacioni, Muni Metro transportis 49 519 600 personi en 2019, mezavalore 157 700 omnadie. La sistemo BART havas 7 linei kun entote 196 kilometri e 48 stacioni, e ligas distrikti di San Francisco e vicina urbi, inkluzite Oakland, Berkeley, Daly City, Richmond, Fremont, Hayward, Walnut Creek e Concord, e l'aeroportui di San Francisco e di Oakland. Ank existas suburbala treno nomizita Caltrain, qua ligas San Francisco a Siliko-valo.
Cirkume 40 mil habitanti di San Francisco uzas biciklo omnadie kom transporto-moyeno inter lia rezideyi e lia laboreyi, segun inquesto facita en 2008.[3]
Turismo
[redaktar | redaktar fonto]
Un ek l'ikoni di San Francisco multe konocata e fotografata da turisti esas lua historiala kablo-tramveturi. Li parkuras kolinoza stradi an la centro dil urbo, exemple inter Market Street e Fisherman's Wharf.[4]
Malgre uzata kom ordinara publika transporto, la tramveturo-lineo F Market & Wharves prezervas diversa historiala modeli di tramveturi de diversa loki de la mondo. Exemple, tramveturo # 130, qua uzesis unesmafoye en 1914, che urbo Caen, Francia, ed exempleri di tramveturi "PCC", konstruktita dum la yari 1930a ed uzita en multa urbi de la mondo.
Proxim la punto de ube departas paromi existas l'edifico nomizita Ferry Building, qua nun koncentras restorerii, kafeerii, e butiki ube turisti povas komprar mestieri.[4]
Proxim la ponto Golden Gate existas prezervata areo nomizita Golden Gate National Recreation Area ("Nacional Amuzo-areo Golden Gate"), okupanta la nordo di la peninsulo e la vicina komtio Marin, havanta entote 331,95 km². Kreita en 1972 por prezervar animalaro e plantaro di la regiono, la parko havas arei por kampar e por pikniki, neta plaji, l'insulo Alcatraz (olim uzita kom karcero-loko), e l'olima fuorto Fort Mason, konstruktita dum Usana interna milito ed uzita kom bazo da Usana mar-armeo dum la komenco dil 20ma yarcento. Ultre Fort Mason, altra anciena militala bazo qua nun apartenas a Nacional Amuzo-areo Golden Gate esas tale nomizita "Presidio di San Francisco", fortifikuro konstruktita dal Hispani en 1776.
- Muzei e parki
- Muzeo De Young establisesis en 1895, e nun gastigas plu kam 27 mil artal objekti de Afrika, Azia, Amerika ed Oceania.[4] Ol anke gastigas kolekturo di 1000 pikturi,[5] 800 skulturi e 3000 altra artal objekti da artisti Usana,[6] produktita de 1670 til nun. Diversa exempleri de kolonial arto Hispana anke prezervesas ibe.
- La Parko Golden Gate (Golden Gate Park) ne apartenas a la Nacional Amuzo-areo Golden Gate. Ol konsistas ek rektangulatra urbala parko kovranta entote 4,12 km² (1017 acre), ube jacas, inter altri, la Muzeo De Young, la Japoniana Tea Gardeno e la Botanika Gardeno di San Francisco.
- Japoniana Tea Gardeno kreesis kom parto di tale nomizita "Mondala Ferio", dum l'Internaciona mi-Vintrala Expozuro di 1894, ed okupas 2 hektari dil Parko Golden Gate.
- La Botanika Gardeno di San Francisco inauguresis en 1940, e havas cirkume 9 mil speci di planti de tota mondo, inkluzite de tropikala foresti di Central e Sudal Amerika, e de sud-estal Azia.
- L'olima karcero di maxima sekureso Alcatraz, konstruktita sur insulo samnoma, uzesis de 1934 til 1963, kande ol klozesis. Nun, insulo Alcatraz apartenas a Nacional Amuzo-areo Golden Gate, e l'anciena karcero nun esas muzeo. L'insulo povas vizitesar per paromi.
- Kaliforniana Palaco di la Legiono di Honoro (California Palace of the Legion of Honor) esas muzeo jacanta an edifico konstruktita da filantropino Alma de Bretteville Spreckels, quale kopiuro de la Palais de la Légion d'Honneur en Paris.[4] Ol jacas che Parko Lincoln, e gastigas kolekturi di ceramikaji ed altra objekti del Anciena Egiptia e Proxim Oriento evanta plu kam 6 mil yari, objekti del Anciena Grekia e Antiqua Roma, kolekturo di arto Europana (nome Franca), inkluzite pikturi da El Greco, Tiziano, Edgar Degas, Pierre-Auguste Renoir, Claude Monet, ed altri.
- Parko Lincoln dedikesis al Usana prezidanto Abraham Lincoln en 1909. Ol kovras 0,4 km², ed esas la termino di la choseo Lincoln Highway, l'unesma transkontinentala choseo Usana, inaugurita en 1913. La Memorigilo pri Holokausto konstruktesis che Parko Lincoln, e dedikesis en 1984.
- Altra loki
Tale nomizita Twin Peaks esas du kolini, alta de 282 metri, jacanta an la geografiala centro di San Francisco. Le du distas cirkume 200 metri l'unu di l'altru. Proxim la norda kolino, 20 metri sub la kulmino, existas loko nomizita Christmas Tree Point, de ube povas videsar panoramo pri la nord-esto dil urbo, kun la monto Cobb, distanta 120 kilometri norde, che horizonto. Vidanta sude, vers Santa-Clara-valo, esas posibla vidar la monto Santa Clara, 143 kilometri distanta.
Strado Lombard (Lombard Street) esas serpentrata strado qua ligas Avenuo Richardson a Strado Broderick ed Avenuo Van Ness, inter la regioni Presidio ed Embarcadero. Ol recevas du milion viziteri omnayare, o cirkume 17 mil viziteri omnadie. Ca strado ank esas parto de la choseo US 101, inaugurita en 1926, iranta de la nordala litoro di Kalifornia a San Diego, sude. Imaji pri ca strado aparas en nombroza cinematografuri facita en San Francisco.
La quartero Castro, kovranta 1,36 km², esas un ek la maxim anciena geya quarteri di Usa. Lua nomo homajas José Castro, chefo di Mexikiana opozantaro ad Usan administro en Kalifornia. Olim rezidala quartero por industriala laboristi, Castro gradope tranformesis en geya quartero dum la yari 1960a e 1970a. Teatro Castro, lokizita en edifico konstruktita en 1922 an samnoma strado e deklarita historiala monumento, nun gastigas cinemo-festivali, exemple l'Internaciona Cinemo-Festivalo di San Francisco, Festivalo pri Juda Cinemo di San Francisco, e festivali kun geya e plurkulturala temi.
La quartero Chinatown, inter avenuo Grant e strado Stockton, esas la maxim anciena Chiniala quartero di Usa, e la maxim granda Chiniana enklavo exter Azia. Ol establisesis en 1848, e lua habitanti duras mantenar sua propria kustumi, lingui, templi, sociala klubi, ed identeso. Existas du hospitali, diversa placi, kirki, postokontoro ed altra substrukturi. Omnayare, Chiniana Nova Yaro celebresas ibe.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ State & County QuickFacts, San Francisco (city), California - Publikigita da US Census Bureau. URL vidita ye 2011.
- ↑ 2,0 2,1 U.S. Census Bureau QuickFacts - San Francisco County, California; California; United States - Publikigita da US Census Bureau. URL vidita ye 10ma di mayo 2020. Idiomo: Angla.
- ↑ Autoro: Daniel B. Wood. Bicyclists winning a war of lanes in San Francisco Publikigita da Church of Christ, Scientist, che revuo Christian Science Monitor. Dato di publikigo: 12ma di septembro 2006. URL vidita ye 16ma di junio 2008.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 27 Top Tourist Attractions in San Francisco - Publikigita da Touropia. URL vidita ye 9ma di januaro 2022. Idiomo: Angla.
- ↑ American Painting - Publikigita da de Young. Dato di publikigo: 26ma di januaro 2010.
- ↑ American Sculpture & Decorative Art - Publikigita da de Young. Dato di publikigo: 26ma di januaro 2010.
