Imperio Romano

Este artigo precisa de máis fontes ou referencias que aparezan nunha publicación acreditada que poidan verificar o seu contido, como libros ou outras publicacións especializadas no tema. Por favor, axude mellorando este artigo. (Desde xuño de 2015.)

Imperio Romano

Imperium Romanum (la) Βασιλεία τῶν Ῥωμαίων (grc)
Epónimo	Roma e Provincia de Imperia
Localización
41°54′N 12°30′L / 41.9, 12.5
Capital	Milán (395–402) Rávena (402–476) Constantinopla (476–1453) Roma (27 a. C.–395) Roma (valor descoñecido–476)
Contén a división administrativa	Acaia Alpes Cotios Alpes Graiae (en) ../... 67+
Poboación
Poboación	87.500.000 (14,69 hab./km²)
Lingua oficial	lingua latina Grego antigo
Relixión	relixión na Roma antiga, cristianismo, paganismo e arianismo
Xeografía
Parte de	Roma Antiga
Superficie	5.957.000 km²
Comparte fronteira con	Partos
Datos históricos
Precedido por	República Romana
Fundador	Octavio Augusto
Disolución	17 de xaneiro de 395
Sucedido por	Imperio Romano de Occidente e Imperio Bizantino
Organización política
Forma de goberno	autocracia monarquía Tetrarquía triunvirato monarquía absoluta
• Xefe do goberno	sen valor
Órgano lexislativo	Senado do Imperio Romano ,
Moeda	moeda da Antiga Roma

O Imperio romano (en latín: imperium romanum) foi un imperio da antigüidade sucesor da República Romana e caracterizado por un sistema autocrático. Gobernou extensas terras ao longo de Europa e o Mediterráneo. Durante o mandato de Traxano abarcaba, de oeste a leste, dende o océano Atlántico até as beiras do mar Caspio, o mar Vermello e o golfo Pérsico e, de norte a sur, dende as fragas dos ríos Rin e Danubio e a fronteira con Caledonia até o deserto do Sáhara. A súa superficie máxima estimada foi duns 6,5 millóns de km².

O imperio xurdiu trala da vitoria de Octavio Augusto sobre Marco Antonio no ano 27 a.C. Aínda que Octavio nunca se proclamou emperador, de feito, asumiu tódolos poderes do Estado e inaugurou a primeira dinastía de emperadores, a dinastía Xulia-Claudia. O Imperio foi destruído definitivamente no ano 476 tras a caída de Roma nas mans dos bárbaros. Aínda que Octavio non aboliu legalmente a República e compartía o poder co Senado, na realidade era el quen tomaba as decisións. O Imperio estableceu novas estruturas económicas, políticas e relixiosas para administrar un territorio cada vez máis grande. Octavio adoptou ao seu fillastro Tiberio ao que seguiron varias dinastías de emperadores.

Baixo o mando de Constantino I, no século IV, o cristianismo converteuse na relixión preponderante do Imperio. O emperador Xuliano o Apóstata tentou volver ao paganismo, pero con Teodosio I o cristianismo asentouse definitivamente nun Imperio que á súa morte, de feito, xa estaba invadido polos bárbaros e se desmembrou. Finalmente, no ano 476 Roma caeu nas mans dos visigodos ao mando de Alarico, só sobreviviu o Imperio Romano de Oriente, até que en 1453 os turcos tomaron Constantinopla.

Coa vitoria de Octavio Augusto sobre Marco Antonio, a República anexionouse de facto as ricas terras de Exipto, aínda que a nova posesión non se incluíu dentro do sistema regular de goberno das provincias senón convertida nunha propiedade persoal do emperador legable aos seus sucesores. Ao seu regreso a Roma o poder de Octavio foi enorme, tanto como o foi a influencia sobre as súas lexións.

No ano 27 a. C. estableceuse unha ficción de normalidade política en Roma, outorgando a Augusto, por parte do Senado, o título de Imperator Caesar Augustus (Emperador César Augusto). O título de emperador, que significa «vencedor na batalla» convertíao en comandante de tódolos exércitos. Asegurou o seu poder mantendo un fráxil equilibrio entre a aparencia republicana e a realidade dunha monarquía dinástica con aspecto constitucional, en canto compartía as súas funcións co Senado, pero de feito o poder do príncipe era completo. Por iso, formalmente nunca aceptou o poder absoluto aínda que de feito exerceuno, asegurando o seu poder con varios postos importantes da república e mantendo a orde sobre varias lexións. Despois da súa morte consagrouse a Octavio como fillo do Divus (divino) Xulio César, o que o convertería, á súa morte, en deus.

No plano militar Augusto estableceu as fronteiras do Imperio romano no que el consideraba debían ser os seus límites máximos de extensión ao norte; o limes Elba-Danubio. Así mesmo, finalizou a conquista de Hispania dobregando ás últimas tribos do norte, que permanecían aínda á marxe do control militar romano. Ao sur, en Exipto batallou contra as tropas unidas de Marco Antonio e Cleopatra, nas que venceu na batalla de Actium (14 d. C.). Máis tarde, coa conquista das terras dos Tolomeos (descendentes de Tolomeo I, xeneral que gobernou Exipto á morte de Alexandre Magno, e cuxo liñaxe era representado por Cleopatra), a dinastía Tolemaica foi finalizada desde Alexandría até case o deserto do Sáhara.

Ao norte, Augusto tamén obtivo grandes vitorias e adquiriu para o Imperio a Xermania Magna, co que os límites se estendían ao longo do río Elba. Mais esta situación non duraría moito: Augusto confiou a dirección da provincia a un inexperto gobernador Publio Quintilio Varo. A súa ineptitude e o seu escaso entendemento das culturas locais, nada afeitas á someterse ante un conquistador, incrementaron os receos dos aldeáns. Así foi como no 9 a. C. unha revolta protagonizada por Arminio aniquilou o tres lexións de Varus nunha brutal emboscada coñecida como a batalla do bosque de Teutoburgo. A reacción romana permitiu evacuar non sen problemas o resto de corpos militares acantonados na Xermania. Augusto, escandalizado ante o desastre militar, exclamaría:

«Quintilio Varo, devólveme as miñas lexións!»

Finalmente, e a pesar dos desexos iniciais de Augusto, as lexións retiráronse a defender a fronte do Rin. Así o sistema de límites nórdico manteríase estable até o colapso do Imperio na menos firme fronteira Rin-Danubio. Augusto recomendou ao seu sucesor Tiberio que non tratase de estender máis aló as súas fronteiras.

Augusto foi sucedido polo seu fillastro Tiberio, fillo do primeiro matrimonio da súa esposa Livia. Augusto era un descendente da gens Xulia (casa Xulia), un dos máis antigos clans patricios de Roma, mentres que Tiberio era descendente da gens Claudia. Os seus tres inmediatos sucesores descenderon todos da gens Claudia, por parte do irmán de Tiberio Nerón Claudio Druso. Descenderon da gens Xulia os emperadores Calígula e Nerón por parte de Xulia a Maior, a filla do primeiro matrimonio de Augusto, e o emperador Claudio por medio da irmán de Augusto Octavia Minor. Os historiadores adoitan referirse a esta casa como a "Dinastía Xulio-Claudia".

Os primeiros anos do reinado de Tiberio foron relativamente pacíficos. Con todo, pronto o seu goberno caracterizouse pola paranoia. Comezou unha serie de xuízos por traizón e execucións, que continuaron até a súa morte no ano 37. O lóxico sucesor do odiado Tiberio era o seu sobriño de vinte e catro anos Calígula. A rexencia de Calígula comezou ben, pero despois dunha enfermidade converteuse nun tirano e tolo. No ano 41 foi asasinado e dous días despois da seu morte o Senado debateu a restauración da República.

Porén, debido ás demandas do exército, Claudio declarouse emperador en última instancia. Claudio non era nin paranoico, como o seu tío Tiberio nin tolo como o seu sobriño Calígula, polo que foi capaz de administrar o imperio coa razoablemente. Na súa vida familiar que tivo menos éxito, xa que casou coa súa sobriña, que é posible que o envelenase no ano 54. Nerón, quen sucedeu a Claudio, centrou gran parte da súa atención na diplomacia, o comercio e o incremento do capital cultural do imperio. Nerón, con todo, é lembrado como un tirano, e viuse obrigado a suicidarse no 68.

O goberno de Nerón foi seguido por un breve período de guerra civil, coñecido como o "ano dos catro emperadores". Augusto estabelecera un exército permanente, onde soldados individuais servían baixo os mesmos gobernadores militares durante un período prolongado de tempo. A consecuencia foi que os soldados nas provincias desenvolveron un alto grao de lealdade aos seus xefes, que non tiñan para o Emperador. Así, o Imperio foi, en certo sentido, unha unión de incipientes principados, que poderían terse desintegrado en calquera momento. Entre xuño do 68 e decembro do 69, Roma foi testemuño do xurdir e sucesiva caída de Galba, Otón e Vitelio, até a ascensión final de Vespasiano, primeiro gobernante da dinastía Flavia. Estes eventos demostraron que calquera xeneral vitorioso podía lexitimamente reclamar o dereito ao trono.

Vespasiano, a pesar dun emperador con éxito, continuou o debilitamento do Senado, que xa viña ocorrendo dende o goberno de Tiberio. A través da súa sólida política fiscal, foi capaz de acumular un superávit no tesouro, polo que comezou a construción do Coliseo. Tito, o sucesor de Vespasiano, aínda que rapidamente demostrou os seus méritos, o seu curto reinado estivo marcado polo desastre, incluíndo a erupción do Vesuvio en Pompeia. Presidiu as cerimonias de inauguración do Coliseo, aínda sen rematar, e faleceu no 81. Sucedeuno o seu irmán Domiciano, que cunhas extremadamente malas relacións co Senado, foi asasinado en setembro do 96.

O seguinte século coñeceuse como o período do "cinco bos emperadores" (Nerva, Traxano, Adriano, Antonino Pío e Marco Aurelio), nos que as sucesións eran pacíficas e o Imperio próspero. Cada emperador deste período foi adoptado polo seu predecesor. Os últimos dous do "cinco bos emperadores" e Cómodo tamén se lles chamou Antoninos. Despois da súa ascensión ao trono, Nerva, que sucedeu a Domiciano, estabeleceu un novo ton: restaurou moitos bens confiscados e fixo que o Senado participase no seu goberno.

A partir do 101 Traxano levou a cabo dúas campañas militares contra Dacia, rica en ouro, que finalmente conquistaron no 106. En 112, Traxano marchou sobre Armenia e anexionouna ao Imperio Romano. Logo avanzou cara ao sur en Partia (territorio que correspondía aproximadamente ao actual Irán), tomando varias cidades de Mesopotamia, antes de declarar unha nova provincia do imperio, e lamentando ser demasiado vello para seguir os pasos de Alexandre Magno. Durante o seu reinado, o Imperio Romano acadou a súa máxima extensión, non conseguindo ampliarse xa nunca máis nunca máis cara oriente. O goberno de Adriano estivo marcado por unha falta xeral de grandes conflitos militares, aínda que tivo que defender os vastos territorios que Traxano adquirira.

O goberno de Antonino Pío foi relativamente pacífico. Durante o reinado de Marco Aurelio, as tribos xermánicas puxeron en marcha numerosas incursións pola fronteira norte. O período dos "cinco bos emperadores" é tamén comunmente descrito como a Pax Romana, ou "Paz Romana", que chegou á súa fin durante o goberno de Cómodo, fillo de Marco Aurelio, e que rompeu a tradición dos sucesores por adopción que resultara tan ben. Cómodo volveuse paranoico, chegando á tolemia, antes de ser asasinado no 192.

A dinastía Severa, que durou dende o 193 até o 235, incluíu gobernos cada vez máis complicados. O primeiro emperador da dinastía foi Septimio Severo que, nun goberno xeralmente existoso, cultivou o apoio do exército substituído senadores por oficiais ecuestres nos principais postos administrativos. O seu fillo, Caracalla, estendida plena cidadanía romana a tódolos habitantes libres do imperio. Cada vez máis inestable e autocrático, Caracalla foi asasinado por Macrino, que lle sucedeu, antes de ser asasinado e sucedido por Heliogábalo. Alexandre Severo, o último da dinastía, foi cada vez máis incapaz de controlar o exército, e foi asasinado en 235.

A crise do século III é un nome común aplicado para o case colapso do Imperio Romano entre os anos 235 e 284. Durante este período de tempo chegaron a gobernar vinte e cinco emperadores, e o imperio experimentou grave crise militar, política e económica. Ademais, en 251, estalou a Praga de Cibrán, unha pandemia que causou unha gran mortalidade a unha grande escala e que puido afectar gravemente á capacidade do Imperio para defenderse. Este período terminou coa chegada de Diocleciano, que gobernou dende o 284 até o 305, e que resolveu moitos dos graves problemas experimentados durante a crise.

Con todo, os problemas fundamentais permaneceron e causaron a final destrución do Imperio de Occidente. Diocleciano viu o vasto imperio como ingobernable, e polo tanto dividiu o imperio en dúas partes e con dous emperadores de igual para que gobernasen so o título de Augusto. Ao facelo, creou os que efectivamente se converterían no Imperio Romano de Occidente e o Imperio Romano de Oriente. En 293 a autoridade dividiuse, xa que cada Augusto tomou un novo emperador chamado César, para proporcionar unha liña de sucesión. Isto constituíu o que hoxe é coñecido como a tetrarquía ("goberno dos catro"). As transicións deste período marcaron o inicio da Antigüidade tardía.

A tetrarquía derrubouse efectivamente coa morte de Constancio Cloro, o primeiro da dinastía de Constantino, no ano 306. As tropas de Constancio proclamaron de inmediato ao seu fillo Constantino o Grande como Augusto. Porén, desatouse unha serie de guerras civís, que terminaron con todo o imperio que unido baixo Constantino, quen legalizou definitivamente o cristianismo no ano 313 polo Edicto de Milán.

En 361, despois dos episodios de guerra civil, Xuliano converteuse en emperador. O seu edicto de tolerancia no ano 362 ordenou a re-apertura dos templos pagáns e, máis problemático para a Igrexa cristiá, a retirada dos bispos cristiáns previamente exiliados. Xuliano finalmente reiniciou a guerra contra Sapor II de Persia, aínda que recibiu unha ferida mortal na batalla e morreu no 363. A continuación os seus oficiais elixiron como emperador a Xoviano. Xoviano cedeu territorios gañados aos persas xa en tempo de Traxano, e restaurou os privilexios do cristianismo, antes de morrer en 364.

Tras a morte de Xoviano, Valentiniano I, o primeiro da dinastía de valentiniana, foi elixido Augusto, e elixiu o seu irmán Valente para servir como o seu co-emperador. No ano 365, Procopio logrou subornar a dúas lexións, que o proclamaron Augusto. A guerra entre os dous emperadores rivais do Imperio de Oriente continuou até que Procopio foi derrotado. Con todo, no ano 367, un neno de oito anos de idade, Graciano, foi proclamado emperador polos outros dous. No ano 375 Valentiniano I conduciu ao seu exército nunha campaña contra unha tribo xermánica, morrendo pouco despois. A sucesión non saíra segundo o planeado. Graciano era entón un mozo de dezaseis anos de idade e probablemente dabondo intelixente para actuar como emperador, mais as tropas proclamaron emperador ao seu pequeno medio irmán co título de Valentiniano II, Graciano accedeu.

Mentres tanto, o Imperio Romano de Oriente encaraba os seus propios problemas coas tribos xermánicas. Unha tribo marchou das súas antigas terras e buscaron refuxio no Imperio de Oriente. Valente deixounos estabelecerse na beira sur do Danubio no 376, pero pronto se rebelou contra os seus exércitos romanos. O emperador dirixiu persoalmente unha campaña contra eles dos anos despois, no 378, mais esta campaña foi desastrosa para os romanos. Os dous exércitos aproximábanse Hadrianópole, e Valente aparentemente tiña exceso de confianza por mor da superioridade numérica das súas forzas sobre o inimigo. Ansiosos de ter toda a gloria para si mesmo, precipitouse á batalla, e o 9 de agosto a batalla de Hadrianópole resultou nunha amarga derrota para os romanos, Valente faleceu na mesma.

O historiador romano Ammiano Marcelino estimou que dous terzos dos soldados romanos faleceron durante o combate. A batalla tivo grandes consecuencias, xa que morreron soldados veteranos e valiosos administradores, o que deixou o Imperio co problema de atopar un liderado axeitado. Así, Graciano era agora o responsable de todo o Imperio. Buscou con todo, un substituto para o Imperio Romano de Oriente, elixindo no ano 379 a Teodosio I.

Teodosio proclamou ao seu fillo Arcadio Augusto no ano 383 nun intento de asegurar a sucesión. O xeneral, probablemente galaico, Magno Máximo, residente na Britania, foi proclamado Augusto polas súas tropas en 383 e rebelouse contra Graciano cando invadiu a Galia. Graciano fuxiu, pero foi asasinado. Despois da morte de Graciano, Máximo tivo que facer fronte a Valentiniano II, que nese momento tiña tan só doce anos de idade. Máximo pronto iniciou negociacións con Valentiniano e Teodosio, aínda que finalmente non conseguir o seu recoñecemento oficial. Teodosio fixo unha campaña no oeste no 388 e obtivo a vitoria contra Máximo, quen foi capturado e executado. No ano 392 Valentiniano II foi asasinado, e pouco despois Arbogastes dispuxo a Euxenio para o seu nomeamento como emperador.

Despois do ano 395 os emperadores do Imperio Romano de Occidente adoitaban ser testaferros, sendo os gobernantes reais caudillos militares. O ano 476 é xeralmente aceptado como a fin oficial do Imperio Romano de Occidente. Ese ano Orestes rexeitou a solicitude dos mercenarios xermánicos de estar ao seu servizo no goberno das terras en Italia. Insatisfeitos e dirixidos por Odoacro, rebeláronse e depuxeron ao último emperador de occidente, Rómulo Augústulo. Este evento está considerado tradicionalmente como a caída do Imperio de Occidente.

Odoacro conquistou rapidamente as restantes provincias de Italia e devolveu á Regalía Imperial ao emperador romano de Oriente Zenón. Este pronto recibiu dúas delegacións, unha de Odoacro solicitando que o seu control sobre Italia fose recoñecido formalmente polo Imperio, en cuxo caso el recoñecería a supremacía de Zenón, e outra de Nepote, o emperador anterior a Rómulo Augústulo, pedindo apoio para recuperar o trono. Zenón accedeu á solicitude de Odoacro e, trala morte de Nepote no 480, reclamou Dalmacia. A idea non gustou a Odoacro, polo que decidiu atacar a rexión coa mala fortuna de que a subseguinte guerra terminou coa conquista de Italia por parte de Teodorico o Grande, rei dos ostrogodos.

Aos poucos o Imperio foi perdendo a súa influencia romana e gañando presenza xermánica. Trala caída, o primeiro estado que proclamou a súa independencia do Imperio foi o Reino Suevo de Galicia. O Imperio, que estaba agora cercado polo o asalto dos visigodos, xa estaba baixo influencia non romana trala caída do último emperador, Rómulo Augústulo, posto que o derrocamento foi levado a cabo por tropas xermanas federadas dentro exército romano no canto de por tropas estranxeiras. Nese sentido co ascenso Odoacro este realmente non renunciou ao título de emperador e se nomeou a si mesmo "Rei de Italia", senón que o Imperio continuaba existindo en nome. A súa identidade, con todo, xa non era romana, estaba gobernado e cada vez máis poboado polos xermanos xa antes do 476.

O pobo romano estaba no século quinto "privado do seu ethos militar" e o propio exército era tan só un mero complemento para as tropas federadas dos godos, hunos, francos e outros que loitaban no seu nome. Moitas teorías propuxéronse para explicar a caída do Imperio Romano, dende o inicio do seu declive no século III até caída de Constantinopla en 1453.

Militarmente o Imperio caeu primeiro logo da invasión de diversos pobos non romanos e logo, xa co seu corazón en Italia, atrapados polas tropas xermanas nunha revolta. A veracidade e as datas exactas son incertas e algúns historiadores non consideran que o Imperio caera nese punto. O desacordo aínda persiste xa que o declive do Imperio foi un proceso longo e gradual no canto dun só evento.

A medida que o Imperio Romano de Occidente decaía durante o século V, o máis rico Imperio Romano de Oriente permaneceu practicamente ceibe da destrución. Xa mediado o século VI, o Imperio de Oriente (hoxe xeralmente coñecido como Imperio Bizantino) baixo o mando do emperador Xustiniano I, reconquistou Italia e partes de Iliria dos ostrogodos, o Norte de África dos vándalos e o sur de Hispania dos visigodos. Aínda que a reconquista do sur ibérico foi algo efémero, a do norte de África perdurou en durante un século, algunhas partes de Italia perduraron cinco, e algunhas partes de Iliria incluso máis.

Das moitas datas aceptadas para a fin do clásico estado romano, a última é do ano 610, cando o emperador Heraclio fixo profundas reformas cambiando para sempre a cara do imperio. O grego foi adoptado de novo como lingua de goberno, desvanecendo a influencia latina. Así, o Imperio Romano de Oriente pasaría estar totalmente definido baixo influencia grega, polo que dende ese intre podería considerarse que se converteron no que moitos historiadores modernos chaman Imperio Bizantino. Con todo, o Imperio nunca foi chamado así polos seus habitantes, os cales utilizaban termos tales como Romania, Basileia Romaion ou Pragmata Romaion, cuxo significado é "terra dos romanos" ou "reino dos romanos". É dicir, aínda se vían así mesmo como romanos e consideraban o seu Estado como a continuación lexítima do antigo Imperio de Roma.

Durante as conquistas musulmás do século VII, o Imperio perdeu as súas posesións en África e o Levante mediterráneo para o Califato Árabe-islámico, reducindo das terras bizantinas de Anatolia, os Balcáns e o sur de Italia. O saqueo de Constantinopla a mans da Cuarta Cruzada en 1204 utilízase ás veces como data final do Imperio Romano de Oriente: a destrución de Constantinopla e a maioría dos seus antigos tesouros, a descontinuidade total de liderado e a división das súas terras en estados rivais cun "Emperador" católico gobernando en Constantinopla foron un golpe do cal nunca se recuperaría o Imperio completamente.

Pese a todo, os bizantinos conseguiron recuperar Constantinopla e restableceron o imperio no ano 1261, continuando chamándose a si mesmos romanos até a súa caída antes turcos otománs en 1453. Ese ano, a parte oriental do Imperio Romano terminou definitivamente coa caída de Constantinopla. A pesar de que Mehmed II, conquistador de Constantinopla, declarouse emperador do Imperio Romano (César de Roma / Kayser-i Rum), e a pesar de que esta captura foi en certo xeito moito menos catastrófica que o saqueo, Constantino XI, adóitase considerar o último emperador romano. A autodenominación dos gregos étnicos co nome de "Romios" (Ρωμιός, Romano) sobrevive até os nosos días.

Os poderes do emperador (seu imperium) existían, polo menos en teoría, en virtude dos seus "poderes tribunicios" (potestas tribunicia) e os seus "poderes proconsulares" (imperium proconsulare). En teoría, os "poderes tribunicios", que eran semellantes a aqueles do tribuno do pobo na república, facían á persoa do emperador e ao seu oficio sacrosantos e dábanlle autoridade sobre o goberno civil romano, inclusive o poder de presidir e controlar o senado.

Os poderes proconsulares (semellantes a aqueles dos gobernador militares, ou procónsules, na república) dábanlle autoridade sobre o exército romano. Tamén tiña poderes que, na república, estaban reservados ao senado e ás asembleas romanas, inclusive o dereito de declarar guerra, ratificar tratados e negociar con líderes estranxeiros. O emperador tamén tiña autoridade para levar a cabo un conxunto de deberes que posuían os censores, incluíndo o poder de controlar aos membros que formaban parte do senado.

Adicionalmente controlaba as institucións relixiosas, sendo como emperador o Pontifex Maximus e membro de cada unha das catro maiores congregacións. Mentres que estas funcións eran claramente distinguibles ao inicio do imperio, co tempo foron perdidas e o poder do emperador tornouse menos constitucional e máis monárquico. Realmente, o maior apoio do poder do emperador era o exército. Pagados polo tesouro imperial, os lexionarios prestaban anualmente un xuramento de lealdade ao emperador chamado sacramentum.

A morte dun emperador iniciaba un período de incerteza e crise. En teoría, o senado debía escoller o novo emperador, mais a maioría dos emperadores escollía seu propio sucesor, usualmente un membro da súa familia. O novo emperador tiña que buscar rapidamente o recoñecemento do seu novo status e autoridade coa fin de estabilizar o escenario político. Ningún emperador podía agardar de sobrevivir, moito menos gobernar, sen a lealdade da garda pretoriana e das lexións. Para asegurar súa lealdade, varios emperadores pagábanlles o donativum, unha recompensa monetaria.

Aínda que as asembleas romanas da época da república continuasen existindo despois da fundación do imperio, os seus poderes foron todos trasladados ao Senado, e así os decretos senatoriais (senatus consulta) adquiriron total forza de lei.

En teoría, o emperador e o senado eran dúas ramas iguais do goberno. Con todo, a autoridade real do senado era pequena e máis ben un medio do emperador para disfrazar os seus poderes autocráticos baixo un manto de republicanismo. Aínda prestixioso e respectado, o senado era unha institución glorificada que perdeu a maioría dos seus poderes ficando á mercé do emperador.

Moitos emperadores mostraron un certo grao de respecto a esta antiga institución, mentres que outros foron notorios por ridiculizala. Durante as sesións do senado, o emperador sentaba entre os dous cónsules e usualmente actuaba presidíndoas. Os senadores máis prestixiosos falaban antes que os demais, aínda que o emperador podía falar en calquera momento. Ao redor do século III o senado foi reducido a un órgano municipal glorificado.

Ningún emperador podería gobernar sen á orde senatorial e sen a orde ecuestre. A maioría dos postos importantes do goberno estaban reservados para os membros desas dúas ordes aristocráticas. Era dentro delas onde eran escollidos os gobernadores provinciais, comandantes das lexións e outros oficiais semellantes.

Estas dúas clases podían ser hereditarias e xeralmente pechadas a novos membros. Ás veces podían entrar nelas persoas cuns logros excepcionais, pero só en raras ocasións. As carreiras dos mozos aristócratas estaban influenciadas polas súas conexións familiares e polo favor dos patronos. Tan importante como a habilidade, coñecemento ou competencias, o padroado era vital para unha boa carreira, os postos máis altos requirían o favor e a confianza do emperador.

Agardábase que o fillo dun senador seguise o cursus honorum, a carreira dos honeres,^[1] un medio de ascenso. As posicións máis prestixiosas estaban restrinxidas soamente a eles. Tamén se esperaba que un senador fose rico; un dos requisitos básicos era a posesión de 12000 áureos (ao redor duns 100 kg de ouro), unha contía que sería aumentada os séculos seguintes. Debaixo da orde senatorial estaba a orde ecuestre. Os requisitos e postos reservados a esta clase, aínda que non tan prestixiosos, aínda eran moi importantes. Algúns postos vitais, como o goberno de Exipto, estaba prohibido a membros da orde senatorial e permitidos soamente a membros da orde ecuestre.

Até a tetrarquía (296 d.C.) as provincias romanas (en latín: provincia, plural: provincae) eran as unidades administrativas e territoriais do Imperio Romano fóra de Italia. Nos vellos tempos da República os gobernos provinciais concedíanse tradicionalmente aos membros da orde senatorial. As reformas de César Augusto cambiaron esa política.

Augusto creou as provincias imperiais. A maioría, mais non todas, das provincias imperiais eran conquistas relativamente recentes localizadas nas fronteiras. Desta forma, a gran superioridade das lexións, que estaban estacionadas na fronteiras, estaban so control imperial directo. Moi importante era a provincia imperial do Ægyptus (actual Exipto), o "celeiro" do imperio, cuxo abastecemento de grans era vital para alimentar o pobo en Roma. Estaba considerado dominio persoal do emperador e mesmo os senadores tiñan prohibido incluso visitar a provincia. O gobernador de Ægyptus e os comandantes de calquera lexión alí estacionada non eran membros do senado, eran escollidos polo emperador entre os membros da orde ecuestre.

A política tradicional continuou sen trocos nas provincias senatoriais. Debido á súa localización, lonxe das fronteiras, e ao feito de que levaban máis tempo so soberanía e control romanos, estas provincias eran moi estables e estaban pacificadas. Só unha única lexión estaba estabelecida nunha provincia senatorial: Legio III Augusta, estacionada na provincia senatorial da África (actual norte de Alxeria e Tunisia). O status dunha provincia podía mudar de senatorial a imperial e viceversa. Aconteceu varias veces durante o reinado de Augusto. Outra tendencia era a creación de novas provincias, ou pola división das existentes ou pola expansión do imperio.

O mando supremo do exército correspondía ao Emperador. Nas provincias o mando correspondía ao gobernador provincial, aínda que este estaba supeditado ao Emperador que podía apartalo cando quixese, podendo tamén asumir o mando temporalmente. O número de lexións oscilou en toda a época imperial, cun número próximo á trintena.

Os cabaleiros e as clases altas desapareceron practicamente do exército, polo que as lexións debían recrutar entre os cidadáns, primeiro en Italia e progresivamente nas provincias onde estaban acantonadas. No caso de ser preciso recorríase a mercenarios estranxeiros. Coa entrada dos proletarios o exército tendeu á profesionalización, aínda que estes soldados tiñan "facilidade" para o saqueo. Os ascensos gañábanse por méritos, por favores ou por diñeiro. O tempo de servizo foi aumentado progresivamente e non eran excepcionais servizos de trinta ou máis anos. Para exercer algúns cargos municipais era preciso un certo tempo de servizo no exército.

A lexión dispuña de arsenais (armamentos) e de talleres de fabricación e reparación. Os soldados recibían un soldo, donativos imperiais en ocasión do acceso ao trono, festas ou motíns, agasallos (stillaturae) e o botín de guerra. A ración de alimentos diaria foi medrando e proporcionábaselles trigo, sal, viño, vinagre, carne fresca e carne salgada.

Os campamentos convertéronse en prazas fortes. Dispuñan de murallas e torreóns e dividíanse interiormente en catro partes marcadas por dúas vías perpendiculares. Contiñan sala de baños, sala de reunións, capelas, oficinas, cárcere, hospital e almacéns. Mercadores, artistas, prostitutas e outros acudían aos seus arredores e establecíanse constituíndo aglomeracións urbanas, medraban as poboacións civís (canabae), casas de baños e anfiteatros. Os terreos próximos utilizábanse como pastos para o gando e por iso, en xeral, arrendábanse aos agricultores da zona.

Unha lexión romana, cuxo emblema era unha aguia prateada, consistía en dez cohortes (co seu respectivo estandarte) cada unha delas con cinco ou seis centurias de cen homes (subdivididas en decurias), contando pois cada lexión entre 5.000 e 6.000 homes de infantaría, divididos en cincuenta ou sesenta centurias. Contaba tamén coas guerrillas regulares auxiliares e de cabalaría (alae), a cal tiña uns cento vinte homes.

O nomeamento dos legatus legionis, lugartenentes da lexión con funcións de pretor, levábase a cabo polo gobernador provincial ou polo propio Emperador. Tamén nomeaban aos tribunos militares, axudantes dos legatus, e aos centurións.

Xunto aos legados da lexión estaban os benefiaciarii (encargados de misións de confianza), os strato (escudeiros), os comentarienses (arquiveiros), os cornicularii (dirección do officium) e os actuario. Os tribunos militares dividíanse en laticlavii (afectos á administración) e angusticlavii (propiamente militares). Os centurións auxiliábaos un oficial secundario chamado optio, algúns dos cales tamén exercían funcións administrativas. Na cabalaría o suboficial mandaba unha turma (escuadrón de trinta xinetes) era chamado decurión. Outros suboficiais eran o tesserarius (equivalente a un sarxento), o signifer ou vexillarius (portaestandartes), o aquilifer (o portador da aguia lexionaria), o campiductor (instrutor) e o pecunarius (furriel).

As cohortes estruturábanse en dez filas de corenta ou sesenta fileiras, que en tempos de Traxano reducíronse a cinco. Con Hadriano xurdiu a cohorte familiar (composta de 1.200 soldados escollidos) mentres as restantes cohortes foron chamadas quingentaries e contaban con 500 soldados. Dende o goberno de Hadriano o recrutamento fíxose exclusivamente nas provincias onde servía a Lexión.

Estruturáronse varias cohortes especializadas: as de infantaría (peditata), a de cabalaría ou mixta (equitativa), a policial (togata), a de vixilancia (excubitoria), a de guarnición nunha cidade (urbana), a encargada de apagar incendios (vigilio) e a encargada da garda e custodia imperial ou dun caudillo (Praetoriana). Esta garda persoal do xeneral, coñecida como Garda Pretoriana, foi creada por César Augusto e contaba coa elite dos lexionarios, os cales tiñan un soldo considerable para a época e estaban dispensados dos traballos do campamento, chegando a ser os árbitros do Imperio derrocando moitas veces a Emperadores dos que non gustaban.

As centurias estaban ao mando de centurións. O centurión de máis prestixio era o primus pilus, habitualmente o máis veterano. Por encima deles había seis tribunos da lexión de rango ecuestre e o legatus da lexión, de rango senatorial, que anteriormente era pretor. Nas provincias onde só había unha lexión o legatus da provincia e o da lexión era a mesma persoa.

O equipamento dos lexionarios cambiaba substancialmente dependendo do rango. Durante as campañas, os lexionarios ían equipados con armadura (lorica segmentata), escudo (scutum), casco (galea), un pilum (lanza) pesado e un lixeiro, unha espada curta (gladius), unha daga (pugio), un par de sandalias (caligae), unha sarcina (mochila de marcha) e comida e auga para dúas semanas, así como equipo de cociña, dúas estacas (suar murale) para a construción de muros e unha pa.

A vida no Imperio Romano xiraba ao redor da cidade de Roma e dos seus famosos sete outeiros. Na cidade había varios teatros, ximnasios, tamén moitas tabernas, baños e bordeis. En todo o territorio baixo control de Roma, a arquitectura residencial variaba dende casas moi modestas até grandes vilas de campo. Na capital estaban tamén ás elegantes residencias do outeiro Palatino, do que deriva a palabra "palacio", aínda que a gran maioría vivía no centro da cidade en bloques de apartamentos.

Na maioría das vilas e cidades romanas había un foro e templos, así como na mesma cidade de Roma. Os acuedutos eran construídos para levar auga aos centros urbanos, ademais servir como unha vía para a importación de viño e aceite dende o estranxeiro. Os patróns xeralmente residían nas cidades e as súas propiedades deixábanas ao coidado de administradores de leiras. Para estimular unha maior produtividade laboral, moitos propietarios liberaron a un gran número de escravos. Na época de Augusto, cultas familias gregas escravos ensinaban aos mozos romanos (ás veces mesmo ás rapazas).

A lingua que se falaba en Roma antes da súa expansión era o latín, polo que acabou por converterse na lingua oficial de todo o Imperio. No período imperial desenvolvéronse dous rexistros: o latín clásico (escrito) e o latín vulgar (falado). Mentres que o latín clásico mantívose relativamente estable co tempo, mesmo durante a Idade Media, o vulgar, como en calquera lingua falada, estivo en constante evolución. O latín vulgar converteuse na lingua franca das provincias occidentais, evolucionando co tempo nas modernas linguas romances, entre elas o galego. O latín clásico e o grego eran as linguas da literatura, a erudición e a educación.

Aínda que o latín seguiu sendo a lingua máis falada no oeste, logo da caída de Roma e durante algúns séculos despois, no leste o grego era a lingua franca e literaria. Os romanos non trataron de suplantar ás linguas locais e, polo xeral, mantiñan os costumes estabelecidos no lugar e só gradualmente introducían elementos típicos da cultura romana como a lingua latina. Xunto co grego, foron utilizadas outras moitas linguas de diferentes tribos, aínda que sen case expresión escrita.

O grego, era unha lingua moi importante e amplamente estendida por moitas cidades das provinciais orientais, e como tal, os romanos conservárona como linguaxe administrativa para non obstaculizar a eficiencia burocrática. Debido a iso había dous secretarios oficiais servindo na corte imperial romana, un encargado da correspondencia en latín e a outro da correspondencia en grego. Así, nas provincias do leste, como no resto das as provincias, conserváronse os idiomas orixinais.

Por outra banda, a helenización ampliou o seu alcance durante o período romano, os romanos perpetuaron a cultura helena aínda que coas súas peculiaridades. Esta maior difusión da cultura helenística, e polo tanto da lingua, foi debida en gran parte aos avances postas en marcha polos romanos nos seus territorios, sexa en forma de entretemento, saúde, educación, servizos ou amplas redes de transporte, así como a tolerancia doutras culturas, unha característica que os distinguía da natureza xenófoba dos gregos anteriores a eles.

Xa dende a anexión romana de Grecia no ano 146 a.C. a lingua grega obtivo gradualmente un lugar único no mundo romano inicialmente debido á gran cantidade de escravos gregos nos fogares romanos. Incluso na propia Roma o grego converteuse na segunda lingua na educación das elites. Converteuse na lingua habitual da Igrexa primitiva, ademais da linguaxe da erudición e as artes.

Con todo, debido á presenza doutros idiomas no densamente poboado oriente, como o copto, o sirio, o armenio, o arameo ou o fenicio, que tamén foi amplamente falado no norte de África, o grego nunca tivo arraigo máis aló de Asia Menor. O caso contrario sucedeu co latín, que se estendeu por todo occidente dando lugar a actual familia de linguas romances. Ao igual que o latín, o grego tamén adquiriu a natureza de lingua dual, cunha variante literaria existente xunto á oral, o koiné, a cal evolucionou até converterse no grego medieval ou bizantino.

No século IV d.C. o grego xa non dominaba ao latín como lingua das artes e as ciencias do mesmo xeito que antes. Isto foi debido en gran medida ao crecemento das provincias occidentais. Foi o caso tamén da literatura cristiá, reflectido coa publicación no século V da Vulgata, a primeira Biblia en latín oficialmente aceptada. A medida que diminuía o Imperio de Occidente o número de persoas que falaban ambas as linguas reducíase, o que contribuíu en gran medida á división cultural entre os ortodoxos orientais e os católicos occidentais.

Importantes como eran os dous idiomas, hoxe as linguas descendentes do latín fálanse en moitas partes do mundo, mentres que os dialectos gregos limítanse principalmente a Grecia, Chipre, e pequenos enclaves en Turquía e o sur de Italia, onde o Imperio de Oriente conservou o seu control durante varios séculos máis. Até certo punto isto pódese atribuír ao feito de que as provincias occidentais caeron baixo tribos maiormente "latinizadas", mentres que as provincias orientais caeron baixo influencia árabe e turca, para os que tiña menos importancia a cultura grega.

A medida que o imperio se expandiu e chegou incluír persoas dunha gran variedade de culturas, a adoración dun número cada vez maior de deidades era tolerada e aceptada. O goberno imperial e os romanos, en xeral, tendían a ser moi tolerantes coa maioría das relixións e cultos sempre que non causasen problemas. Isto era aceptado facilmente por outras fes, polo que había cerimonias e liturxias romanas adaptadas con frecuencia para axustarse á cultura e identidade local.

Unha persoa podía acudir a tantos deuses romanos como representasen a súa identidade romana e a súa fe persoal, que se consideraba parte da súa identidade persoal. Con todo, houbo persecucións periódicas a distintas relixións en diversos puntos no tempo, especialmente aos cristiáns. Porén, como sinalou o historiador do século XVIII Edward Gibbon a maioría das historias rexistradas de persecucións a cristiáns chegan a nós a través da igrexa cristiá, polo que tiñan un incentivo para esaxerar o grao en que as persecucións se produciron. As fontes contemporáneas non cristiás só mencionan as persecucións de pasada e sen asignar unha grande importancia a elas.

Nun esforzo por mellorar a fidelidade, os habitantes do imperio eran chamados a participar no culto imperial para reverenciar aos emperadores (polo xeral falecidos) como semideuses. Poucos emperadores afirmaron ser Deus en vida, estando xa considerados na súa propia época de estar tolos, un exemplo coñecido é o de Calígula. Un emperador romano de terse considerado unha divindade aos comezos da era imperial arriscábase a revelar a superficialidade do que o emperador Augusto chamara a "república restaurada". Coñecían, por exemplo, o intento anos antes de considerarse un Deus polo macedonio Alexandre Magno, o que puxo ao seu exército na súa contra.

Polo xeral, un emperador era divinizado despois da súa morte polo seu sucesor nun intento de aumentar o seu propio prestixio. Esta práctica pode ser hoxe ser mal entendida, a "deificación" no mundo antigo non era senón o equivalente ao que hoxe é a canonización para o mundo cristián, xa que o concepto de "deus" era diferente nesa época. Isto púidose ver durante os anos da República romana con prácticas político-relixiosas como a disolución dunha sesión do Senado se se cría que os deuses a rexeitaban. A deificación era unha das moitas honras ás que tiña dereito un emperador morto.

A importancia do culto imperial foi medrando lentamente, acadando o seu punto álxido durante a crise do século III. Era sobre todo na metade oriental do Imperio onde culto imperial era máis popular. Como tal, foi un dos principais axentes da romanización. A seriedade desta crenza non está clara. Algúns romanos ridiculizaban a idea de que un emperador romano debía ser considerado un deus vivente, e mesmo se burlaban da deificación dun emperador despois da súa morte. Séneca parodiou a noción da apoteose (exaltación dun suxeito coma Deus) na única sobra satírica coñecida: Apocolocyntosis divi Claudii, na que o torpe e mal falado Claudio non se transforma nun deus senón nunha cabaza. A divinización dos emperadores foi perdendo pulo a medida que se ía instaurando o cristianismo.

Posto que na relixión romana non había ningunha crenza que excluíse outras relixións, varios deuses e cultos estranxeiros chegaron a ser populares. O primeiro foi o culto a Cibeles, introducido ao redor do ano 200. Isis e Osiris foron introducidos dende Exipto un século máis tarde. Baco e Sol Invictus foron moi importantes e Mitra converteuse en moi popular entre os militares. Varios deles eran cultos mistéricos. No século I a.C. Xulio César concedeu aos xudeus liberdade de culto en Roma como recompensa pola súa axuda en Alexandría.

Os druídas eran esencialmente vistos como non-romanos, un precepto de Augusto prohibiu aos cidadáns romanos a práctica ritos druídas. Plinio relata que baixo o goberno Tiberio os druídas foron suprimidos, xunto cos adiviños e médicos, por un decreto do Senado. Claudio prohibiu por completo os seus ritos no ano 54.

Aínda que o xudaísmo estaba amplamente aceptado,^[2] sempre e cando se pagase o imposto xudeu (en latín: Fiscus Judaicus), o antixudaísmo no Imperio pre-cristián existía, e mesmo houbo varías guerras xudeu-romanas. A crise baixo Calígula, anos 37 ao 41, considérase a "primeira ruptura aberta entre Roma e os xudeus", a pesar de que os problemas eran xa evidentes durante o Censo de Quirino no ano 6 e baixo Lucio Elio Sexano (antes do ano 31).

Até que a rebelión en Xudea no ano 66 os xudeus estiveron xeralmente protexidos. Para evitar leis romanas prohibindo sociedades secretas e permitir a liberdade de culto, Xulio César declarou que as sinagogas foran colexios. Tiberio prohibiu o xudaísmo en Roma pero rapidamente volveu ao seu antigo status de protección. Claudio expulsou os xudeus da cidade, con todo, a pasaxe de Suetonio é ambigua:

"Debido a que os xudeus en Roma causaron continuos disturbios por instigación de Cresto el [Claudio] expulsounos da cidade"

Cresto é identificado como outra forma de Cristo, as perturbacións poden estar relacionadas coa chegada dos primeiros cristiáns e que as autoridades romanas, ao non distinguir entre os xudeus e os primeiros cristiáns, simplemente decidiron expulsar a todos. Os historiadores discuten se o goberno romano distinguiu entre os cristiáns e os xudeus antes da modificación de Nerva do imposto xudeu no 96. A partir de entón, a práctica do xudaísmo requiría do pago dunha taxa, os cristiáns non o fixeron.

O cristianismo xurdiu na Xudea romana como unha seita relixiosa xudía no século I. A relixión estendeuse gradualmente fóra de Xerusalén, estabelecendo bases nun principio en Antioquía e a continuación en Alexandría, para co tempo en todo o Imperio, así como fóra del. Durante os dous primeiros séculos da era cristiá, as autoridades imperiais consideraron á nova relixión simplemente como unha seita xudía máis. Ningún emperador emitiu leis xerais contra a súa fe ou a súa Igrexa, e persecucións, tal como foron, leváronse a cabo baixo a autoridade de funcionarios do goberno locais.

Suetonio menciona de pasada que durante o goberno de Nerón^[3] "inflixiuse castigo aos cristiáns, unha clase de homes entregados a unha superstición nova e maliciosa" (superstitionis novae ac maleficae). Non dá ningunha razón para o castigo. Tácito sinala que despois do Grande incendio de Roma no ano 64, algunha xente acusou a Nerón de tentar inculpar do mesmo aos cristiáns. A guerra contra os xudeus durante o goberno de Nerón desestabilizou o imperio e o levouno á guerra civil.

Algunhas das primeiras persecucións producíronse na Galia, concretamente en Lugdunum (Lión) no ano 177. As persecucións eran normalmente locais e esporádicas, e algúns cristiáns tomaron o martirio como testemuño da fe. A persecución de Decio (dende o 246 até o 251) supuxo unha ameaza grave para a Igrexa, aínda que finalmente provocaría o efecto contrario xa que serviu para fortalecer o desafío cristián. Diocleciano levou a cabo o que sería a última e máis severa persecución dos cristiáns, dende o ano 303 ao 311. Despois diso o cristianismo estaba xa demasiado estendido como para reprimilo e, no ano 313, o Edictum Mediolanense (Edicto de Milán) fixo da tolerancia a política oficial. Constantino I (emperador único dende o 324 ao 337) converteuse no primeiro emperador cristián, e no 380 Teodosio I estableceu o cristianismo como relixión oficial. A hexemonía cristiá ao redor do século V cambiou rapidamente a identidade do Imperio, mesmo cando se colapsaron as provincias do Oeste. Os que practicaban as relixións politeístas tradicionais foron perseguidos.

Varios estados declaráronse os sucesores do Imperio Romano despois da caída do Imperio en occidente. Primeiro foi o Imperio Bizantino, o termo historiográfico moderno empregado para o período posterior do Imperio Romano de Oriente. Despois o Sacro Imperio Romano Xermánico, un intento por resucitar o Imperio no oeste, foi establecido no 800 cando o Papa León III coroou o rei franco Carlomagno como emperador romano no día de Nadal, aínda que o imperio e a oficina imperial non se formalizaron en décadas. Tras a caída de Constantinopla, a Rusia dos Tsars, como herdeira da tradición cristiá ortodoxa do Imperio Bizantino, contouse a si mesma como a terceira Roma (con Constantinopla sendo a segunda). E cando os otománs, que baseaban o seu estado no modelo bizantino, tomaron Constantinopla no 1453, Mehmed II estableceu a súa capital alí e afirmou sentar no trono do Imperio Romano, e foi incluso tan lonxe como lanzar unha invasión contra Italia co propósito de "reunificar o Imperio", aínda que os exércitos papais e napolitanos detiveron o seu avance cara a Roma en Otranto no 1480. Constantinopla non foi renomeada oficialmente como Istambul até o 28 de marzo de 1930.

O Imperio legou moitas cousas ao mundo, como o (máis ou menos) calendario moderno, as institucións do Cristianismo e foi unha influencia constante na arquitectura, especialmente no románico e o neoclasicismo. O extenso sistema de estradas que foi construído polo exército romano perdura até hoxe en día. Debido a esta rede de estradas, o tempo necesario para viaxar entres puntos de Europa non diminuíu até o século XIX, cando a locomotora foi inventada.

O Imperio Romano tamén legou o seu sistema de goberno, que influenciou varias constitucións incluíndo a da maioría dos países europeos e moitas das súas antigas colonias. O mundo moderno tamén herdou a lei romana. Gobernando un vasto territorio, os romanos desenvolveron a ciencia da administración pública até un extremo nunca antes concibido nin necesitado, creando un extenso servizo civil e formalizando os métodos de recolección de impostos. O actual mundo occidental deriva a súa historia intelectual dos gregos, pero deriva os seus modos de vida, dereito e goberno daquel dos romanos.

A Galipedia ten un portal sobre: Roma antiga

• Roma Antiga
• Imperio Romano de Occidente
• Imperio Romano de Oriente
• Moeda da Antiga Roma
• Moeda provincial romana
• Reforma monetaria de Augusto