Dorre

Dorre bat zabala baino garaiagoa den egitura edo eraikina da, gehienetan alde handiarekin, itxura luze eta meharra^[2] ematen diona. Dorreek askotariko funtzioak izan ditzakete, betiere haien garaiera handiari lotuak, baina historikoki militarrak eta erlijiosoak izan dira, edo babesgarri edo talaia funtzioarekin^[2], baina estetika jakin bat bilatzeko ere erabili izan dira. Gaur egun dorreek hainbat funtzio berri bereganatu dute, hala nola garaiera handiko etxebizitza edo bulego eraikinak (etxe-orratzak) edo telekomunikazio azpiegitura bezala.

Dorreen gaitasun gogorarazleei esker, artean sarritan erabiltzen dira, bai arte bisualetan nola literaturan (adibidez J. R. R. Tolkien-en Bi dorreak eleberria, Eraztunen Jauna sailean), non sinbolizatzen duen arketipoak ia beti isolamendua edo bakarraldia adierazten duen: bolizko dorrea positiboa bada, edo opresioa eta espetxea, batez ere historian zehar dorrek izan duten zapalkuntza betekizunagatik (Londresko dorrea, Bastilla eta abar).

Euskal Herriko dorre garaiena Iberdrola dorrea da (Bilbo, 165 metro^[1]).

Euskarazko dorre eta torre latinezko turris hitzaren jarraitzaileak dira, bokalismo erromanikoa erakutsiz^[3]. Badirudi, forma zaharragoa, latinezko u duena, toponimo batzuetan ageri dela, hala nola, Albiztur, Lastur eta Uzturre^[3].

Hasierako d- eta t- erabili izan dira euskal idazkietan: mendebaldean t- bakarrik, gipuzkeraz t- eta d- aldizkatuz (batzuetan autore berak), lapurtera-nafarreran d- bakarrik eta zubereran t(h)-^[3]. Hiztegi Batuan dorre agertzen da, eta torre euskara batuan ez erabiltzea gomendatzen du.

Latinezko turris eta grezierazko τύρσις badirudi aurreindoeuropar hizkuntza batetik datozela biak, Βου-δοργίς iliriar toponimoarekin zerikusia duena.

Dorreak historiaurretik erabili izan ditu gizakiak. Ezagutzen den zaharrena agian Jerikoko harresietako harrizko dorre biribila da (K.a. 8000). Zaharrenetako batzuk ziguratak ziren, sumeriar arkitekturan erabiliak K.a. 4. milurtekotik. Zigurat ezagunen artean daude Urko zigurata, K.a. 3. milurtekoan eraikia, eta Etemenanki zelakoa, Babiloniako eraikin ezaguna K.a. 2. milurtekoan eraikia. Hau jotzen da Antzinaroko dorre garaientzat eta askorentzat Babelgo dorrearen mitoaren jatorritzat.

Zutik dirauten dorre zaharrenen artean daude broch delakoak: Burdin Aroan (duela 2500-3000 urte) eraikitako gotorleku biribilak Eskozia eta Orkadetan. Hauek eta beste adibide batzuk, bereziki feniziar eta erromatar kulturetakoak, dorreen babes eta zaintza funtzioak azpimarratu zituen. Adibidez, Marokoko Mogador hiriaren izena, fenizierazko 'migdol' hitzetik dator, talaia edo zaintza-dorrea esan nahi duena. Erromatarrek dorre laukiak erabili zituzten Serviar Harresietan (K.a. IV. mendea) eta oktogonalak Dioklezianoren jauregia babesteko^[4] (K.o. 300). Txinatarrek dorreak erabili zituzten Harresi Handia osatzeko K.a. 210ean Qin dinastian.

Dorreen ikusgarritasunak arkitektura erlijiosoan eragin handia izan zuen mundu guztian, eliza kristauetako kanpandorreekin esaterako. Mundu islamikoan, meskitak ere minaretea izaten du alboan, forma askotakoak, Samarrako minarete kiribila esaterako^[5]. Indian estupak eraiki ziren, fraideen erlikiak gordetzeko dorre budistak. Estupen ondoren garatu ziren pagodak, oin karratu edo oktogonalekoak, solairu askotako dorreak non bakoitzak teilatu bat duen. Dorre mota hau Asia osora hedatu zen jatorrizko hilobi funtzioa utziz, eta hainbat itxura hartuz^[5].

Nahiz eta zentzu hertsian etxe-orratzak "dorreak" ez izan, hauetako asko horrela deitzen dira, hala nola New Yorkeko Dorre Bikiak edo Kuala Lumpurreko Petronas dorreak, antzeko itxura dutelako.

Dorreek duten garaiera handia dela-eta, abantaila ugari dituzte: estrategikoa, energiaren erabilera, komunikazioa erraztearena eta abar.

Historian zehar, dorreek ikuspuntu goratua eskaini diete erabiltzaileei, abantaila emanez inguruak zaintzeko eta ikuspegi hobea babeserako. Horrela, askotan harresi eta gotorleku gainean eraiki ziren, edo jomugatik hurbilera eraman (setioan erabilitako dorre mugikorretan esaterako). Egun ere, erabilera estrategikoko dorreak erabiltzen dira espetxe, eremu militar eta babes perimetroetan (muga lerroetan eta abarretan).

Grabitatea eta honek eragindako energia potentziala erabiliz, dorreak ondasunak edo likidoak gordetzeko erabiltzen dira, hala nola silo eta ur-dorreetan, edo lurra zulatzeko. Eski-jauzi dorreek ere ideia bera darabilte eta, mendi malda naturala ez badago, gizakiak egindakoa izan daitezke.

Historian zehar, dorre bakunak erabili izan dira informazioa garraiatzeko distantzia handietan. Erabilera hau izan dute itsasargiek, kanpandorreeak, erloju-dorreek, dorre telegrafikoek eta minareteek. Adibidez, Igeldoko dorrea, Donostiar itsasertzean eraiki zen itsasargia zen, itsas mailatik 180 metrora kokatua^[6], 9 legoako helmena izateko^[6], garai harten paregabea. Berrikiago, telekomunikazio dorreek (irrati, telebista edo telefoniakoak) uhinak hedatzen dituzte garaiera handietatik, bai transmititzen bai errepikatzen.

Dorreak zubien euskarri ere izan daitezke, eta eraikuntza garaienen lehian sar daitezke. Gehien bat zubi esekietan eta antzekoetan erabiltzen dira. Adibidez, Millauko biaduktua munduko garaiena da eta bertako dorre batek 343 m ditu^[7], Eiffel dorreak baino 19 m gehiago.

• Energia sortzeko: haize-sorgailuak, eguzki-energia dorreak
• Gas kutsakorrak urrutiratzeko: tximinia
• Frogak egiteko: igogailuak probatzeko (adibidez Onddi dorrea, 71 m^[8] Hernani, Gipuzkoan)
• Mitoak esplikatzeko: Babelgo dorrea, bolizko dorrea
• Jokoan erabiltzeko: Dorrearen pieza xake jokoan

Dorreak funtsezko elementuak dira arkitektura militarrerako, bai zirkuitu gotortu baten zati gisa, bai isolatu gisa.

Erromatar eraikuntza militarren terminologian, castrum hitzak erromatar kanpamentuak izendatzen ditu, oholesi batez inguratzen zirenak eta dorreekin indartzen zirenak (egonkor egiten zirenean, eraikuntza elementuak harriz egin zitezkeen); turris eta burgus hitzek, berriz, dorre isolatuak izendatzen dituzte, limes zaintzen zituztenak bezala (Inperioaren kanpoko muga). Antzeko tipologia izan zuten gerora kastral motako dorreek eta dorretxeek. Europatik kanpo, eta formazko desberdintasunak alde batera utzita, gaztelu japoniarraren oinarrizko tipologia antzekoa da.

Dorre zelataria, zaintza-dorrea edo talaia lehen erabilera militarra duen gotorleku mota da. Oro har, egitura isolatuak dira. Bere helburu nagusia toki altu eta segurua eskaintzea da bertatik zaintza eta behaketa militarrak egin ahal izateko. Kasu batzuetan, erabilera militarrekoak ez diren beste dorre batzuk, erlijiosoak adibidez, talaia gisa erabili izan dira. Kartzelako esparruek, kontzentrazio-esparruek eta beste instalazio batzuek ere zaintza-dorreak erabiltzen dituzte, barrualdea eta kanpoaldea behatzeko.

Kostaldea zaintzeko dorreak XVI. mendean eraiki ziren Espainiako Mediterraneoko kostaldean pirata berbereen erasoetatik babesteko. Alacanteko probintzian, Murtziako Eskualdean, Almerian, Granadan eta Malagan daude batez ere, eta Andaluziako isurialde atlantikoan, Cadizen eta Huelvan. Dorre horietako gehienak XIX. mendera arte erabili ziren.

Gazteluen eta harresien dorreek (oro har, mota guztietako gotorlekuetakoak) forma eta funtzio desberdinak dituzte. Zirkularrak direnean, kuboak^[9] deitzen zaie. Tamaina handikoak direnean, berriz, dorreak^[10]. Zaintzaile bat gordetzeko egokiak diren eraikin txikiei zaintzale-etxola edo garita esaten zaie.

Harresi-dorrerik zaharrena, aztarna arkeologikoak dituena, Jerikoko dorrea izango da seguruenik^[11], metro eta erdiko altuera duena, Jerikoko harresien egituretako bat, K.a. VIII. milurtekoa^[12].

Dorre albarranoa, komunikatuta dagoen barruti gotortu baten parte da, baina, normalean, harresitik salbuetsita dago, eta arku edo zubi txiki baten bidez lotzen da harresira. Dorrea etsaiaren eskuetan eroriz gero, erraz suntsi daiteke. Gotorleku handi gisa ere atxiki daiteke, baina, kasu horretan, besteak baino handiagoa da.

Talaia edo zaintza-dorre gisa balio du, baina baita harresia inguratzen edo gainditzen saiatzen den etsaiari erasotzeko ere.

Dorre albarranoen adibideak izan daitezke Sevillako Urrearen Dorrea, Kordobako Malmuertakoa edo Badajozeko Espantaperroseko Dorrea (honen altzoak dorre horien hainbat adibide ditu), guztiak Espainian, nahiz eta Yorkshireko (Erresuma Batua) Pontefract gazteluko Swillington dorrea eraikuntza mota horren adibide dela uste den^[13].

Euskal Herrian, Getariako (Bidarte, Lapurdi) talaia aurki dezakegu, bere garaian baleak ikuskatzeko erabiltzen zena.

Omenaldiaren dorrea Erdi Aroko gazteluaren egitura nagusia da (donjon gaztelu frantsesetan, bergfried alemanetan, mastio edo maschio italiarretan, keep ingelesetan). Dorre nabarmena da, harresia baino altuagoa, eta, normalean, gotorlekuaren gainerakotik isolatu zitekeen. Dorre nagusia da, jaunaren bizileku dena eta gazteluaren funtzio garrantzitsuenak betetzen dituena; gela nagusiak eta, batzuetan, janari-biltegiak hartzen ditu bere barnean. Kanpoko balizko eraso bati dagokionez, posiziorik babestuenean dago; horrela, gainerako defentsak eroriko balira, dorre horrek azken babesleku bat emango luke.

Setio-dorreak zurezko armazoi garraiagarri bat ziren, prisma edo piramide-enbor altu baten itxurakoa, eta Antzinaroan eta Erdi Aroan erabiltzen ziren etsaien harresiei aurre egiteko eta haiek erasotzeko garaierara iritsiz. Haien hurbilketak arrakasta izanez gero, eskalak baino errazago sartzen uzten zieten zenbait gizon armaturi haiek har zitzaten. Erdi Aroko setio-arma guztiak bezala, dorrea ere zaharkituta geratu zen XV. mendetik aurrera kanoia orokortu zenean.

Dorre garaienen hurrengo zerrenda garaiera absolutuaren arabera ordenatuta dago. Dorre sailkapenaren barnean sartzen dira eraikin diren guztiak (adibidez etxe-orratzak eta telekomunikazio dorreak), baina ez antena egitura bakarrik direnak (adibidez telebista antena tenkatuak). Izan ofizialak dorre hitza badu, zerrenda honetan ageri da. Dorre garaienak zeintzuk diren erabakitzeko, Munduko Dorre Handien Federazioak (WFGT) urtean behin erakunde horretako ordezkariek bilera bat egiten dute^[14][15].

Hurrengo zerrendak 20 garaienak baino ez ditu azaltzen:

Sailkapena	Egitura	Garaiera (m)	Kokapena	Estatua	Eraikitze­urtea
1	Burj Khalifa (lehen Burj Dubai)	830 [16]	Dubai	Arabiar Emirerri Batuak	2010
2	Tōkyō Sky Tree	634	Tokio	Japonia	2012
3	Shanghai Tower	632	Shanghai	Txina	2014
4	Abraj Al Bait Dorreak	601	Meka	Saudi Arabia	2012
5	Canton Dorrea	600	Guangzhou	Txina	2010
6	Ping An International Finance Center	599	Shenzhen	Txina	2017
7	Lotte World Tower	555	Seul	Hego Korea	2017
8	CN Dorrea	553	Toronto	Kanada	1976
9	One World Trade Center (lehen Freedom Tower)	541	New York	AEB	2014
10	Ostankino dorrea	537	Mosku	Errusia	1967
11	Chow Tai Fook Centre	530	Guangzhou	Txina	2016
12	Willis Tower (lehen Sears Tower)	527	Chicago	AEB	1974
	World Trade Center[17]		New York		1972 eraitsia 2001[17]
13	Taipei 101	508	Taipei	Taiwan	2004
14	Shanghai World Financial Center	492	Shanghai	Txina	2008
15	International Commerce Centre	484	Hong Kong	Hong Kong	2010
16	Central Park Tower	472	New York	AEB	2019[18]
17	Oriental Pearl Tower	468	Shanghai	Txina	1994
18	Lakhta Center	462	San Petersburgo	Errusia	2018
19	John Hancock Center	457	Chicago	AEB	1969
20	Petronas Dorreak	452	Kuala Lumpur	Malaysia	1998

• Alexandriako itsasargia (K.a. III. mendea), Munduko Zazpi Mirarietako bat
• Herkulesen dorrea (I. mendea), oraindik zutik dagoen itsasargi zaharrena
• Pisako dorrea (1173, 58,36m^[19]), haitzurdinezko italiar kanpandorre oker ezaguna
• Londresko dorrea
• Eiffel dorrea (1889), gizakiak eginiko eraikuntza garaiena 1889 eta 1930 artean
• Empire State Building (1931), gizakiak eginiko eraikuntza garaiena 1931 eta 1954 artean
• Dorre Bikiak (1972)
• Burj Khalifa (828 m, 2010), munduko garaiena orain

• Iberdrola dorrea (Bilbo), Euskal Herriko eraikin garaiena (165 m^[1])
• Otxanda Andrearen dorrea (Gasteiz)
• Torre Luzea (Zarautz)
• Erriberriko Errege Jauregiko dorreak: Fenero portaleko dorrea, Talaia dorrea, Lau Haizeen dorrea (Martin Peritz Lizarrakoak egina^[20]), Uharkaren dorrea, Hiru koroen dorrea, Dorre nagusia (Erriberri)
• Baionako katedraleko ezkila-dorreak (Baiona)
• Igeldoko dorrea (Donostia), itsas mailatik 180 metrora^[6]

• 
  Ostankino dorrea (1967), 540 metroko telebista dorrea (Mosku)
• 
  Béthuneko kanpandorre zibila (1388), UNESCOk sailkatutako Gizateriaren Ondarea "Belgika eta Frantziako kanpandorreak" taldean.
• 
  Baionako katedraleko ezkila-dorreak
• 
  Loiuko aireportuko kontrol-dorrea (arkitektoa: Santiago Calatrava)

• 
  Iberdrola dorrea (Bilbo)
• 
  Hiru Koroen dorrea Erriberriko Errege Jauregian
• 
  Israeldar zaintza-dorrea Zisjordaniako israeldar harresian
• 
  Galata dorrea (1348), baita ere Christea Turris (Kristoren dorrea latinez) deitua, Konstantinoplaeko genovar kolonia.

• Etxe-orratz
• Dorretxe
• Kanpandorre
• Dorre nagusi
• Munduko eraikinik garaienen zerrenda eta Euskal Herriko eraikinik garaienen zerrenda