Varōl

Al varōl 'l è stâ 'n brut mâł cauśâ da dū vìrus dal gènar Variōl (da 'l tard latìn variŏla derivâ da varius ch'al vōl dir “vari”, “a maci”), la Variola maior e la Variola minor, ch'i fànan part dal gènar Orthopoxvirus e dla famìja di Poxviridae. A difarénsa di àtar vìrus a DNA, ch'i s multìplican in dal nùccleo dla célula, al varōl 'l al fà diretamènt in dal cituplàśma. Al s traśmét vgnénd in cuntàt c'n al gósi 'd salìa dal parsòni malàdi.

A s pénsa che cal mâł chè 'l àppia fat murìr quatarsènt-mila parsòni tut i an tacànd da 'l XVIII sécul, 'l 80% di putèṅ e 'l 20/60% di grand cuntagiâ, anc s'in dal sōl 1967 i mòrt i èṅ stâ dū migliòṅ. I sugèt ch'i èṅ bòṅ ad scampàr i finìsan p'r armàgn'r uféś dapartùt in dla pèla cun dimóndi castròṅ, al 2-5% i dvènt'n anc òrub, ma i èṅ almànc imuniśâ in di cunfrònt ad tut i gèn'r ad varōl par tuta la vita.

A 'l dè 'd incō 'l è stâ scanślâ a livèl internasiunàł dòp na campàggna 'd inśdiramènt a tapē in tut al mónd, druànd al vìrus Vaccinia di bóv, purtàda avànti da l'Urganiśasiòṅ Mundiàla dla Salùt fra i an 1958 e il 1977. Adès al vìrus al gh'è sōl in soquànt laburatòri dla Rùsia e di Stat Unî par di mutìṿ ad studi^[1].

Al varōl maior 'l è qvél più grâṿ parchè al pōl purtàr a la mòrt in dal 30% di caś a 'l incìrca a 'l cuntràri dla fórma minor ch'la n riva gnanc a cupàr 'l 1% ad qvéi ch'i gh l'ànan.

Quànd un sugèt 'l è cuntagiâ, i pàsan 12 dè prima ch'i prim ségn dal mâł i s fànan védar. Da la bóca al vìrus al pasa a i linfunōd e lè al taca a multiplicàr-as pasànd da na célula a cl'atra. Dòp al càmbia cumpurtamènt rivànd a sćiancàr-li e pò al sa spòsta in dal sangṿ. A vîṅ na févra ch'la pasa i 38.5 °C pò dulōr a i mùscui, ingòsa, gòmit e mâł a la schina. Dòp dū stmani la févra la sparìs ma in dla bóca i cumparìsan dal carpadùri e i vìrus i sa stràmnan in dla salìa e in dla pèl, tacànd da la frónt, faghénd prima di rush e pò dal grósti pîni 'd lìquid. Quànd al crósti i sàltan via, ad sóta i gh armàgnan di brut ségn par sèmpar.

Al fórmi dal varōl maior i èṅ quàtar:

• urdinària: 90% di caś dal parsòni minga inśdìdi;
• mudificàda: in gènar in dal parsòni inśdìdi e l'è dimóndi alśēra tant che praticamènt a s guarìs sèmpar;
• malìgna: da spés murtàla, a s pénsa ch'la ciulpìsa i sugèt cun dal diféśi imunitàri basi;
• emuràgica: 2% di caś, la n fà minga dal grósti ma di śbóc ad sangṿ dapartùt, la pèla la dvènta négra e a s mōr praticamènt sèmpar.

Da 'l inìsi di an Stanta in di Stat Unî, rivànd in fiṅ a 'l 1986 cuntànd al rèst dal mónd, a s è śmis 'd inśdìr i putèṅ ma sōl i siensiâ ch'i lavóran c'n al vìrus in laburatòri. Par far-'l a s dróa 'n diluènt, un bucét ad vacîn e na gùcia a dū punti.

• (IT) La schéda dal varōl su 'l sit d'l Episèntar

• Wikimedia Commons contiene file multimediali su Varōl