Arkupe

Arkupea eraikin bati erantsitako edo aire librean eraikitako zutabe galeria batek osatutako gorputza da.

Arkupe adibide ospetsu batzuk, AEBetako Kapitolioko Ekialdeko Arkupea eta Erromako Agriparen Panteoia apaintzen duena dira.

Bolonia, Italian, oso ospetsua da bere arkupeengatik. Orotara, 45 kilometro arkupe daude, horietatik 38, hiriaren erdian. Munduko arkuperik luzeenak, gutxi gora-behera, 3,5 kilometroko luzera du, eta hiriko ertzetik Beata Vergine di San Lucaren basilikara darama.

Erresuma Batuan, Hampshireeko Vyneri erantsitako frontoia, landetxe ingeles bati erantsitako lehen arkupea izan zen.

Pronaosa, tenplu greziar edo erromatar baten arkupearen barnealdeko gunea da, arkupeko kolomadia edo hormen eta cella edo santutegirako sarreraren artean dagoena. Tenplu erromatarrek, ohi, pronaos irekiak izaten zituzten, orohar, soilik zutabeekin eta hormarik gabe.

Pronaos hitza, grezieraz "tenpluaren aurretik" esateko erabiltzen da. Latinez, pronaosak, "anticum" edo "prodomus" izena ere jasotzen dute.

Eraikinak, euren fatxada nagusian edo, aurrealderik laburrenean dagoen arkupean dituzten zutabeen arabera izendatzen dira.

Distiloa, fatxada bat edo gehiagoan bi zutabe edo pilastra dituen eraikinari deritzo. Distilo in antis deitzen zaio, zutabe horiek, fatxadaren alboetan altxatzen diren bi pilastren artean aurkitzen direnean.

Eraikin tetrastiloak, lau zutabe ditu bere fatxada nagusian. Greziar eta etruriarrek erabiltzen zuten eraikin publikoen egitura txikientzat.

Erromatarrak, lau zutabeko arkupea, euren santutegientzako erabili zituzten, Portunorena bezala, eta, Venus eta Erromaren tenplua bezalako tenpluentzat. Baita eraikin publiko handien sarrerako arkupeetan ere, Maxentzioren Basilikaren kasuan bezala.

Eraikin hexastiloak, fatxada nagusian sei zutabe zituztenak dira, eta doriar ordenako arkupe tipikoak ziren.

Eraikin hexastilo klasiko doriar batzuk, honako tenplu greziar hauek dira:

• Paestumeko multzoa, Heraren tenplua (K.a. 550), Apoloren tenplua (K.a. 450), Atenearen lehen tenplua (basilika) (K.a. 500) eta bigarren Heraren Tenplua (K.a. 460-K.a. 440) hartzen dituena.
• Afaia (ikustezina)ren tenplua, Eginan (K.a. 495)
• Herari Selinunten eskainitako tenplua (K.a. 46-K.a. 450)
• Olinpiako Zeusen Tenplua, Olinpian, gaur egun hondakinetan dagoena
• Agrigentoko Konkordiaren tenplua (K.a. 430), kontserbaturiko tenplu greziar klasikorik hoberenetako bat, ia bere peristilo osoa mantentzen duena.
• Amaitugabeko Tenplua Segestan, K.a. 430)
• Hefestioia, Atenaseko Akropoliaren azpian, Teseion bezala ezagutzen dena (K.a. 449-K.a. 444), antzinatetik mantentzen den tenplu greziarrik kalterik gabekoena.
• Poseidonen tenplua Sunion lurmuturrean. (K.a. 449).

Hexastiloa, joniar ordenako tenpluetan ere erabili zen, Atenasko Akropolian dagoen Erekteionaren gaineko Atenearen Santutegian kasu.

Italia hegoaldearen kolonizazio greziarrarekin, hexastiloa, etruriarrek hartu zuten, eta, ondoren, erromatarrek. Erromatarrek sasiperipteroak gustuko izateak, zutabe altuko eraikin estuak mesedetu zituen, podioetan altxatutako zutabeak, altura handiagatik emandako dizdira eta handitasun gehiagorako. Nimeseko Maison Carrée, antzinate klasikotik mantentzen den hobekien kontserbaturiko tenplu erromatarra da.

Oktastiloak, zortzi zutabe zituen. Eraikin hauek, Greziako arkitektura kanon klasikoan, ez dira hexastiloak bezain ohikoak. Antzinatetik mantentzen diren eraikin oktastilo ezagunenak, Atenaseko Partenoia, Periklesen mendean eraikia (K.a. 450-K.a. 430) eta Erromako Agriparen Panteoia dira (K.a. 125).

Dekastiloak hamar zutabe ditu, Miletoko Apolo Didimeoren tenpluak eta Londresko University Collegeak bezala.

• Greek architecture Encyclopaedia Britannica, 1968
• Stierlin, Henri Greece: From Mycenae to the Parthenon, TASCHEN, 2004, Editor-in-chief Angelika Taschen, Cologne, ISBN 3-8228-1225-0
• Stierlin, Henri The Roman Empire: From the Etruscans to the Decline of the Roman Empire, TASCHEN, 2002, Edited by Silvia Kinkle, Cologne, ISBN 3-8228-1778-3