Jesusen Gurutziltzaketa

Jesusen gurutziltzaketa Judean gertatu zen 30 eta 33. urteen artean. Jesusen gurutziltzatzea ebanjelioetan kontatzen da eta Bibliako epistoletan aipatzen da. Itun Berriko historialari eta aditu gehienek Jesus Nazaretekoari gurutzean gertatutako heriotza gertaera historikoa dela onartzen dute^[1][2][3], historialariek eta I. eta II. mendeetako kristauak ez ziren beste autore batzuek azaldua^[4]. Hala ere, historialarien artean ez dago gurutziltzatzearen xehetasunei buruzko adostasunik^[5][6].

Itun Berriaren arabera, Jesus atxilotu, Jerusalemgo Sanedrinak epaitu eta Pontzio Pilatos prokuradoreak zigorkatua eta, azkenik, gurutziltzatua izatera kondenatu zuen. Oro har, gertakari horiek "Nekaldia" izenez ezagutzen dira. Kristauak ez diren iturri batzuek, Josefo edo Tazitok kasu, Jesusen heriotza bortitzaren irudi historiko bat ere ematen dute, baina oso eskematikoa. Bestalde, Bibliaren ikerlari gehienentzat, Jesus Nazaretekoaren kondena inskripzio edo titulus bat egotea (lau ebanjelio kanonikoetan aho batez agertzen dena) bere nekaldiaren izaera historikoaren daturik sendoenetako bat da^[7][8][9].

Jesusen sufrimendua eta haren heriotza kristau-teologiaren alderdi nagusiak dira, salbazioaren eta errugabetzearen doktrinak barne. Kristauek teologikoki Jesusen heriotza gurutzean sakrifizio garbitzailea den heriotza bezala ulertu dute^[10]. Kristau katoliko eta ortodoxoek Eukaristia ospatzen dute sakrifizio honen eguneratze edo jarraipen bezala, denbora eta espazioa alde batera utzita^[11][12].

Jesusen Bataioa eta bere Gurutziltzatzea historikoki Jesusi buruzko bi gertaera segurutzat jotzen dira^[13][14]. James Dunnek dioenez, "Jesusen bizitzako bi gertakari hauek ia unibertsalki baiesten dute" eta "hain leku handia hartzen dute gertaera historikoen 'ia ezin da zalantzan jarri edo ukatu' euren garrantzi historikoaren eskala", sarritan Jesus historikoa aztertzeko abiapuntuak baitira. Bart Ehrmanek dio Jesusen gurutziltzatzea, Pontzio Pilatosen aginduz, haren elementurik seguruena dela^[15]. John Dominic Crossanek dio Jesusen gurutziltzatzea edozein gertaera historiko bezain segurua dela^[16]. Eddyk eta Boydek diote orain "irmoki ezarrita" dagoela Jesusen gurutziltzatzearen baieztapen ez-kristau bat dagoela. Craig Blombergek dio Jesus historikoaren hirugarren bilaketan aditu gehienek gurutziltzatzea eztabaidaezina dela uste dutela. Christopher M. Tuckettek dioenez, Jesusen heriotzaren arrazoi zehatzak zehaztea zaila den arren, hari buruzko gertaera eztabaidaezinetako bat gurutziltzatua izan zela da^[17].

John P. Meierrek Jesusen gurutziltzatzea gertaera historikotzat jotzen du, eta kristauek bere liderraren heriotza mingarria asmatuko ez luketela dio, ikerketa historikoan lotsaren printzipioaren irizpidea argudiatuz^[18]. Meierrek dioenez, beste irizpide batzuek, adibidez, lekukotasun anizkoitzaren irizpideak (hau da, iturri batek baino gehiagok baieztatzea) eta koherentziaren irizpideak (hau da, beste elementu historiko batzuekin bat etortzea) Jesusen gurutziltzatzea gertaera historiko gisa ezartzen laguntzen dute^[18].

Ikertzaileak gurutziltzatzearen historikotasunean ados badaude ere, horren arrazoian eta testuinguruan desberdinak dira. Adibidez, E. P. Sandersek eta Paula Fredriksenek gurutziltzatzearen historikotasuna babesten dute, baina Jesusek ez zuela bere gurutziltzatzea aurreikusi diote, eta gurutziltzatzearen iragarpena "elizaren sorrera" dela. Geza Vermesek ere gurutziltzatzea gertaera historikotzat jotzen du, baina bere azalpena eta aurrekariak ematen ditu horretarako^[19].

Kristoren Nekaldia izenarekin "Jesu Kristok gurutzean hil aurretik jasan zituen sufrimenduak" ulertzen dira^[20], inongo ebanjelio partikular, kanoniko edo apokriforen beharrezko harremanik gabe. Batzuk, lau ebanjelio kanonikoen harmonia bat sortzen saiatu dira, Taziano jada II. mendean eta K. Bornhäuser eta P. Benoit akademiko modernoen artean bezala^[8]. Narrazio harmonizatu hau ez zen inoiz homogeneoki onartua izan, adibidez, greziar eta latindar kristauen arteko liskarrek Nekaldiren datari buruz frogatzen duten bezala^[21][22][23]. Siriako Elizak, lau ebanjelio kanonikoak harmonizatu zituen Tazianoren Diatessaron hartu zuena, ondoren, ebanjeliko singleen mesedetan uztea nahiago izan zuen. Eta ordurako Agustin Hiponakoaren garaian (354 – 430) ebanjelio kanonikoetan irakurtzen diren Jesusen nekaldiaren narrazioen arteko ezberdintasunak nabaritzen ziren, horregatik baztertu gabe^[24].

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Jesus Kaifasen aurrean

Jesu Kristoren epaiketa eta heriotza, autore batzuek kontrajarritzat jotzen dituzten formez kontatzen dira, ebanjelioetan aipatutako xehetasunak elkarren artean bat ez etortzeaz gain, batzuetan aurkakoak ere badirelako.

Hiru Ebanjelio sinoptikoen arabera (Mateo, Marko eta Lukas), Jesus Getsemaniko lorategian atxilotu zuen Apaiz Gorenen, eskribauen eta zaharren agindupean zegoen talde batek, eta Juda Iskariotek musu batekin identifikatu zuen^[25]. Joanen arabera, Jesus atxilotu zutenak apaiz gorenek eta fariseuek izendatutako guardiak izan ziren, "Kiliarka" baten agindupean^{[oh 1]}, beraz, praetoriumeko soldaduak zituen erromatar ofizial baten lan bezala aurkezten du. Bertsio honetan Jesusek bere burua identifikatu zuen^[26]. Batzuek ukatu egiten dute Joanek soldadu erromatarrek operazioan parte hartzeari buruz dioenaren historikotasuna (Mommsen, Blinzler, Barrett, Lohse, Besnier), beste batzuek onartu egiten dute (Bruce, Goguel, Winter)^[8].

Atxilotu ondoren, Jesus, sinoptikoen arabera, Kaifas apaizaren etxera eraman zuten^[27]. Juanen Ebanjelioaren arabera, lehenbizi Anasen aurrean eraman zuten, eta hark, gero, Kaifas suhira bidali zuen, "urte hartan apaiz gorena zena"^[28]. Hiru sinoptikoen artean ere desberdintasunak daude Jesusen galderaren inguruan agintari juduen artean. Markos eta Mateo Sanedrin osoak gau hartan bertan egin zuen lehen bileraz mintzatzen dira. Jesusek blasfemia bidezko heriotza merezi zuela erabaki zuen, eta Sanedrinak hurrengo goizean egin zuen bigarren bileran, Pilatosengana bidali zuten. Lukasek Sanedrinaren bilera bakar bati buruz hitz egin du goizean, eta ez du berariaz aipatzen kondena^[29]. Juanek ez du hitz egiten ez Sanedrinaz, ez Jesus atxilotu ondoren apaiz batek egindako galdeketari buruzko kondena batez, baizik eta aste batzuk lehenago Sanedrinak Lazaro Betaniakoaren berpizkundearen inguruan egindako bilera batez, non, Kaifasek eskatuta, Jesus hiltzea erabaki baitzen.^[30]

Raymond Edward Brown jakintsu eta apaizak, exegesiaren kritika historikoa erabili zuen lehen akademiko katolikoetako batek, ikusi zuen Jesusek eratutako arazoa eztabaidatzeko Sanedrinek izandako bilera bateko kristau komunitatearen artean indarrean zegoen oroitzapen bat sinoptikoen narrazioetan sar zitekeela soilik Jesusen Jerusalemera bere heriotza baino pixka bat lehenago iritsi izanari dagokionez, hirira egindako bisita bakarra. Juanek hainbat bisita kontatzen ditu, eta Jesus hil baino aste gutxi lehenago egindakoa aukeratu zuen bilera hori aipatzeko. Brownen arabera, Sanedrinen bilera batean, Jesus atxilotu aurretik, Markosek eta Mateok aurkeztutako premiazko gaueko saioa baino onargarriagoa izan daiteke^[31]. Köstenbergerrek ere, Juanen Lazarorekin zerikusia zuen bilera bat aipatzeak, Markosek eta Mateok hitz egiten duten saioaren inguruko bere isiltasuna azaltzen duela uste du^[32].

Brownek, ebanjelioetan eta bere egileek oinarri bezala erabili zituzten ahozko tradizioetan transmititzen dena ulertzeko, xehetasun bakoitzaren historikotasuna baieztatzeko obsesioa, kristauek gertatu zenaz ezer ez zekitela dioen ustea baino oztopo txikiagoa ez dela ikusten du^[31]. Brownen arabera, bost dira lau ebanjelioetako narrazioetan oinarri sendoa duten puntuak^[31]:

1. Sanedrineko bilera baterako deia egin zen, Jesusekin nola jardun aztertzeko.
2. Atxiloketa-gauean, Jesusi galdeketa egin zion apaiz batek;
3. Jesusek osatzen zuen tenpluaren aurkako mehatxua eztabaidatu zen;
4. Besteei Jesusen heriotza erabakitzeko eskatu ziena apaiz gorena zen, eta Mateok eta Juanek Kaifas deitzen diote.
5. Heriotza-epai baten baliokidea eman zen.

Dukeko Unibertsitateko akademikoa den Ed Parish Sandersek ere, Jesus historikoari buruzko ikerketa garaikidearen aitzindarietako batek, epaiketaren kontakizunaren desberdintasunak aztertzean, ez du batere babesten Mateok eta Markosek aipatzen duten gaueko bilera:

«	Zaila da sinestea auzitegi bat Pazko lehen gauean benetan bilduko zenik, Mateok eta Markosek esaten duten bezala. Ikus dezagun Lukasek dioela Jesus Sanedrinera eraman zutela eguna haustean (Lk 22,66). Juanek ez du epaiketarik aurkeztu Sanedrinen aurrean. Are zailagoa da sinestea Mateo eta Markos zuzen daudenik bi epaiketa aurkeztean: bata gauean eta bestea hurrengo goizean. Aspalditik pentsatu izan da gaueko epaiketak (Mt 26,57-75// Mk 14,53-72) Mt 27,1// Mk 15,1eko bilera baten ohar laburraren hedapena dirudiela, eta hori prozesu bihurtzen dela. [...] Ez dakigu zehatz-mehatz zer gertatu zen Apaiz Nagusiak, eta agian beste pertsona batzuek ere, Jesus galdekatu zutenean. Ezin dugu jakin benetan "Sanedrina" bildu ote zen. Gainera, ez dut uste Jesusen lehen dizipuluek jakingo zutenik. [...] Ez dut zalantzan jartzen Jesus apaiz gorenaren aginduz atxilotu eta galdekatu zutenik. Baina ezin dugu gehiago jakin. Espezialistek "judizioaren" kontakizunak disekzionatzen jarraituko dute, baina beldur naiz ez ote duen gure ezagutzak horregatik gehiago aurrera egingo. Kontakizunek gau nahasi baten itxura orokorra ematen digute, eta litekeena da hala izatea [...] Litekeena da norbaitek, eszenatik gertu egonda ere, zer egin zuen jakitea. Ezinezkoa dirudi ebanjelisten mende zeudenek aktoreen barne-motiboak ezagutzea.	»
—[33]

Markosek eta Mateok kontatzen dutenez, Sanedrinak Jesus blasfemiagatik hiltzera kondenatu zuen bera Mesiasa, Jainkoaren Semea zela adieraztean^[34]. Kontrara, Lulasek ez du hitz egiten Sanedrinen gaitzespenaz, ez eta blasfemia-akusazio batez ere, eta Juanek ez du aipatzen Sanedrinen bilerarik, ez Jesusen atxiloketa-gauean, ez hurrengo goizean. Sandersek eta Brownek uste dute Jesusek Mesias eta Jainkoaren Semea zela esateak, ebanjelioen idazketaren garaiko ideien atzeranzko proiekzioa dela, termino horiek kristauentzat zutelako zentzua, kristauak ez ziren garaiko juduei blasfemia iruditzen zitzaiena.

«	Mateok eta Markosek birao-salaketara eraman zuten arrazoia Jesusek Kristo (Mesias) eta Jainkoaren Semea zela esatea da, baina hori ez da sinesgarria... Ia autore guztiek onartzen duten bezala, proposizio hauetako bakar bat ere ezin da blasfema bezala katalogatu. Mesiasa zirela zioten ondorengoei ez zitzaien biraorik leporatu, eta "Jainkoaren semea" izenburuak edozer esan nahi izan dezake. Izan ere, israeldar guztiek "Jainkoaren semetzat" hartzen zuten beren burua (adibidez, Erm 9,4), eta biraotzat soilik har daiteke ondorengo kristau baieztapena, Jesus jainkotiar izaki bat zela dioena... Erabat bururagarria iruditzen zait tenpluaren aurka hitz egin eta jardutea biraotzat hartua izan zitekeela, baina ebanjelioen arabera, salaketa horrek ez zuen eraman epaia blasfemiagatik. Beraz, biraoa izan zitekeen akusazio bat dugu, baina esaten zaigu ez zuela ezertara eraman, eta titulu-konbinazio bat, ezinezkoak izateaz gain biraoak ez direnak, baina "blasfemia" epai batean amaitu zirenak. Judizioaren eszena, beraz, ez da gertagarria angelu guztietatik.	»
—[33]

Brownek interpretatzen du ebanjelariek narrazioaren apaiz gorenaren galdera interpretatzen zuen jendearentzat idazten zutela: "Mesiasa al zara, Jainko bedeinkatuaren semea?", judu garaikideen etsaitasunaren adierazpen gisa, kristauen fedearen froga eta gorespen liturgikoa^[31].

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Ecce Homo

Ebanjelioen arabera, apaizek galdeketa egin ondoren (Sanedrinek parte hartu ala ez), Jesus agintari erromatarrei eman zitzaien^[35]. Hurrengo goizean, erromatarren epaiketak eguerdia baino lehen egiten zirenez, Jesus Pontzio Pilatosen aurrean eraman zuten, Jerusalemgo erromatar prokuradorearen aurrean^[36]. Lukasen Ebanjelioak gehitzen du Pilatosek Jesus bidali zuela Herodes Antipasen aurrean, Galileako tetrarka, Jerusalemen Pazkoan bisitan baitzegoen. Hau historikoki zuzena, zeren lege erromatarrean jurisdikzioa akusatuaren jatorrizko lekuari baitzegokion^[31]. Lukasen arabera, Herodesek mespretxatu egin zuen Jesus, eta Pilatosengana bidali zuen, ez baitzion ezer leporatzen.^[37]

Ebanjelioen arabera, Pilatos zalantzati zegoen Jesus kondenatzeko, eta esaten dute ez zuela aurkitu heriotza-merezimendurik. Hala ere, Jesusen gainean jarritako arantza-koroak eta karguko idazkian idatzitako esaldiak adierazten dute gurutzean hiltzera kondenatu zutela, sedizio karguaren pean, juduen errege izendatu zutelako^[38]. Horrek esan nahi du, praktikan, Lex Appuleia de Maiestate aplikatzea, 15 urte lehenago Tiberio Zesarrek sinatutakoa^[39]. Tazitok gai honetaz esaten duen gauza bakarra hauxe da: Christus Tiberio imperitante per procuratorem Pontium Pilatum supplicio adfectus erat ("Tiberio enperadorearen pean, Kristo Pontzio Pilato prokuradoreak exekutatu zuen"), eta Luzio Apuleio Saturnino, lege honen egilea, K.a. 100ean hila izan zela^[40].

Pilatosen jarrera errukiorra eta zalantzazkoa, ebanjelioetan deskribatua, ez dator bat Flavio Josefok bere izaera bortitzari eta krudelkeria izugarriari buruz deskribatutakoarekin. Gainera, Pazko jaiagatik preso bat akalmazioz askatzeko erabakia herriari emanez Pilatos aurkezten duen atalak ez du iturri erromatar, judu eta helenistikoetan baliozko aurrekaririk^[31].

Flagrum taxillatum edo flagrum izeneko akuiluaren bidezko zigorkatzea, exekuzio ororen legezko aurrekari erromatar bat zen. Estatu Batuetako Medikuntza Elkartearen aldizkari batek, The Journal of the American Medical Association, honela deskribatzen du erromatar praktika: "Normalean, erabiltzen zen tresna zartailu labur bat zen (flagrum), zenbait larru-zerrenda solte edo txirikordatu zituena, luzera desberdinekoak, tartean burdinazko bolatxoak edo ardi hezur zati zorrotzak zituztenak [...]. Soldadu erromatarrek behin eta berriz biktimaren bizkarrean gogor jotzen zutenean, burdinazko bolek kolpe sakonak eragiten zituzten, eta ardi hezurrak zituzten larruzko tirek azala eta larruazalpeko ehunak mozten zituzten. Orduan, biktima astintzen jarraitu ahala, zauriak azpiko gihar eskeletikoetaraino iristen ziren, eta odola zerion haragi-zerrenda dardartiak sortzen zituzten "^[41].

Ez da ezagutzen Jesusek zenbat zartada jaso zituen, juduen legearen arabera 39 kolpe baino ez baitziren ematen, erromatarrek askoz gehiago ematen zuten bitartean. Geroagoko umiliazioak, errege gisa mozorrotu zutenean mantu gorri batekin, bere eskuineko eskuan kanabera bat zetro gisa eta arantzazko koroa batekin, dirudienez, legioen ohitura bati jarraitzen dio: urte amaierako saturnaletan esklabo bat aukeratzen zuten errege janzteko, umiliatzeko eta, ondoren, sakrifikatzeko. Erromatar soldaduek tu egin zioten eta jo egin zuten. Iseka egiten zioten, esanez: "Salba, juduen erregea!"^[42].

Ebanjelio sinoptikoen arabera, exekutatua izateko atera bezain laster, Simon Zirenekoa izeneko gizon bati gurutzea eramatera behartu zuten, Jerusalemgo Via Dolorosa izena duen kaletik. Ebanjelioetan ez da inoiz aipatzen Jesus gurutzearen pisupean lurrera erori zenik, edo Veronika izeneko emakume batek aurpegia oihal batez garbitu zionik: istorio horiek ondorengo eliz tradizioan oinarritzen dira. Aldiz, Joanen Ebanjelioak ez du Simon Zirenekoa aipatzen, baizik eta Jesus deskribatzen du bere gurutzea kargatuz.

Ebanjelioetan, Jesus, Golgota izeneko toki batera eraman zuten, arameraz "Garezurraren tokia" esan nahi duena^[43]. Markosen ebanjelioak dio Jesus gurutziltzatua izan zela hirugarren orduan (goizeko 9ak); Juanen ebanjelioak, berriz, seigarren orduan izan zela dio^[44] (goizeko 11etatik eguerdiko 12ak arte).

Sinoptikoek, bi bide-lapurren^[45] edo gaizkileren artean gurutziltzatua izan zela diote, bata bere ezkerrean eta bestea bere eskuinean. Bi lagunen artean gurutziltzatu zutela baino ez du esaten Juanek kontakizunean, delitua aipatu gabe^[46]. Bi lapur horiek Lapur Ona eta Lapur Txarra izenarekin ezagutzen dira kristau kontakizunean, eta ikerlari batzuen arabera ez ziren lapurrak, baizik eta sikarioak, Erromaren boterearen aurka altxatutako juduak^[47].

Arte kristauak eta zenbait lan zinematografikok ez bezala, erruztatuak habe txiki bat baino ez zuen kargatzen bi sorbalden gainean, uztarri bezala, patibulum, antenna edo furca deitua, zeharkako habe bezala erabiltzen zena. Gurutze klasiko oso batek 100 kg inguru pisatuko zukeela uste da, torturak ahuldutako gizon batek karga zezakeenik ezinezko bihurtuz^[48][49].

Jesusen kontzepzio herrikoi kristaua, gurutze osoa bere sorbalden gainean kargatuz, nahiko berandu aurkezten da arte kristauan. Jesusen irudikapen ezagunenik zaharrena, gurutzea daramana, 420-430ekoa da. Irudia, British Museumean zaindutako bolizko plaka bat da, eta Kristo, neurriz kanpoko gurutze txiki bat kargatzen erakusten du, lurretik altxatzen den † forma duen gurutze batekin^[50]. Antzerako irudikapen ez-errealista, orain galdutako sarkofago batean agertzen da, Borgo Vecchion aurkitua zena (gurutze txikia T eran)^[51]. Nahasmena, grezierazko gurutze hitzetik dator (stauros), iturri klasikoetan edozein zatiri erreferentzia egiteko erabiltzen baitzen, eta ez nahitaez gurutze oso bati.

Zigortuaren ondoan, batzuetan, zigorraren arrazoiak idazten ziren, titulus izenarekin (antzinako grezieraz: τίτλος). Dion Kasioren Historiæ Romanæ liburuan agertzen da kargu hauek nola egiten ziren. Ebanjelioetan aipatzen da Jesusen gainean horrelako titulu bat jarri zela, baina soilik Joanen ebanjelioak dio kargua hiru hizkuntzatan idatzi zela: hebreera (nahiz eta Alfred Wikenhauserrek eta Brown diote, ziurrenik, aramera izango zela^[31]), greziera eta latina, Pazko eguna zela eta iritsiko zen jendetzak irakurri zezan.

Joanen arabera kargua zuen inskripzioak zioen «Jesus Nazaretekoa, Juduen erregea» (ιησους ο ναζωραιος ο βασιλευς των ιουδαιων)^[52]. Markosen arabera «Juduen erregea» baino ez zuen jartzen (ο βασιλευς των ιουδαιων)^[53]; Lukasen arabera «hau da Juduen erregea» (ο βασιλευς των ιουδαιων ουτος)^[54]; Mateoren arabera «Hau da Jesus, Juduen erregea» (ουτος εστιν ιησους ο βασιλευς των ιουδαιων)^[55]. Juanek aipatzen du apaiz gehienek eskatu zutela inskripzio hori aldatu behar zela eta jarri «Honek esan zuen: Juduen erregea naiz». Pilatosek eskari hori ukatu zuen esanez «idatzitakoa, idatzita bego»^[56].

Vulgatako latinezko bertsioan «Iesus Nazarenus Rex Iudaeorum» gisa agertzen da, eta hortik arte kristauan erabili ohi den INRI laburpena; greziar tradizioan INBI (ἸΝβἸ) erabiltzen da, Ἰησοῦς ὁ Ναζωραῖος ὁ βασιλεὺς τῶν Ἰουδαίων esaldiaren laburpena.

Ohikoa zen exekuzio taldea lau soldaduz eta zenturioi batez osatuta egotea, eta hauek biktimaren ondasunak erreklamatu ahal izatea bere soldataren zati bezala (espollatioa). Izan ere, Bibliak, gurutziltzatu ondoren, soldaduek euren jantziak banatu zituztela kontatzen du.

Halaber, arte kristauan tradizionalki irudikatu ez bezala, Josef Zias irakasleak, Rockefeller Unibertsitateko antropologo eta Israelgo Antzinatasun eta Museoen Departamentuko kuradore ohiak, iradokitzen du Judeako gurutziltzaketak ez liratekeela oso gurutze garaietan egingo, exekuzioetarako egurrik erabilgarriena olibondoa izango litzatekeelako eta zuhaitz hauek ez direlako oso altuak^[57].

Ebanjelioen arabera, erromatarrek, Jesusi, behazuna zuen ardoa eman zioten edateko. Jesu Kristoren garaian, erromatar soldaduek ardo ahul, azido edo mikatz bat edaten zuten, latinez "acetum" (ozpina) bezala ezagutzen zena, edo, urarekin diluitua zegoenean, "Posca". Ziur aski hau izan zen Jesusi gurutzean zegoen bitartean eskaini zitzaion edaria. Ebanjelio batzuen arabera, berak uko egin zion bere sufrimendua arintzeko aurkeztu zitzaion ardo garratz eta drogatu horri (mirrarekin edo behazunarekin)^[58]. Batzuek, likore hau, Jerusalemgo emakumeek prestatzen zutela uste dute, gurutziltzatzearen biktimen minak arintzeko, eta erromatarrek hau onartzen zutela amore emateagatik^[59].

Jesusen azken hitzak, edo Zazpi Hitzak ebanjelio kanoniko^[60] guztien artean aipatzen diren esaldiak dira. Tradizioz, "Hitzak" deitu izan dira laburpen horiek. Esaera horietatik hiru Lukasen ebanjelioan bakarrik agertzen dira, eta bi, Juanen ebanjelioan bakarrik. Beste esaera bat Mateoren Ebanjelioan zein Markosenean agertzen da, eta beste bat Joanengan bakarrik agertzen da, baina Mateo eta Marcosengan aipatzen da^[61]. Mateo eta Markosen kasuan, Jesusek Jainkoa oihukatzen du. Lukasengan, bere hiltzaileak barkatzen ditu, lapur penitentea lasaitzen du eta bere izpiritua Aitari ematen dio. Joanengan, amarekin hitz egiten du, egarri dela dio, eta bere lurreko bizitzaren amaiera deklaratzen du. Zazpi esaera horiek, "Azken hitzak" izanik, gurutzean hiltzen ari zen gizon honentzat azken batean garrantzitsua zena ulertzeko modu bat eman dezakete. Bibliako kontakizunetan erregistraturiko esamoldeen eskasiak, Jesus han zintzilik egon zen orduetan nahiko isilik egon zela iradokitzen du^[62].

XVI. mendetik asko erabili dira Ostiral Santuko sermoietan, eta horien azterketa teologikoari buruzko liburu osoak idatzi dira^[63][64][65]. Gurutzearen Azken Zazpi Hitzak tradizio anglikanoko, katolikoko, protestanteko eta beste tradizio kristau batzuetako liturgiaren zati integral bat dira^[66][67]. Zazpi esamoldeen tradizioa kristau ikuspegiaren adibide bat da ebanjelio harmonia bat eraikitzeko, non ebanjelio ezberdinen materiala konbinatzen den, Ebanjelio bakoitzetik haratago doan kontakizun bat sortuz^[68]. Honakoak dira Jesusen azken hitzak ebanjelio ezberdinen arabera, ohiko hurrenkeran^[69]:

• Lk 23:34: Aita, barka iezaiezu, ez baitakite zer ari diren.
• Lk 23:43: Benetan diotsut: Gaur nirekin izango zara paradisuan.
• Jn 19:26–27: Emakume, horra hor zure semea. (Gero, ikasleari esan zion): «Horra hor zure ama»
• Mt 27:46 eta Mk 15:34: Eli, Eli, lema sabaktani? (Ene Jainko, ene Jainko, zergatik utzi nauzu?)
• Jn 19:28 Egarri naiz.
• Jn 19:30: Betea da dena
• Lk 23:46: Aita, zure eskuetan jartzen dut bizia.

James Dunnen arabera zazpi esaldi hauek tradizioan oinarrituta daude eta ziurrenik Jesusen azken orduen kontakizunean sartutako esaldiak izango lirateke. Hala ere, Ene Jainko, ene Jainko, zergatik utzi nauzu? esaldia egiazkotzat jotzen du, esaldi lotsagarria delako eta lotsaren irizpidearen arabera erlijio batek ez luke bere aurkako esamolderik sartu beharko^[70].

Mateoren Ebanjelioak emakume asko deskribatzen ditu gurutziltzatzean, horietako batzuk Ebanjelioetan izendatuak direlarik. Gutxienez Maria Magdalena, Maria eta Zebedeoren umeen ama agertzen dira kontakizunetan, baina baita Salome edo Maria Koplaskoa. Emakume hauetaz aparte, hiru Ebanjelio Sinoptikok beste batzuen presentziaz hitz egiten dute: "Apaiz gorenak, eskriba eta zaharrekin"^[71]; gurutziltzatutako bi lapur, bata eskuinean eta bestea ezkerrean Jesusen ondoan^[72], Lukasen Ebanjelioak lapur penitente eta lapur nekaezin gisa aurkezten dituenak^[72]; "soldaduak"^[73], "Zenturioia eta berarekin zeudenak"^[74], bertatik pasatzen ziren kurioso batzuk^[75], "ikusleak"^[76] edo espektakulua ikusten ari zen jendetza^[77].

Juanen Ebanjelioak bertan dauden emakumeei buruz ere hitz egiten du, baina soldaduak^[78] eta "Jesusek maite zuen dizipulua" baino ez ditu aipatzen^[79].

Ebanjelioek, Josef Arimateakoa eta Nikodemo hil ondoren iritsi zirela ere kontatzen dute^[80] and of Nicodemus.^[81].

Ez dago adostasunik Jesusen gurutziltzatzearen data zehatzari dagokionez, baina biblista gehienak ados daude ostiral bat izan zela Pazko egunean (Pessah) edo handik gertu (Nisan 14), Pontzio Pilatosen gobernuaren garaian (26tik 36ra gobernatu zuen^[82]). Adituek kalkuluak egin dituzte gurutziltzaketaren urterako, 30-33 urteen tartean^[83][84][85]. Rainer Riesnerrek honako hau esan zuen: "30eko Nisanen 14a (apirilaren 7) da, gaur egungo aditu gehienen ustez, Jesusen gurutziltzatzearen datarik probableena"^[86]. Ikerlarien artean asko zabaldu den beste data bat 33ko apirilaren 3a da, ostirala^[87][88].

Jesusen garaian behaketa egutegi bat erabiltzen zenez, ilargi berriaren determinazioa eta garagar helduaren uzta barne, egun zehatza edo baita Pazko hilabetea ere urte jakin batean espekulazioaren mende dago^[89]. Hainbat ikuspegi erabili dira gurutziltzatzearen urtea kalkulatzeko, ebanjelio kanonikoak, Pauloren bizitzaren kronologia eta eredu astronomiko ezberdinak barne.

Aztertzaileen adostasuna da Itun Berriko kontakizunek ostiral batean gertatzen den gurutziltzatze bat irudikatzen dutela, baina ostegun edo asteazken bateko gurutziltzatze bat ere proposatu dute^[90][84]. Aditu batzuek osteguneko gurutziltzatze bat azaltzen dute, "Sabbat bikoitz" batean oinarritua, Pazkoaz gain sortutako sabbat batek eragindakoa, osteguneko arratsaldetik ostiral arratsaldera arte erortzen dena, asteko sabbat arrunta baino lehen. Batzuek argudiatu dute Jesus asteazkenean gurutziltzatu zutela, ez ostiralean, Mateoren "hiru egun eta hiru gau" aipamenean oinarrituta, igandean egindako berpiztearen aurretik. Beste batzuek erantzun dute horrek ez dakarrela "gau eta egun" bat, baizik eta 24 orduko aldi baten edozein zatiri erreferentzia egiteko esamolde judua dela; hau da, Mateoren adierazpena idiomatikoa dela, ez Jesus hilobian 72 ordu egon zela dioen adierazpena, eta hirugarren eguneko berpizteari buruzko erreferentzia ugariek ez dutela hiru gau literal behar.

Markosen 15:25ean gurutziltzaketa hirugarren orduan gertatzen da (9:00etan) eta Jesusen heriotza bederatzigarren orduan (3:00etan). Hala ere, Juan 19:14an Jesus Pilatosen aurrean dago oraindik, seigarren orduan. Gaia jorratzeko hainbat argudio aurkeztu dituzte erudituek; batzuek adiskidetze bat iradoki dute, adibidez, erromatarren kronometrajearen erabileran oinarritua Juanengan baina ez Markosengan, baina beste batzuek argudioak baztertu dituzte. Zenbait adituk argudiatu dutenez, eguneko orduaren markaketaren zehaztasun modernoa ez litzateke zehazki irakurri behar kontakizun ebanjelikoetan, erlojuen estandarizaziorik eta ordu eta minutuen erregistro zehatzik ez zegoen une batean idatziak, eta ordua, sarri, gertuen zegoen hiru orduko epera hurbiltzen zen.

Gurutziltzatzearen kokapen zehatza, oraindik ere, aieru kontu bat da. Bibliako kontakizunek, Jerusalem hiriko harresietatik kanpo zegoela adierazten du^[91], oinezkoen eskura^[92] eta distantzia jakin batetik ikus daitekeena^[93]. Eusebiok, bere kokapena Sion mendiaren iparraldean bezala identifikatu zuen^[94], gaur egun identifikatzen diren bi tokirik probableenekin bat datorrena.

Lekuari Kalbarioa izena ematen zaio, garezurrerako latinezko hitzetik dator (calvaria), "Garezur baten tokia" Vulgataren itzulpenean erabiltzen dena. Lau ebanjelioetan Gûlgalt aramear hitzaren azalpena hori da. Testuak ez du adierazten zergatik izendatu zuten horrela, baina hainbat teoria planteatu dira. Bata, exekuzio publikorako toki bezala, Kalbarioa, beharbada, abandonatutako biktimen garezurrez ereinda egon izana da (juduen hil tradizioen kontrakoa litzatekeena, baina ez erromatarren kontrakoa). Beste bat Kalbarioak gertuko hilerri baten izena duela da (proposatutako bi toki modernoekin bat datorrena). Hirugarren bat, izena, ingurune fisikotik eratortzen dela da, hitzaren erabilera bereziarekin koherenteagoa litzatekeena, hau da, "Burezur baten" tokia. Sarritan "Kalbario mendia" deitzen zitzaion arren, litekeena da muino txiki bat edo muino harritsu bat izatea^[95].

Leku tradizionala, Hiri Zaharreko Kristau auzoko Hilobi Santuaren Elizak gaur egun betetzen duenaren barruan, IV. mendetik hona nabarmendu da. XIX. mendetik, bigarren toki bat sustatu da (normalean Gordonen Kalbarioa bezala ezagutzen dena^[96]), Hiri Zaharretik iparralderago dagoena, Lorategiko Hilobia izeneko tokitik gertu.

Juanen ebanjelioak dio Jesusi eskuak iltzatu zizkiotela^[97]. Hala ere, ebanjelioan erabiltzen den hitz grekoa, χείρ (kheír), besaurreari zein eskuari erreferentzia egiten dio. Ebanjelioetan erabilitako hitz hau, "Esku" bezala itzulia, Apostoluen Eginak liburuan ere agertzen da, non esaten den Petriren kateak "bere eskuetatik" erori zirela, eskumuturretan jarriak zeudenean^[98]. Hori dela eta, Frederick Zugibe doktoreak, New Yorkeko Rockland konderriko auzitegiko medikuen buru ohiak, uste du iltzeak esku-ahurrean sartuta, hatz lodiaren oinarrian, eskumuturretik irtenda eta karpoko tuneletik pasatuta jar zitezkeela^[99].

Jesusen oinak gurutzean nola finkatu ahal izan ziren galdetuta, 1968an Jerusalemgo iparraldean dagoen Giv'at ha-Mivtar (ras el-Masaref) herrian aurkitutako aztarnek gurutziltzatze baten gainean inoiz aurkitu den pista antropologiko zehatz bakarra eskaintzen dute. V. Tzaferis arkeologoak hondakinak aztertu zituen, hildakoaren eskuineko oineko kalkaneoaren hezurrean (orpoan) oraindik iltze herdoildu bat zegoela aurkituz. 7 eta 66 bitartean gurutziltzatua izan zen gazte bat zen^[100]. Nicu Haas irakasleak, Jerusalemgo Hebrear Unibertsitateko eta Hadasha Medikuntza Eskolako antropologoak, gorpuzkiak aztertu zituen ikerketa bat zuzendu zuen. Haasek, bi orpoak iltze bakar batek iltzatuak zirela ondorioztatu zuen.

Aurkikuntzaren ondoren, Hebrear Unibertsitateko eta Hadasha Medikuntza Eskolako Joe Zias irakasleak eta Eliezer Seketes doktoreak egindako berrazterketa batean, ikusi zuten Haasek 17 eta 18 zentimetroko luzerakoa zela zioen iltzea, benetan, 11,5 zentimetrokoa baino ez zela eta, beraz, oin bakoitza bere aldetik iltzatua izan zen gurutzearen alde banatan. Gainera, akazia zurezko pieza bat aurkitu zen hezurraren eta iltzearen buruaren artean, ustez, orpoak iltzetik zehar irristatzea eragozteko erabilia^[101]. Jesusen gurutziltzaketa ere modu berberean egin zitekeen. The International Standard Bible Encyclopediak honela dio: "Erabili zen iltze kopuru zehatzari buruz espekulazio handia egin da. Gurutziltzaketaren irudikapen zaharrenetan Jesusen oinak bereizita iltzatuta agertzen dira (V. mendea), baina ondorengo irudikapenetan gurutzatuta eta iltze bakar batekin makila bertikalean finkatuta daude"^[102].

Gurutziltzaketaren eklipsea edo gurutziltzatzearen ilunpea^[103] ebanjelio kanonikoetako hirutan deskribatutako pasarte bat da, non zerua, egunean zehar, Jesusen gurutziltzatzearen unean iluntzen den. Lehen aipamena Markosen ebanjelioak eman zuen^[104][105].

197. urtean Tertuliano apologista kristauak pentsatu zuen hau ez zela eklipse bat izan, baizik eta mezu bat bat, erromatar erregistroetan ere agertzen zena. III. mendeko Origenes komentarista kristauakbi azalpen natural eman zituen iluntasunerako: eklipsea izan zitekeen (ustez, 29. urtekoa). Flegron Traleskoak deskribatua, edo hodeiak izan zitezkeen.

Aditu modernoek ez dute Itun Berritik kanpoko iluntasunari buruzko erreferentzia garaikiderik aurkitu, baina honen aipamena aurkitu dute antzinako idazkietan, gaur egun galdutako erreferentzia iturriak, Thallus historialari greziarrarenak kasu^[106], chamsin bat (hondar ekaitza) bezalako azalpen naturalak nahiago dituzte. Beste batzuek diotenez, antzinaroan eta Itun Zaharrean antzeko kontakizunak lotu ziren figura nabarmenen heriotzarekin, eta fenomenoa asmakuntza literario bat bezala ikusten dute, Jesusek heriotzaren aurrean duen boterearen sentsazio bat transmititzen saiatzen dena, edo Jainkoak herri juduarekin duen atsekabearen zeinu bat. Kristau askoren ustez mirari bat izan zen^[107].

Lau Ebanjelio sinoptikoek esaten dute Jesusen gurutziltzaketarekin batera Jerusalemgo tenpluaren belo apurtu zela. Juduen tradizioan, Tenpluan bazegoen belo bat apaiz gorenak bakarrik ireki zezakeena, urtean behin, Israelgo herriaren bekatuak zuzenean Jaungoikoari adierazteko. Belo hau hausteak badu esanahi sinbolikoa: Jesus Jaungoikoaren semea da eta jada Zeruan dago, Jaungoikoaren ondoan. Berak ordaindu du guztien bekatuengatik eta jada ez da beharrezkoa Juduen apaiz gorena^[108][109].

Mateoren ebanjelioan lurrikara bat aipatzen da, arrokak zatitu zirela eta hildako santuen hilobiak ireki zirela. Ondoren, berpiztutako santuak hiri sakratura joan zirela dio eta hainbat jenderi agertu zitzaiela. 26aren eta 36aren artean inguruan 6,3ko magnitudeko lurrikara bat egon zela badakigu, baina ez litzateke nahiko indartsua arrokak hausteko Jerusalemen^[110]. Baliteke Mateok lurrikara bizi izana eta bere narrazioan txertatzea, alegoria baten gisa.

Kristau gehienek pentsatzen dute Jesus gurutziltzatzeko erabili zen tresna bi adar dituen gurutze tradizional bat dela, nahiz eta Jehovaren Lekukoek pentsatzen duten makil bakarra erabili zela, zutik zegoen enbor bat. Grezieraz eta Latinez erabiltzen den hitza lehen kristau idazkunetan ez da argia, esanahi bat baino gehiago dituelako. Koiné grezieraz Itun Berrian erabiltzen diren hitzak stauros (σταυρός) eta xylon (ξύλον) dira. Azkenak egur esan nahi du (bizirik dagoen zuhaitza, ohola edo zerbait egurrarekin eraikia); lehenengoak esanahi bat baino gehiago izan dezake, jatorriz makil bertikal bat izendatzeko erabiltzen bazen ere, Koiné grezieran gurutze ere esan nahi zuelako^[111]. Latinezko crux hitza, garai hartan, gurutze forma ez duten beste objektu batzuei ere aplikatzen zitzaien^[112].

Hala ere, Jesus hil zen tresna partikularraren formaz hitz egiten duten lehen idazle kristauek, etengabe deskribatzen dute barra horizontal bat izango balu bezala. Adibidez, Barnabasen Epistolak, zalantzarik gabe 135. urtea baino lehenagokoa idatzi zena^[113], eta I. mendekoa izan zitekeena^[114], Jesusen heriotzaren kontakizun ebanjelikoak idatzi ziren garaia, T hizkiarekin (tau letra greziarra, 300 zenbakizko balioa zuena) eta Moisesek Irt 17:11-12an bere gain hartutako jarrerarekin alderatu zuen. Justino Martiriak (100-165) esplizituki dio Kristoren gurutzeak bi barren forma zuela: "Erabat erretzeko agindu zen arkume hori Kristok sufrituko zuen gurutzearen sufrimenduaren sinboloa zen. Zeren arkumea, errea dela, errea da, eta gurutze itxurarekin jarria. Izan ere, makil bat beheko aldeetatik bururaino iragaten da, eta beste bat bizkarretik, arkumearen hankak loturik dituena"^[115]. Ireneo, II. mendearen amaieran hil zena, gurutzeaz mintzo da, "Bost gorputz-adar balitu bezala, bi luze, bi zabal eta bat erdian, gainean iltzeek finkatuta dagoen pertsona duela"^[116].

Bi habeko gurutze baten erabileraren suposamenduak ez du zehazten gurutziltzaketan erabilitako iltze kopurua, eta teoria batzuek hiru iltze iradokitzen dituzte; beste batzuek, berriz, lau iradokitzen dituzte^[117]. Historian zehar, ordea, iltze kopuru handiagoari buruzko hipotesiak formulatu dira, batzuetan 14raino. Aldakuntza hauek gurutziltzaketaren irudikapen artistikoetan ere badaude. Mendebaldeko elizan, Pizkundea baino lehen, lau iltze irudikatzen ziren, oinak bata bestearen ondoan zituztela. Pizkundearen ondoren, irudikapen gehienek hiru iltze erabiltzen dituzte, oina bestean dutela. Iltzeak ia beti irudikatzen dira artean, nahiz eta erromatarrek batzuetan biktimak gurutzeari bakarrik lotu^[118]. Tradizioak kristau-ikurrak ere eramaten ditu; esaterako, jesulagunek hiru iltze erabiltzen dituzte IHS monogramaren azpian, eta gurutze bat, gurutziltzaketa sinbolizatzeko^[119].

Eztabaidarako beste gai bat izan da hipopodioa oinak laguntzeko plataforma gisa erabiltzea, eskuek agian ezin izan dutelako pisua jasan. XVII. mendean Rasmus Bartholinek gai horren hainbat agertoki analitiko kontsideratu zituen. XX. mendean, Frederick Zugibe patologo forentseak hainbat gurutziltzatze esperimentu egin zituen, giza subjektuak hainbat angelutan eta eskuen posizioetan zintzilikatzeko sokak erabiliz^[120]. Bere esperimentuek, angelu esekidura bat eta bi habeko gurutze bat mantentzen dituzte, eta, beharbada, oinentzako euskarri moduren bat, esekidura modu batean, hesola zuzen baten Aufbinden bezala (naziek Bigarren Mundu Gerran Dachau kontzentrazio esparruan erabili zutena bezala), heriotza nahiko azkar iristen da^[121].

Palestinan zegoen egur eskasiaren ondorioz, eta zuhaitzik handienak olibondoak izango zirela kontuan hartuta, Joe Zias ikerlariak proposatu zuen zuhaitz batean zuzenean egin zitekeela gurutziltzaketa. Xylon hitza erabiltzea aipatzen du argudio gisa.^[122]

• 
  San Antonioren gurutzea, Tau edo Crux commissa
• 
  Crux immissa
• 
  Crux simplex ad affixionem.
• 
  Zuhaitz batean zuzenean lotua.

Kristauek uste dute Jesusen heriotza gizakiek Jaungoikoarekin duten harremana berreskuratzeko modua izan zela^[123][124]. Kristauek uste dute Jesusen heriotza eta Piztuerarekin^[125][126] pertsonak Jaungoikoarekin biltzen direla eta euren bizitzarako alaitasuna eta boterea lortzen dutela, hala nola betiereko bizitza. Jesusen gurutziltzaketa eta bere piztuerak Jaungoikoaren presentziaren esperientzia bizia ematen die, heriotzaren osteko betiko bizitzaren ziurtasuna eta Jaungoikoaren maitasuna eta grazia^[127].

Jesusen gurutziltzatzearen eta ondorengo berpiztearen kontakizunek azterketa kristologikorako oinarri aberatsa ematen dute, ebanjelio kanonikoetatik hasi eta paulotar epistoletaraino^[128]. Kristauek, Jesusen sufrimendua Biblia hebrearrean aurresan zela uste dute, 22. salmoan adibidez, eta Isaiasen mirabe sufritzailearen kantuetan^[129].

Joandar literaturaren "agentearen kristologian", Jesus gurutziltzatzea Jainkoaren agente edo zerbitzari gisa egindako sakrifizio bat da, balizko garaipen baten mesedetan^[130][131]. Jn 1:29an Joan Bataiatzailearen aldarrikapenarekin hasten den Juanen Ebanjelioaren gai salbatzailean oinarritzen da hau: "Munduko bekatuak kentzen dituen Jainkoaren Arkumea"^[132][133]. Kontzeptua are gehiago indartzen da Apokalipsiaren Ap 21:14 bertsetean, non "arkumea eraila baina zutik" baita salbatu behar direnen izenak dituen pergaminoa (hau da, liburua) maneiatzea merezi duen bakarra^[134].

Apostoluen Eginetan aurkeztutako kristologiaren elementu nagusi bat, Jesusen heriotza, gurutziltzaketaren bidez, "Jainkoaren aurre-ezagutzarekin, zehaztutako plan baten arabera" gertatu zela dioen sinesmenaren baieztapena da^[135]. Ikuspuntu honetan, Eg 2:23-en jasotzen den bezala, gurutzea ez da eskandalu bat bezala ikusten, Jesusen gurutziltzapena "lege-gabekoen esku" Jainkoaren planaren betetze bezala ikusten baita^[136].

Pauloren Kristologia Jesusen heriotza eta berpiztean oinarritzen da. Paulorentzat, Jesusen gurutziltzaketa, bere berpiztearekin zuzenean lotua dago, eta "Kristoren gurutzea", Ga 6:12-n erabilia, ebanjelioen mezuaren bere laburpena bezala ikus daiteke. Pablorentzat, Jesusen gurutziltzatzea ez zen historiako gertaera isolatu bat izan, ondorio eskatologiko garrantzitsuak izan zituen gertaera kosmiko bat baizik, 1 Ko 2:8 bertsetean agertzen den bezala. Paulotar ikuspegian, Jesus, heriotzarainoko obedientea (Flp 2:8) "une egokian" hil zen (Erm 4:25), Jainkoaren planean oinarrituta. Paulorentzat "gurutzearen boterea" ezin da Jesusen Berpizkundetik bereizi^[137].

Jesusen heriotzak erredentzioa dakarrenaren inguruko ustea, ordea, Paulotar gutunen aurrekoa da, eta kristautasunaren lehen egunetara eta Jerusalemgo elizaraino hedatzen da^[138]. Nizeako Kredoak "gure onerako gurutziltzatua izan zela" adierazi izana, uste nagusi horrek IV. mendean izan zuen formalizazioaren isla da^[139].

Joan Kalbinok "Jainkoaren agentearen" kristologia babestu zuen, eta Pilatosen Gortean izan zuen epaiketan Jesusek bere errugabetasuna arrakastaz argudiatu zezakeela argudiatu zuen, baina, aldiz, gurutziltzatzearen mende jarri zen Aitari obeditzeko^[140][141]. Gai kristologiko horrek XX. mendean jarraitu zuen, bai ekialdeko elizetan, bai mendebaldekoetan. Ekialdeko elizan, Sergei Bulgakovek, Jesusen gurutziltzatzea, "aurre-eternalki", mundua sortu aurretik Aitak zehaztu zuela argudiatu zuen, gizadia Adamen erorketak eragindako zoritxarretik askatzeko^[142]. Mendebaldeko elizan, Karl Rahnerrek, gurutziltzatzean isuritako Jainkoaren Arkumearen odolak (eta Jesusen saihetseko urak), izaera garbitzailea zuela dioen analogia egin zuen, bataioko uraren antzekoa^[143].

Jesusen heriotzak eta berpizteak interpretazio teologiko ugari dituzte gizateriari salbazioa nola ematen zaion azaltzeko. Interpretazio horiek asko aldatzen dira Jesusen heriotzari ematen dioten garrantziari dagokionez, haren hitzekin alderatuta. Ordezko errugabetzearen ikuspuntuaren arabera, Jesusen heriotzak berebiziko garrantzia du, eta Jesus bere borondatez sakrifikatu zen obedientzia perfektuko ekintza bat bezala, Jainkoari gustatu zitzaion maitasun sakrifizio bat bezala^[144]. Aldiz, pekamenaren edo espiazioaren eragin moralaren teoria Jesusen irakaspenen eduki moralean zentratzen da eta Jesusen heriotza martiriotzat hartzen du^[145]. Erdi Arotik bi ikuspuntu horien arteko gatazka egon da mendebaldeko kristautasunaren barruan. Protestante ebanjelikoek, ohi, ikuspuntu ordezkatzaile bat mantentzen dute eta, bereziki, ordezko errugabetzearen teoria. Protestante liberalek, ohi, ordezko espiazioa arbuiatzen dute, eta espiazioaren eragin moralaren teoriari atxikitzen zaizkio. Bi ikuspuntuak ohikoak dira erromatar eliza katolikoaren barruan, penitentziaren ideiari erantsitako asebetetzearen doktrinarekin^[144].

Erromatar tradizio katolikoan, espiazioaren ikuspegi hau, erromatar katolikoek, Jesu Kristori pekamen-ekintzak egiteko zuten betebeharrarekin orekatzen da^[146]. Pio XI.a Aita Santuaren Miserentissimus Redemptor entziklikan, Jesusen sufrimenduekiko "kaltearen ordain motaren bat" bezala definitu zen^[147]. Joan Paulo II.a aita santuak "Jainkoaren Semea gurutziltzatua izaten jarraitzen duten gurutze amaigabeen ondoan egoteko ahalegin etengabeaz" hitz egin zuen Konponketa Ekitaldi horiei buruz^[148].

Ekialdeko kristau ortodoxoen artean, beste iritzi komun bat Christus Victorrena da. Honek, Jesus, Jainkoak bidalia izan zela dio, heriotza eta Satanas garaitzeko. Bere hobezintasuna, bere borondatezko heriotza eta berpiztearen ondorioz, Jesusek Satan eta heriotza garaitu zituen, eta garaile altxatu zen. Beraz, gizadia jada ez zegoen bekatuak lotuta, Jesusenganako fedearen bidez Jainkoarekin bat egiteko askatasuna baizik^[149].

Hainbat pentsamendu eta doktrinek ukatzen dute gurutziltzaketa bera gertatu zenik. Dozetismoa kristau-doktrina bat da, planteatzen duena Jesusen gorputzezko izaera eta, bereziki, bere gizaki forma, itxura baino ez zela eta ez benetakoa^[150].

Nag Hammadiko eskuizkribuen arabera Jesus Done Jakueri agertu zitzaion gurutziltzatua izan eta gero eta esan zion bera ez zela gurutziltzatu zutena eta beste norbait zela sufritu zuena^[151].

Tradizio islamiko gehienek, gutxi batzuek izan ezik, Jesus fisikoki hil zela ukatzen dute kategorikoki, gurutze batean edo beste modu batean. Argudioa, islamiar tradizioetan bertan aurkitzen da, lehen Hadithean, Jesus hil zela dioten Mahomaren lagunak aipatzen baitituzte. Ondorengo Hadith eta Tafsir gehienek, exegesi eta apologetikaren bidez, ukazioaren aldeko argumentu bat landu duten bitartean, iritzi herrikoia bihurtuz^[152].

Gnostiko bezala identifikatutako zenbait eskriturek, Jesusen heriotzaren espiazioa arbuiatzen dute, Jesusen lurreko gorputza eta bere esentzia jainkotiar eta immateriala bereiziz. Seth Handiaren Bigarren Tratatuaren arabera, Yaldabaoth (unibertso materialaren sortzailea) eta bere Arkonteak Jesus gurutziltzatzeagatik hiltzen saiatu ziren, baina soilik bere gizon propioa hil zuten (gorputza dena). Jesus bere gorputzetik igotzen ari zen bitartean, Yaldabaothek eta bere jarraitzaileek Jesus hilda zegoela pentsatu zuten^[153][154]. Petriren Apokalipsian, Petrik, "Apaizek eta herriak" hil zutela uste zuten salbatzailearekin hitz egiten du^[153]. Manikeismoa, ideia gnostikoen eraginpean zegoena, ez zen Jesus gurutziltzatua izan zena, beste pertsona bat baizik^[155]. Jesusen sufrimendua gurutzean argi partikulen (espiritua) egoera bezala irudikatzen da materiaren barruan^[156]. Bogomilismoaren arabera, gurutziltzaketa Luziferrek Jesus suntsitzeko saiakera bat izan zen, lurreko Jesus profetatzat hartua izan zen bitartean, Jesus bera hil ezin den izaki immaterial bat zen. Ondorioz, Luziferrek porrot egin zuen, eta Jesusek gurutzean izandako sufrimenduak ilusio bat baino ez ziren izan. Yazidismoan, Jesus "argi figura" bat bezala hartzen da, gurutziltzatu ezin zena. Interpretazio hori Koranetik edo gnostikoetatik hartua izan liteke^[157].

Japoniako kristau sekta batzuen arabera, Jesu Kristo ez zen Golgotako gurutzean hil. Bere ordez, bere anaia gazteenak, Isukirik^[158], gurutzean hartu zuen bere tokia. Jesusek, Siberian zehar, Mutsu probintziara ihes egin zuen bitartean, Japonia iparraldean. Behin Japonian, arroz nekazari bihurtu, ezkondu eta hiru alabarekin familia bat hazi zuen, orain Shingō denetik gertu. Japonian egin zuen egonaldian, bidaiatu, ikasi eta, azkenik, 106 urterekin hil zela esaten da. Haren gorpua muino baten tontorrean egon zen ikusgai lau urtez. Garaiko ohituren arabera, Jesusen hezurrak mendixka batean bildu, lotu eta lurperatu zituzten^[159][160]. Japonian ere badago museo bat baieztapen horien frogak dituena^[161].

Arte paleokristauko goiztiarrena sinbologian aberatsa izan zen. Artzai Ona, Otoizlaria, Usoa, Arraina, Aingura eta abar bezalako irudiak agertzen dira, baina, bitxia bada ere, gurutzearen zeinua beranduago agertzen da, eta Kristoren irudia bertan are gehiago. Dena den, badira aurkikuntza interesgarri batzuk, datazioaren eta interpretazioaren arabera, Kristoren heriotzaren irudikapen are antzinakoagoak adieraz ditzaketenak, eta, beraz, gurutziltzatzeari buruzko tradiziorik goiztiarrenei buruzko arrastoren bat eman lezaketenak.

1873an, Charles Clermant-Ganneau izeneko aditu frantses ospetsu batek, Olibondoen mendian hilobi-haitzulo baten aurkikuntzaren berri eman zuen. Barruan 30 hezurtegi zeuden, horietako batzuek gurutze-zeinuak zituzten garai horretarako ohikoak ziren Joan edo Jesus bezalako izenen ondoan. Ondoren, 1945ean, Jerusalemgo Talpiot herriko hilobi familiar bat aurkitu zuen E. L. Sukenik, Jerusalemgo Unibertsitate Hebrearreko Antzinateko Juduen Museoko irakasleak. Bi hezurtegik "Jesus" izena dute grezieraz. Bigarrenak, marraztutako lau gurutze handi ere baditu. Sukenik irakasleak ondorioztatu zuen idazkunak eta gurutzeak lotuta zeudela, eta "Jesusen gurutziltzatzeagatiko atsekabe adierazpenak" zirela. Ikasketa paleografikoen argitan, idazkun hauek K. a. I. mendetik I. mendera bitarte datatuak daude^[162].

Baina, arkeologoen iritzirik berriena, marka mota hau kristautasunarena dela esatea baztertzea da. Izan ere, Israelen aurkitutako hezurtegien %40an agertzen dira, baita Kristo aurreko egunetan ere, igeltsero marka bezala tapa lerrokatzeko besterik ez zela erabiltzen ondorioztatu baita. Interpretazio hori baieztatuta dago hezurtegien estalkiaren alde berean izartxo bat dagoelako. L. Y. Rahmani eta Amos Kloner arkeologoen iritzia da hori. Rahmanik "norabide marka" deitzen ditu^[163]. Ondorio hau, R. H. Smith irakaslearen hezurtegi judu batzuen gainean kristau gurutzeen ustezko markei buruzko ikerketak partekatzen du^[164].

Beste akademiko batzuen ustez, Jesusen garaiko juduek "x" edo "+" zeinu bat erabiltzen zuten Ez 9:4 oinarritutako babes sinbolo bezala. Baina Taw letra hebrearrak t itxura baino ez zuen antzinako aitzinhebreeran, eta ez I. mendeko hebreera karratuan, non alderantzizko ferradura baten itxura duen.

Nolanahi ere, babes marka sinboliko bat baino ez litzateke, ez Kristoren martirioan oinarritutako gurutze bat. Adibidez, 136ko hebreerazko inskripzio bat, Palmiran, Siriako antzinako hirian aurkitua, bi "x" ren artean itxitako aramear idazkun bat du:

«	X לבריך שמה לעלמא עבר שלמן בר נשא בר צידא... ברק על היוהי והיי בנוהיבירה ניסן שנת תמו ...X	»
— "X Bere izena izan dadila bedeinkatua betirako. Bar (noren sema) Shlomon, bar Nesa, bar Tsaïda, ... Baraq, bere eta bere semeen osasunaren alde. Nisan, 447. urtea X".[165]

Ponpeian eta Herkulanon zenbait gurutze aurkitu dira, "Pansa etxea" deritzonaren horman igeltsuzko gurutze bat eta okindegi baten horman beste baten arrastoa "bigarren mendeurreneko etxea" izenekoan. Hau gurutze kristauaren gurtza goiztiar baten froga bezala interpretatu da, baita Kristo hil zen moduaren lekukotza ere, 79. urtea baino lehen. Ponpeiako Domus 22ren grafitoaren existentziak, Bovius Audit Christianos dioena ("Boviok kristauei entzuten die"), hipotesi hau indartzen duela dirudi.

José María Blázquez irakasleak, berriz, "Cristianismo Primitivo y Religiones Mistéricas" obran dioenez, "Zalantzazkoa da hain data goiztiarrean sinbolo kristaua izatea, zeren sinbolo kristaua den gurutzea IV. mendetik aurrera agertzen baita, Laterango Museoko 171. eta 169. sarkofagoetan bezala, jada mende horren erdialdekoa edo amaierakoa"^[166].

Ildo beretik, Antonio Varone irakasleak ere baztertu egin du kristau esleipena. "Gurutzea objektu bezala benetako gurtza bat aurkitzeko, IV. mendera arte itxaron behar da, noiz enperadorearen eta pagano masen bihurketak gurtza modu hau bere espiritualtasunarekin egokiago egotea eragingo lukeen". Varonek gaineratzen du: "II. eta III. mendeetan eta Konstantinoren garaira arte ere oso arraroa da halako sinbolorik aurkitzea kristautasunarekin lotura argian". Era berean, kristau gurutze bat dela suposatzen den sinbolo honen identifikazioari buruzko zalantzez gain, "Okindegi berean suge forma duen jainko baten pinturaren aurkikuntza dago, baita okindegiko jabearen ustezko espiritualtasun kristauarekin bateratzen zailak diren aurkikuntza oso lizun batzuk ere. Jakina da zibilizazioaren hastapenetatik, berrerospen ikur bihurtu aurretik ere, ikur gurutzatua esanahi magiko eta erritual argiarekin erabiltzen zela. Antzina, gurutzeak, eragin gaiztoetatik babesteko edo suntsitzeko boterea zuela uste zen, eta, nagusiki, kutun bezala balio zuen"^[167].

Hala ere, Antonio García y Bellido arkeologo espainiarrarentzat, Herkulanoren aurkikuntzak kristau santutegi pribatu bateko erretaula moduko baten oinarrizko ezaugarriak ditu, eskualdean ezagutzen den gurutzearen kristaua ez den jarduera sinkretiko baten kontraste handia eginez^[168].

1856an, pretoriar guardiak Erromako jauregi inperialen hondakinetan erabilitako geletako horma batean, inskripzio bat aurkitu zen. Bertan, asto bat eskegita duen gurutze bat agertzen da. Aurrean, gurutzeari begira dagoen gizon bat dago, besoak zabalik. Greziar idazkun batek dio αλεξαμενοϲ ϲεβετε θεον "Alexámenos sebete Theón", "Alexamenosek Jainkoa gurtzen du"^[169]. Uste denez, jauregiko grafitoa, Marko Aurelio enperadorearen egunetakoa da, 161-180 urte bitartekoa. Baina batzuk, Alexandro Severoren erregealdian datatu dute, 222-235 urte bitartean.

J. M. Blazquez irakasleak dioenez, "Gurutzearen presentziak kristauen aurkako iseka dela adierazten du. Hedatuta zegoen juduek asto baten burua denbora batez gurtu izanaren salaketa, Flavio Josefok ere kontatzen duenez"^[170].

Garai hartan kristautasunaren aurkako antzeko isekak zeudela ikusita, aditu gehienek uste izan dute grafito hori kristauen aurkako blasfemia izango zela. Tertuliano idazle kristauak, bere Apologetikan, hau idatzi zuen: "Gure Jainkoaren irudikapen oso berri bat argitaratu da hiri honetan, pizti basatiak hondarrean baretzeko kontrataturiko gaizkile batek hasi zuena. Berak marrazki bat zabaldu zuen inskripzio honekin: 'Onokoites, kristauen jainkoa'. Irudiak asto baten belarriak zituen, oin bat hautsita zuen, toga batekin jantzita zegoen eta liburu bat zeraman soinean". Era berean, Minuzio Felix abokatu eta apologista kristauak hau baieztatzen du Zezilio oposiziogile jentila aipatzean, kristauek asto buru bat gurtzen zutela salatzen zuena^[171].

Interpretazio honen aldeko beste puntu bat, gurutzean Kristoren irudikapen zaharrenetako batzuk, denbora luzez, Kristo biluzia irudikatzea saihestu zutela da, eta tunika batekin jantzita aurkezten dute. Ohitura horrek IX. mendera arte jarraitu zuen. Alexamenosen grafitoak, hain zuzen ere, gurutziltzatutakoa soineko batekin erakusten du, biktimak biluzteko erromatar ohituraren aurkakoa. Gurutze kristau baten aipamena izango litzatekeenaren beste aipamen bat, batzuek, euren trazuetan gurutze immissa bat ikusi dutela da, erromatar gurutze tipikoez bestelako zerbait, baina tradizio kristauan dagoena.

Beste batzuek, Alexamenosen grafitoa, gurtzaile gnostiko baten aurkako iseka bezala interpretatu dute, eta hasiera batean garai horretakoa bezala datatutako hematite-zigilu batean oinarritzen dira, epigrafia gnostikoarekin, Orfeo Baltikoa deitua. Hasieran, kristau irudi bezala sailkatua izan zen, eta, beraz, Kristoren lehen irudikapenetako bat izango zen gurutzean^[172]; 1920ko hamarkadaz geroztik, identifikazio hori zalantzan jarri zen, beste gurtza mistiko batzuk irudikatu zitzakeelakoan, hala nola, orfismoa, edo flamen Divi Iuliiaren elementu sinbolikoak (Julio Zesarren gurtzari eskainitako apaiza, jainkotua).

Iruña-Veleian ustez aurkitutako ostraken artean, benetakoa izatekotan, historiako lehenengo kalbarioaren errepresentazioa egongo litzateke, orain dela 1.700 urtekoa^[173]. Bertan hiru gurutze agertzen dira, Jesusen ondoan gurutziltzatu zituzten bi lapurren antzera eta, Jesus izango litzatekeen irudiaren gainean RIP irakurri daiteke. Veleia aferan ostraken faltsutasuna defendatzen dutenek diote ezin zela Requescat in pacem bezalako esaldi baten laburpena agertu, hori beranduago erabiltzeaz gain teologiaren aldetik kristauen sinismenaren kontrakoa izango litzatekeelako^[174][175]. Benetakotasuna defendatzen dutenek diote ez duela zertan RIP jarri behar, eta amaierako Rex Iudaeorum hitzaren laburpena izan daitekeela^[173] edo, sinpleki, gerora letra itxura hartu duten hiru marra bertikal, santutasunaren ikur posible bat^{[176][177][178]}.

Gurutzeak eta gurutziltzatzeak, arteetan eta herri kulturan agertu dira Erromatar Inperio paganoaren aroa baino lehenagotik. Jesusen gurutziltzatzea arte erlijiosoan irudikatu izan da IV. mendeaz geroztik. Garai modernoagoetan, gurutziltzatzea agertu da zineman eta telebistan, baita arte ederretan ere. Artea eta kultura modernoak kristau ikonografiarekin lotu gabeko adierazpenak egiteko erabiltzen diren gurutziltzatze irudien gorakada ere ikusi dute, edo are gehiago, polemika sortzeko soilik erabiltzen direnak.

Goian aipatu diren lehen aurkikuntza arkeologiko horien ondoren, gurutziltzatzea irudikatzea ez zen ohikoa izan V. mendea baino lehen. Konstantinoren amak, Helenak, Benetako Gurutzearen ustezko aurkikuntzak eta Golgota erromesleku bezala garatu izanak, mundu kristauan erlikiaren zatiak sakabanatzearekin batera, jarrera aldaketa ekarri zuen. Segur aski Palestinan garatu zen irudia, eta lehen irudikapenetako asko Monzako anpoiletan daude, olio santurako metalezko flasko txikiak, Lur Santuko erromesen oroitzapenak zirenak, baita Italiako V. mendeko bolizko erliebeak ere^[179]. Erdi Aroa baino lehen, lehen kristauek nahiago zuten Kristo "garailearengan" fokatu, hilzorian zegoen batengan beharrean, Kristo berpiztuaren kontzeptua oso garrantzitsua baitzen haren fedearentzat^[180]. Gurutze sinplea, sarri, ikur "loriatu" bat bezala irudikatu zen, gurutze bikia bezala, bitxiz estalia, urregintza lanetan Erdi Aroaren hasierako gurutze prozesional erreal asko izan ziren bezala.

Lehen irudikapenek Kristo bizia erakusten zuten, eta sufrimenduaren agerpena minimizatzera jotzen zuten, berpiztearen eta fedearen mezu positiboaren gainean arreta pizteko, exekuzioaren errealitate fisikoen gainean baino gehiago^[181][182]. Bizantziar lehen irudikapenek, Rabbulako ebanjelioena kasu, sarri erakusten dute Kristo, alboetan Longinus eta Stéphaton dituela, bere lantza eta bere makila ozpinarekin dutela. Alboetako bi irudien presentziak "Jainkoaren eta gizakiaren errealitate bikoitza" sinbolizatzen du Kristoren baitan. Bizantziar ikonoklastismoa amaitu ondorengo irudietan, Kristo hiltzat agertzen da, baina "bere gorputza osorik dago eta ez dago min adierazpenik"; ekialdeko elizak Kristoren gorputza zauriezina zela zioen. "S" itxuran amildutako gorputz mota XI. mendean garatu zen. Irudi hauek Erromak 1054ko Zisma Handian Konstantinoplaren aurka emandako kexetako bat izan ziren, Koloniako Gero Gurutzea, ziuraski, ia mende bat zaharragoa den arren^[179].

Hildako Kristo baten mendebaldeko lehen irudiak Utrechteko Salterioan egon daitezke, ziur aski 835 baino lehen egindakoa. Mendebaldeko beste adibide goiztiar batzuek Gero gurutzea eta Lothair gurutzearen atzealdea hartzen dituzte, biak X. mendearen amaierakoak. Lehenengoa tamaina naturalean zizelkatutako lehen gurutzea da, eta eskala handian "sufrimendua bere muturreko ondorio fisikoetan" adierazten du. Joera horrek aurrera jarraituko luke. Irudi horiek, elizetako koruaren aurrean zintzilik zeuden gurutze handi margotu edo zizelkatuak, oso garrantzitsuak izan ziren Mendebaldeko artean, ekialdeko tradizio ortodoxoekin kontraste zorrotza sortuz, non gaia ez zen inoiz eskultura monumentalean irudikatu, eta gero eta bakanago bizantziar marfiletan ere bai. Aldiz, aldareko gurutze bat derrigorrezkoa egin zen Mendebaldeko elizetan Erdi Aroan, eta hormako gurutze txikiak gero eta ezagunagoak izan ziren Kontrarreformako etxe katolikoetan, lehenago ez bazeuden.

Orokortze zabal bat bezala, lehen irudikapenek, 900 baino lehen, hiru gurutzeak erakusteko joera zuten (Jesusenak eta bi lapurrenak), baina beranduago, Erdi Aroko irudikapenek, Jesus eta bere gurutzea bakarrik erakutsi zituzten. Pizkundetik aurrera, bi motetako edozein erakutsi ahal izan zen. Beste irudi batzuen kopurua obraren tamainaren eta ingurunearen araberakoa da, baina antzeko joera egon zen irudi kopuru bat erakusteko lehen irudikapenetan, Goi Erdi Aroan Ama Birjina eta San Joan Ebanjelaria bakarrik igaro zirelarik, zutik erakutsiz gurutzearen bi aldeetan, Stabat Materreko irudikapenetan bezala, edo gurutze baten beso bakoitzaren muturrean paneletan zizelkatuta edo pintatuta.

Soldaduak ez ziren hain ohikoak erakusteko, baina Maria eta Joanekin taldeko beste batzuk izan zitezkeen. Aingeruak sarri agertzen ziren zeruan, eta lehen irudikapenetako batzuetan Jainkoaren Eskua zeruetan Jainko Aitaren figura txiki bati bide eman zion ondorengo batzuetan, beti gutxiengo bat izan zirenak. Sar zitezkeen beste elementu batzuk Eguzkia eta Ilargia (Kristoren heriotzaren unean zeruen iluntasuna gogoraraziz), eta Ecclesia eta Synagoga ziren. Ebanjelioen kontakizunen arabera, bere arropa Jesusengandik kendu zuten gurutziltzatu aurretik, baina artista gehienek pentsatu zuten egokia dela bere gorputzaren behealdea nolabait drapatu bezala irudikatzea. Zizelkatutako gurutze mota batean, non Luccako Volto Santua adibide klasikoa den, Kristok, Rabbulako ebanjelioetako tunika luzea erabiltzen jarraitu zuen.

Garai gotikoan, irudikapen narratibo landuagoak garatu ziren, Maria Magdalenaren aparteko irudi asko barne. Maria edo, askotan, Hiru Mariak ere ohikoak ziren. Soldaduak, ofizial bat zaldiz barne, eta aingeruak zeruan agertu ohi ziren. Longinus zenturioiak Kristo bere lantzaz zeharkatzen duen unea ("Lantza Santua") sarri agertzen da, eta Kristoren saihetsetik sortzen den odola eta ura aingeru batek eutsitako kaliza batean harrapatua izaten da sarritan. Irudi handiagoetan beste bi gurutzeak ager daitezke, baina gehienetan ez. Obra batzuetan emaileen erretratuak sartu ziren eszenan. Irudikapen hauek XII. mendearen amaieran hasten dira, eta XIII. mendean, dagoen tokiaren arabera, ohiko bilakatzen dira.

Pizkundetik aurrera oso ohikoa izan zen Jesus gurutziltzatua agertzea arte-lanetan, bereziki Mendebaldeko Elizaren iruditegian. Eliza gehienetan daude irudiak, izan margolanak edo eskulturak. Caravaggio, Rubens eta Tiziano bezalako maisuek Jesusen gurutziltzaketa margotu dute.

Gurutziltzatzea behin eta berriz agertu da gai gisa arte modernoaren forma askotan.

Salvador Dalí surrealistak Gurutziltzapena (Corpus Hypercubus) margotu zuen, gurutzea hiperkubo bat balitz bezala irudikatuz. Fiona Macdonaldek, 1954ko pintura batean, aldi berean ikusezina eta espirituala den laugarren dimentsioaren irudikapen matematiko bati gainjarritako Kristoren pose klasiko bat bezala deskribatzen du^[183]; Gary Bolyerrek, "Aro modernoko lanik ederrenetako bat" bezala ebaluatzen du^[184]. Barbara Hepworthen Construction (Crucifixion): Homage to Mondrian, Winchesterreko katedralaren lurretan dago. Porfirio DiDonnaren Gurutziltzatze abstraktua 1960ko hamarkadan margotu zuen obra erlijiosoetako bat da, "Artistak liturgiarekiko duen debozioa eta pinturarekiko duen konpromisoa nahastuz"^[185]. "Galesko leihoa", 1963an Ku Klux Klaneko lau kidek bonbardatu ondoren 16. Kaleko Eliza Bataiatzaileari emandakoa, babes eta elkartasun lan bat da. Beirateak gizon beltz bat irudikatzen du, besoak luzatuta, Jesusen gurutziltzatzea gogoratzen duena; John Pettsek zizelkatu zuen, eta Galesen ere kanpaina bat hasi zuen eliza berreraikitzen laguntzeko dirua biltzeko.

1975eko Robert Mapplethorpe argazkilariaren autorretratuak artista erakusten du, biluzik eta irribarretsu, gurutziltzatuta balego bezala pausatuz^[186][187]. Nabil Kansoren 1983ko Gurutziltzaketa margolanak ikuslea Kristoren gurutzearen atzean jartzen duen perspektiba bat erabiltzen du. 1987an Andres Serrano argazkilariak Piss Christ sortu zuen, artistaren gernu baso batean murgildutako plastikozko gurutze txiki bat erakusten duen argazki polemikoa, non Serranok sinpatiaz irudikatu nahi zuen bere borreroen aldetik Jesusen abusua. 1990eko hamarkadan, Marcus Reichertek hainbat gurutziltzatze margotu zituen, nahiz eta ez zuen figura Kristo gisa identifikatu, giza sufrimenduaren irudikapen gisa baizik^[188].

Beste artista batzuek gurutziltzaketaren irudiak erabili dituzte protesta egiteko modu gisa. 1974an, Chris Burdenk bere burua gurutziltzatu zuen Volkswagen batean. Robert Cenedellak Santa Claus gurutziltzatu bat margotu zuen Gabonetako komertzializazioaren aurkako protesta gisa, 1997ko abenduan New Yorkeko Arte Ikasleen Ligako leihoan ikusgai. 2000ko abuztuan, Sebastian Horsley artistak bere burua gurutziltzatu zuen, inolako analgesikorik erabili gabe^[189].

Zaila izango litzateke Jesusen Gurutziltzaketa erakusten duten arte-lan guztiak erakustea. Hemen estilo ezberdina duten batzuk erakusten dira.

• 
  Galesko eskuizkribu batetik
• 
  Paolo Veronese
• 
  Thomas Eakins
• 
  Francisco de Zurbarán
• 
  Grekoa
• 
  William Merritt Chase
• 
  Gustave Doré
• 
  Eugène Delacroix
• 
  Paul Gauguin
• 
  Władysław Wankie
• 
  José Luján Pérez
• 
  Porfirio DiDonna
• 
  Łukasz Jankowski-Wojtczak

Gurutziltzaketa arte herrikoian, arte modernoan bezala, bere talka balioagatik erabiltzen da batzuetan. Adibidez, Lehen Mundu Gerrako Fernando Amorsoloren poster batek soldadu alemaniar bat erakusten du soldadu amerikar bat iltzatzen, besoak luzatuta, zuhaitz baten enborrean. Karikatura politikoetan puntuak egiteko ere erabiltzen dira gurutziltzatzearen irudiak. Gurutziltzatua izanik, buru harrapari baten irudia herri ikur bat da buru harraparien azpikulturaren artean, eta gizarte alienazio edo azpikulturaren aurkako jazarpen zentzu bat transmititzeko erabiltzen da.

Jesusen gurutziltzatzea erakusten duten film ugari gertatu dira. Film horietako batzuek beren forma tradizionalean erakusten dute gurutziltzatzea; beste batzuek, berriz, historiaren ikuspegitik kontakizun zehatzagoa erakusten saiatzen dira. Adibidez, Ben-Hur (1959), Jesusen eskumuturretan iltzatutako iltzeak erakusten dituen lehen filma izan zen ziurrenik, eskuetako ahurraren ordez. Mel Gibsonen The Passion of the Christ (2004) polemikoak muturreko indarkeria maila bat deskribatu zuen, baina iltzeak Jesusen eskuen ahurretan iltzatuta erakutsi zituen, ohikoa den bezala, eskumuturrei eusten dieten sokekin.

Gurutziltzatzearen irudiak arruntak diren arren, film gutxik erakusten dute benetako gurutziltzatzea kristau testuingurutik kanpo. Spartacusek (1960) esklabo matxinoen gurutzaketa masiboak erakusten ditu Via Apian, zerbitzarien hirugarren gerraren ondoren. 1979ko Monty Pythonen Life of Brian komedia britainiarreko filma sekuentzia komiko batekin amaitzen da, non hainbat aktore, Brian barne, erromatarrek gurutziltzatuak diren. Filma "Always Look on the Bright Side of Life" abestuz amaitzen da. Sekuentzia horretan, pertsonaiak ez daude bidegurutzeetan iltzatuta, eskumuturretan lotuta baizik, bihurrikeriara, eta zutik daude bihurrikeria txikiagoetan, oinen parean.

Mundu osoan zehar egiten dira prozesioak Aste Santuan. Horietako askotan pausoak irudikatzen dira, eta badira herri batzuk benetako pertsonekin egiten dutenak antzezpena. Horietako bat Balmaseda da, XIX. mendetik aurrera Nekaldi Biziduna antzezten duena^[190]. Hasiera batean, izurriengatiko penitentzia-prozesio bat zen, pausoez lagundutakoa. Soldadu erromatarrek babesten zuten Gurutze Bideko pertsonaia nagusiekin batera, baina pertsonaia eta agertoki berriak sartu direnetik, aldatu egin da, eta gaur egun bestelakoa da.

Pausoen prozesio horiek gaur arte iritsi dira, eta pausoetako batzuk XIX. mendekoak dira. Erromatarrek, penitenteek, Kolitza abesbatzak eta musika-bandak lagunduta, hiribilduko gune historikotik egiten dute ibilbidea Ostegun Santuan eta Ostiral Santuan, arratsaldez, eta ostiralean gauez amaitzen dute “Isiltasunaren Prozesioa” ezagunarekin^[190].

Musika klasikoko gurutziltzatzearen irudikapen ospetsuen artean Johann Sebastian Bachen Nekaldia Joanen arabera eta Nekaldia Mateoren arabera eta Giovanni Battista Pergolesiren Stabat Mater daude. Konposizio berrien artean Krzysztof Penderecki poloniar konpositorearen Nekaldia Lukasen arabera (1965) eta Arvo Pärt estoniar konpositorearen Nekaldia Joanen arabera (1982) nabarmentzen dira. Osvaldo Golijov konpositore judu-argentinarraren Nekaldia Markosen arabera, hamarkadako konposizio klasiko onenetako bat izendatu zuten^[191], nekaldiaren motibo tradizionalak gai afrokubanoekin, tango, capoeira eta kaddishekin bat egiteagatik.

Gurutziltzaketa Pazkoako cantata, oratorio eta requiemetan agertu da. Meza oso baten hirugarren atalak, Kredoak, honako pasarte hau du bere klimaxean: "Crucifixus etiam pro nobis sub Pontio Pilato, passus et sepultus est" (Eta guk ere gurutziltzatu genuen Pontzio Pilatoren pean, sufritu egin zuen eta lurperatua izan zen). Pasarte hau, batzuetan, bereizita abesten da zen Crucifixus bezala, adibiderik ospetsuena, Antonio Lottiena delarik, zortzi ahotsetara.

Jesusek gurutzean zituen zazpi hitzek, lau ebanjelioetatik jasoak, musika konposizio ugari inspiratu dituzte, 1645ean Heinrich Schützetik 1996an Ruth Zechlinera, ezagunena Joseph Haydnen "Jesusen azken zazpi hitzak gurutzean" delarik, 1787an idatzia.

Kristau testuingurutik kanpo gurutziltzatzearen irudikapenak arraroak dira. Adibide bakanetako bat Ernest Reyerren Salammbô opera da (1890).