Λοκροί

Οι Λοκροί ήταν αρχαίο ελληνικό φύλο, που κατοικούσε στην κεντρική Ελλάδα και συγκεκριμένα στη Λοκρίδα, η οποία στην αρχαιότητα χωριζόταν σε δύο περιοχές. Σύμφωνα με τον Στράβωνα, στα δυτικά κατοικούσαν οι Εσπέριοι ή Οζόλες Λοκροί, σε μια περιοχή η οποία βρισκόταν στους σημερινούς νομούς Φωκίδας και Αιτωλοακαρνανίας. Στα ανατολικά ("Εώα Λοκρίς") οι Λοκροί κατοικούσαν στην περιοχή του σημερινού νομού Φθιώτιδας. Αυτοί με τη σειρά τους χωρίζονταν σε Λοκρούς Οπούντιους (σ' αυτούς δηλαδή που είχαν μητρόπολη τον Οπούντα) και Λοκρούς Επικνημίδιους (που ονομάζονταν έτσι από το βουνό πλάι στο οποίο ζούσαν, την Κνημίδα, με κυριότερη πόλη το Θρόνιο), αλλά, γενικά, δεν συνήθιζαν να τους διαχωρίζουν καθώς ήταν ενωμένοι σε κοινό με πρωτεύουσα την πόλη Οπούς.

Επιφανής ήρωας των Λοκρών υπήρξε ο Αίας ο Λοκρός, που έλαβε μέρος στον Τρωικό πόλεμο ως επικεφαλής των υπόλοιπων Λοκρών, όπως επίσης λοκρικής καταγωγής ήταν και ο Πάτροκλος, επιστήθιος φίλος του Αχιλλέα.

Οι Λοκροί ήταν ένα από τα πρώτα δωρικά - βορειοδυτικά φύλα που έφτασαν στη νότια Ελλάδα, συγγενικό με τους γειτονικούς Φωκείς και Δωριείς του Παρνασσού, καθώς και τα τρία φύλα μιλούσαν βορειοδυτικές διαλέκτους της δωρικής. Η εγκατάσταση αυτή έγινε πριν από την έναρξη του Τρωικού πολέμου.^{[Σημ. 1]} Οι Οζόλες Λοκροί ξεκίνησαν από την Ανατολική Λοκρίδα και εγκαταστάθηκαν στη Δυτική.

Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, ο γενάρχης της λοκρικής φυλής ήταν ο Λοκρός, εγγονός του Δευκαλίωνα και της Πύρρας που θεωρούνται οι γενάρχες των Ελλήνων και που σύμφωνα με ορισμένες πηγές προέρχονταν από την Οπουντία Λοκρίδα, για τον λόγο αυτό αναφέρεται ότι οι Λοκροί ήταν οι πρώτοι που ονομάστηκαν Έλληνες. Σύμφωνα με άλλες παραδόσεις και συγγραφείς, οι οποίοι συνήθιζαν να ταυτίζουν μέσω μυθολογικών γενεαλογιών τους προελληνικούς λαούς με τα ελληνικά φύλα που τους αντικατέστησαν, οι Λοκροί πήραν το όνομά τους από τον βασιλιά των Λελέγων, Λοκρό.^[1] Οι μυθολογικές παραδόσεις όμως δεν αποτελούν ιστορικό τεκμήριο, αλλά μία προσπάθεια των αρχαίων Ελλήνων να συνδέσουν τα φύλα της Ελλάδας με μυθικά πρόσωπα δημιουργώντας ένα γενεαλογικό δέντρο.

Υποστηρίζεται ότι η λέξη «λοκρός» σημαίνει «κλάδος» και ότι οι «Λοκροί» δεν ήταν ένα συγκεκριμένο έθνος αλλά οι διάφοροι «κλάδοι», δηλαδή οι φυλές, που συμμετείχαν σε μία συμμαχία / αμφικτιονία.^[2]

Ο Παρνασσός, η Φωκίδα και η Τετράπολη των Δωριέων χώριζαν τους Οζόλες Λοκρούς (Δυτικοί) από τους Οπούντιους Λοκρούς (Ανατολικοί), με σημαντικότερες πόλεις τους την Άμφισσα και τον Οπούντα αντίστοιχα.

Η Άμφισσα, η Οιάνθεια,^{[Σημ. 2]} ο Φύσκος (σημερινό Μαλανδρίνο) και η Μυωνία (σημερινή Αγία Ευθυμία), κάτοικοι της οποίας είχαν αφιερώσει και μία ασπίδα στον Δία στην Ολυμπία, ήταν οι σημαντικότερες πόλεις των Οζολών Λοκρών, ενώ το σημαντικότερο λιμάνι τους ήταν η Ναύπακτος.

Στην Οπούντια (Ανατολική) Λοκρίδα σημαντικές πόλεις ήταν ο Οπούντας (στην περιοχή της σημερινής Αταλάντης), το Θρόνιον, η Νίκαια, η Σκάρφεια και ο Κύνος (επίνειο του Οπούντα).

Οι Λοκροί ήταν πάντα προσεκτικοί επειδή γνώριζαν ότι είχαν γύρω τους επικίνδυνους εχθρούς όπως οι Φωκείς ανατολικά της Άμφισσας, οι Αιτωλοί δυτικά, και οι Θηβαίοι που ήταν κοντά στους Οπούντιους.

Οι Οζόλες Λοκροί έλαβαν μέρος στον Α΄ Μεσσηνιακό πόλεμο (743 - 723 π.Χ.) αλλά και στον Β΄ Μεσσηνιακό πόλεμο (685 - 668 π.Χ.).

Στη διάρκεια των Περσικών επιδρομών στην Άμφισσα κατέφυγε ο άμαχος πληθυσμός των Φωκικών πόλεων που κατέστρεψαν οι Πέρσες, όπου ήταν ασφαλείς χάρις στο φρούριο της, ενώ οι Οπούντιοι Λοκροί ήταν από τους λίγους μη Πελοποννήσιους, μαζί με τους συγγενείς και γείτονες τους Φωκείς και τους Θεσπιείς, οι οποίοι ακολούθησαν τον Λεωνίδα στις Θερμοπύλες για την υπεράσπισή της Ελλάδας από την επιδρομή των Περσών. Στη ναυμαχία στο Αρτεμίσιο το 480 π.Χ., συνέβαλλαν με επτά πεντηκοντόρους.^[3] Μετά τη ναυμαχία, οι Πέρσες υπέταξαν την Οπούντια Λοκρίδα, που δεν είχε τη δύναμη να αντιμετωπίσει μόνη της τον στρατό του Ξέρξη. Στη μάχη των Πλαταιών, οι υποταγμένοι Οπούντιοι, αναγκάζονται να πολεμήσουν στο πλευρό των Περσών και μαζί με τους Μακεδόνες, τους Θεσσαλούς και τους Φωκείς που βρέθηκαν στην ίδια κατάσταση, αλλά και τους Θηβαίους, που όμως ήταν και οι μόνοι που είχαν πολιτικούς λόγους να θέλουν να επικρατήσουν οι Πέρσες.

Το 454 π.Χ., κατά τον Πρώτο Πελοποννησιακό πόλεμο, οι Αθηναίοι καταλαμβάνουν τη Ναύπακτο, την οποία αφαιρούν από την κυριαρχία των Εσπέριων Λοκρών, και στην πόλη εγκαθίστανται Μεσσήνιοι, που είχαν διωχθεί από τους Σπαρτιάτες.^[4]

Στον Πελοποννησιακό πόλεμο, οι Λοκροί, τάχθηκαν υπέρ των Σπαρτιατών. Το 426 π.Χ., και με την προτροπή των Μεσσηνίων της Ναυπάκτου, ο Αθηναίος στρατηγός Δημοσθένης εκστρατεύει ενάντια στους Αιτωλούς, βοηθούμενος από Λοκρούς της περιοχής. Ο Σπαρτιάτης στρατηγός Ευρύλοχος, όμως, με τη βοήθεια των υπόλοιπων Λοκρών της περιοχής, προήλασε στη Ναύπακτο, που τελικά επανέρχεται στην κυριαρχία των Εσπέριων Λοκρών, ενώ οι Μεσσήνιοι, μετά και τη μάχη στους Αιγός ποταμούς, εγκαταλείπουν την πόλη.^[5]

Μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο, οι Σπαρτιάτες κατά την επιχείρησή τους να καταλάβουν τη Βοιωτία, κινήθηκαν εναντίον και των Λοκρών οι οποίοι απέφυγαν να αντιπαραταχθούν, αναγκάζοντας τους Λακεδαιμόνιους να επιδίδονται σε συστηματικές λεηλασίες και επιδρομές. Οι Λοκροί όμως γνωρίζοντας την περιοχή, τους αντιμετώπιζαν με ξαφνικές βραδινές επιδρομές, προκαλώντας τους μεγάλες απώλειες και αναγκάζοντάς τους να εγκαταλείψουν την κεντρική Ελλάδα.

Στον τρίτο Ιερό Πόλεμο, οι Λοκροί πολέμησαν μαζί με τους Θηβαίους ενάντια στους Φωκείς, όταν αυτοί κατέλαβαν τους Δελφούς. Οι Φωκείς λεηλάτησαν πόλεις και στις δύο πλευρές της Λοκρίδας.^[6]

Οι διαμάχες των Λοκρών της Άμφισσας με τους Φωκείς, έγιναν αφορμή για τον Κορινθιακό πόλεμο.^[7]

Το 388 π.Χ., όταν οι Μακεδόνες κατέλαβαν τη Ναύπακτο, οι Οζόλες υπέγραψαν συμμαχία μαζί τους και τους ακολούθησαν στην εκστρατεία εναντίον των Περσών.^{[εκκρεμεί παραπομπή]}

Οι Οζόλες, παρασυρμένοι από τους Θηβαίους, προσπάθησαν να κατηγορήσουν τους Αθηναίους για αλαζονεία.^{[Σημ. 3]} Με παρέμβαση όμως του ρήτορα και πυλαγόρα των Αθηναίων Αισχίνη,^[8] οι κατηγορίες γύρισαν εναντίον τους, γιατί καλλιέργησαν κτήματα του Κρισαίου πεδίου που ανήκαν στο μαντείο των Δελφών και εκμεταλλεύτηκαν την ερημωμένη από τον πρώτο Ιερό πόλεμο Κίρρα, περιοχή στην οποία απαγορευόταν κάθε δραστηριότητα, με αποτέλεσμα η Δελφική Αμφικτυονία να καλέσει τον Φίλιππο Β΄ της Μακεδονίας να τους τιμωρήσει. Αυτός πολιόρκησε τη λοκρική πρωτεύουσα, την Άμφισσα.

Το 278 π.Χ. συμμετέχουν μαζί με τους Φωκείς και τους Αιτωλείς κατά των Γαλατών, τους οποίους και νικήσαν. Οι Λοκροί θα ενταχθούν στην Αιτωλική Συμπολιτεία. Την περίοδο που ο Φλαμινίνος θα κηρύξει τις Ελληνικές πόλεις ανεξάρτητες, πολλές από τις λοκρικές πόλεις θα εκδώσουν για πρώτη φορά δικά τους νομίσματα. Αργότερα θα γίνουν και αυτοί τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, μετά την ήττα των Αιτωλών στο πόλεμο κατά των Ρωμαίων.^{[Σημ. 4]}

Το όνομα Οζόλες Λοκροί, σύμφωνα με τον Παυσανία, προερχόταν από το ρήμα όζω που σημαίνει μυρίζω άσχημα επειδή κατά μία εκδοχή^{[Σημ. 5]} δεν φορούσαν ενδύματα από ύφασμα αλλά προβιές ζώων. Αναφέρονται τον καιρό του Πελοποννησιακού πολέμου από τον Θουκυδίδη ως ημιβάρβαροι όπως οι Αιτωλοί και οι Ακαρνάνες. Συχνά επίσης αναφέρονται και ως Εσπέριοι.

Οι Λοκροί της Ανατολικής Λοκρίδας ονομάζονταν Οπούντιοι, λόγω της πόλης του Οπούντα ή Επικνημίδιοι όσοι από αυτούς κατοικούσαν κοντά στο όρος Κνήμις.

Οι Λοκροί πρέπει να ήταν οι πρώτοι που ονομάστηκαν Έλληνες, από τον Έλληνα, γιο του Δευκαλίωνα και της Πύρρας, οι οποίοι προέρχονταν από την Οπουντία Λοκρίδα.

Μερικά από τα ονόματα των πόλεων, προέρχονται από μυθολογικά πρόσωπα που είχαν σχέση με τον Λοκρό (Οπούντας, Κύνος, Φύσκος).

Οι Λοκροί είχαν δημιουργήσει ισχυρές λοκρικές πόλεις με δωρική κληρονομιά και μιλούσαν τη λοκρική διάλεκτο, μια δωρική-βορειοδυτική διάλεκτο, σε αντίθεση με γύρω φύλα της κεντρικής Ελλάδας, όπως οι Βοιωτοί και οι Θεσσαλοί οι οποίοι μιλούσαν την αιολική διάλεκτο.

Ήταν μία από τις 12 φυλές που συμμετείχαν στη Αμφικτυονία των Δελφών. Κάθε φυλή είχε δύο ψήφους. Στην περίπτωση των Λοκρών μία ψήφο είχαν οι Οζόλες και μία οι Οπούντιοι Λοκροί.

Οι κατοίκους της αρχαίας Φωκίδας, Λοκρίδας και Αιτωλίας, αν και συχνά υπήρχαν πολεμικές κόντρες μεταξύ τους (κυρίως με τους Φωκείς), είχαν συγγενικές σχέσεις μεταξύ τους. Για παράδειγμα, γνωρίζουμε ότι το 27 π.Χ. ο Οκταβιανός Αύγουστος, σε ανάμνηση της νίκης του στο Άκτιο, ίδρυσε τη Νικόπολη, αλλά πολλοί Αιτωλοί δεν υπάκουσαν στη διαταγή του να εποικίσουν τη νέα πόλη και προτίμησαν να μετοικήσουν στην Άμφισσα όπως τους υπαγόρευαν αρχαιότατοι συγγενικοί δεσμοί, ενώ κατά τη διάρκεια των Περσικών επιδρομών, στην πόλη είχε καταφύγει ο άμαχος πληθυσμός των Φωκικών πόλεων που κατέστρεψαν οι Πέρσες. Διαφορές είχαν συχνά και με τους κατοίκους της Εύβοιας και της Θήβας. Μεταξύ των Λοκρικών πόλεων ανατολικής και δυτικής περιοχής υπήρχαν πάντοτε πολύ καλές σχέσεις, πράγμα που μαρτυρείται τόσο από τη συνεργασία για τη δημιουργία της αποικίας στην Κάτω Ιταλία όσο και από ανασκαφικά ευρήματα.^{[Σημ. 6]}

Παρόλο που δεν είναι γνωστές πολλές πτυχές της ιστορίας τους και οι υπόλοιποι αρχαίοι Έλληνες τους θεωρούσαν ημιβάρβαρους (δηλαδή απολίτιστους)—-κυρίως λόγω της απλού τρόπου ζωής τους^{[Σημ. 7]} αλλά και επειδή, λόγω της έλλειψη εύφορων εδαφών στην περιοχής της Δυτικής Λοκρίδας, συχνά οι κάτοικοί της επιδίδονταν σε ληστείες ^[9] και στην πειρατεία^[10] —- η διασπορά των Λοκρών κατά την αρχαιότητα υπήρξε μεγάλη και ο πολιτισμός που ανέπτυξαν πολύ αξιόλογος. Στοιχεία λατρείας, μυθολογίας και πολιτισμού των Λοκρών διαδόθηκαν σε όλο τον αρχαίο κόσμο, ο οποίος σε μεγάλη έκταση είχε αποικηθεί από αυτούς.

Στην περιοχή της νοτιοδυτικής Λοκρίδας (Ναύπακτος) αναπτύχθηκε, μεταξύ άλλων, η ποίηση ^{[Σημ. 8]} αλλά και η αγαλματοποιία.^[11]

Διοικητικά, οι Οπούντιοι Λοκροί ήταν ενωμένοι σε κοινό με πρωτεύουσα την πόλη του Οπούντα, αλλά με την κάθε πόλη να έχει δικά της κέντρα εξουσίας. Εξίσου χαλαρή ήταν και η κατάσταση στη δυτική περιοχή, όπου κάθε πόλη ήταν ανεξάρτητη, αλλά είχαν μία χαλαρή κεντρική ένωση (κοινό) από τον 4ο π.Χ. αιώνα, με επίκεντρο την πόλη Φύσκος. Το πολίτευμα που κυρίως επικρατούσε ήταν η ολιγαρχία ή η αριστοκρατία.

Η Λοκρίδα δεν ήταν ιδιαίτερα πλούσια περιοχή αλλά οι πολεμιστές της ήταν γνωστοί για την ανδρεία τους. Έχοντας δημιουργήσει μια ιδιαίτερα κλειστή κοινωνία, τιμούσαν την κληρονομιά τους, διατηρώντας τις αξίες και αρετές που τους έδωσαν οι πρόγονοι τους. Μπορούσαν να δημιουργήσουν μεγάλες παρατάξεις από οπλίτες οι οποίοι φορούσαν περικεφαλαίες όμοιες με των Αχαιών με περισσότερα του ενός λοφία. Ήταν πολεμοχαρείς και από τις λίγες ελληνικές φυλές των κλασικών χρόνων που δεν μισούσαν αλλά τιμούσαν ιδιαίτερα τον Άρη, τον θεό του πολέμου, και έφεραν σύμβολα του στον θώρακα τους. Πολεμώντας με τη φάλαγγα τους, άφηναν πάντα μια θέση κενή γιατί πίστευαν ότι ο Αίας ο Λοκρός πολεμούσε πάντα μαζί τους και μετά τον θάνατό του.

Τα περισσότερα λοκρικά νομίσματα που έχουν βρεθεί, άρα και οι περισσότερες πληροφορίες που υπάρχουν, προέρχονται από την Οπουντία Λοκρίδα. Δεν έχουν βρεθεί νομίσματα των Οπουντίων Λοκρών που να είναι αρχαιότερα του 400 π.Χ.. Μετά την Ανταλκίδειο ειρήνη το 386 π.Χ., ο Οπούς έκοψε νομίσματα που έφεραν το όνομα της πόλης, κάτι που επιτράπηκε και σε όλες τις πόλεις της Ελλάδας. Τα λοκρικά νομίσματα ήταν φτιαγμένα στο πρότυπο των νομισμάτων της Αίγινας. Μετά τη μάχη της Χαιρώνειας το 338 π.Χ., ο Οπούς μάλλον προκάλεσε τη δυσαρέσκεια του Φιλίππου Β΄ όπως και η Θήβα. Από τον Οπούντα μεταφέρθηκε το δικαίωμα για την έκδοση αργυρών νομισμάτων σε όλους τους Λοκρούς, όπως είχε γίνει και από τη Θήβα σε όλους τους Βοιωτούς. Τα νομίσματα των Λοκρών μετά από τη μάχη εκείνη, έμοιαζαν με τα παλαιότερα, αλλά αντί για την επιγραφή ΟΠΟΝΤΙΩΝ είχαν τις επιγραφές ΛΟΚΡΩΝ ΥΠΟΚ, ΛΟΚΡ, ΛΟ ή ΛΟΚΡ ΕΠΙΚΝΑ.

Κατά τη Μακεδονική κατάκτηση, περίπου από το 300 π.Χ., πιθανόν να μην κόβονταν νομίσματα στη Λοκρίδα. Την περίοδο της Αιτωλικής Συμπολιτείας (279 - 168 π.Χ.), το Θρόνιο, πόλη των Οπουντίων και οι Άμφισσα, Οιάνθεια και Ποτιδάνεια των Εσπέριων,^[12] έκοβαν χάλκινα νομίσματα με αιτωλικές μορφές. Όταν ο Φλαμίνινος έδωσε την ελευθερία στις ελληνικές πόλεις το 197 π.Χ., ο Οπούς άρχισε να κόβει νομίσματα με παλιές μορφές στα οποία χαραζόταν η λέξη ΟΠΟΥΝΤΙΩΝ αντί ΟΠΟΝΤΙΩΝ. Η κοπή σταμάτησε το 146 π.Χ.. Αλλά και κατά τη ρωμαϊκή κατάκτηση επανήλθε η κοπή νομισμάτων στον Οπούντα για μικρή περίοδο, σε μερικά από τα οποία απεικονίζονται οι κεφαλές του Άδη και της Περσεφόνης από τη μια πλευρά, ενώ στην άλλη κάποιος πολεμιστής.

Γενικότερα, κάποιες μορφές που απεικονίζονται στα νομίσματα της Λοκρίδας είναι ο Αίας ο Λοκρός, ο Ερμής, ο Απόλλων, η Αθηνά, ο Κένταυρος καθώς και διάφορα σύμβολα και σχέδια όπως αστέρια, αμπέλια, αγριογούρουνα, πανοπλίες και αμφορείς. Κάποιες επιγραφές νομισμάτων που παραπέμπουν στις πόλεις που τα έκοβαν είναι ΑΜΦΙΣΣΕΩΝ, ΟΙΑΝΘΕΩΝ, ΟΠΟΝ, ΣΚΑΡΦΕΩΝ, ΘΡΟΝΙΕΩΝ.

Ομάδα Λοκρών από το Θρόνιο, μαζί με Άβαντες από την Εύβοια, ίδρυσαν στη Βόρεια Ήπειρο τις πόλεις Ωρικό και Θρόνιο.^[13]

Η Κέα ήταν αποικία των Λοκρών της Ναυπάκτου. Το όνομα του νησιού προέρχεται από τον ήρωα Κέω, επικεφαλής των Λοκρών που αποίκησαν το μέρος, ο οποίος καταγόταν από τη Ναύπακτο.

Οι Επιζεφύριοι Λοκροί προερχόμενοι, σύμφωνα με τον Στράβωνα,^[14] από την Οζολία Λοκρίδα, βοηθούμενοι και από τους Οπουντίους, αποίκησαν τη νότια Ιταλία το 680 π.Χ. νικώντας την πόλη Κρότωνα. Έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στη Μεγάλη Ελλάδα και ίδρυσαν πόλεις κυρίως στα δυτικά παράλια της κάτω Ιταλίας. Τελικά μετακινήθηκαν στα παράλια του Ιονίου πελάγους για να αποφύγουν τους ισχυρούς ανέμους και ίδρυσαν την πόλη Επιζεφύριοι Λοκροί, που πήρε το όνομα τους και υπάρχει μέχρι σήμερα στη νότια Ιταλία με το ίδιο όνομα, Locri (Λοκροί). Το όνομα Επιζεφύριοι προέρχεται από τον δυτικό άνεμο Ζέφυρο, όνομα και το οποίο έδωσαν στο γειτονικό ακρωτήριο. Η δε κοινωνία τους ήταν μητριαρχική.

Η πόλη ήταν από τις πιο σημαντικές και εύπορες της Μεγάλης Ελλάδας. Έναν αιώνα μετά την ίδρυσή της χτίστηκε μεγάλο τείχος γύρω από την πόλη ενώ έξω από την αυτή υπήρχαν αρκετά νεκροταφεία, μερικά από τα οποία ήταν πολύ μεγάλα. Η ίδρυσή της ξεκίνησε ως επιχείρηση μιας αριστοκρατικής οικογένειας της Λοκρίδας από την Ελλάδα. Τους πρώτους αιώνες συμμάχησε με τη Σπάρτη και αργότερα με τις Συρακούσες (επί Διονυσίου του Α΄). Όταν ο Διονύσιος ο Β΄ νικήθηκε από τον θείο του Δίων, κατέφυγε στους Λοκρούς. Εκεί εγκαθιστά τυραννίδα στην πόλη, αλλά τελικά ο Τιμολέων ελευθερώνει τις πόλεις που βρίσκονταν κάτω από την τυραννία του. Γνωστός ήταν ο νομοθέτης της Ζάλευκος. Ο Πλάτωνας, ο οποίος ζούσε τότε στην αυλή του Διονυσίου του Α΄, την αποκαλούσε Άνθος της Ιταλίας εξαιτίας των ομορφιάς των κατοίκων της.

Η πόλη ίδρυσε με τη σειρά της αποικίες, το Ιππόνιο και τη Μέδμη στην Καλαβρία. Την εποχή του Πολύβιου συμμάχησε με τη Ρώμη ενώ καταστράφηκε από τους Σαρακηνούς. Στους Επιζεφύριους υπήρχαν δύο σπουδαία ιερά, της Περσεφόνης, η οποία λατρευόταν ως προστάτιδα του γάμου, και της Αφροδίτης. Επίσης διέθετε θέατρο του 4ου αιώνα π.Χ. που μπορούσε φιλοξενήσει 4.500 θεατές, καθώς και ναό Ιωνικού ρυθμού, από το πρώτο μισό του 5ου αιώνα π.Χ..

• Αίας ο Λοκρός
• Λοκρίδα
• Δήμος Λοκρών

• Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος "Ιστορία του Ελληνικού Έθνους"
• Πέτρος Καλονάρος "Ιστορία της Πόλεως Αμφίσσης"
• L.Lerat "Οι Εσπέριοι Λοκροί"
• Μίχας Γεώργιος Κ.: «Συμβολή στην Έρευνα της Ιστορίας των Αρβανιτών, Το Μαρτίνο (Μουζάκ) και τα προερχόμενα απ΄ αυτό Λάρυμνα (Καστρί) - Λούτσι - Πύργος. Συνοπτική Ιστορία Οπουντίων Λοκρών και Μινύειου Ορχομενού», 1978, 1980, 2014.
• Μίχας Γεώργιος Κ.: «Συμβολή στην Έρευνα της Ιστορίας των Αρβανιτών, Αρβανίτικα (Πελασγικά), Επώνυμα - Φάρες - Τοπωνύμια - Λαογραφικά του τέως Δήμου Λαρύμνης. Αρχαίοι και Σύγχρονοι Οικισμοί, Ερμηνεία Επωνύμων και Τοπωνυμίων. Μαλεσίνα - Μαρτίνο - Παύλο - Τραγάνα - Λάρυμνα - Λούτσι - Προσκυνάς - Μάζι - Πύργος (1460 - 2011)», 2014, 2019.
• Μίχας Γεώργιος Κ.:«Συμβολή στην Έρευνα της Ιστορίας των Αρβανιτών, Ιδιωματικές Λέξεις και Φράσεις στ΄ Αρβανιτοχώρια Βοιωτίας και Λοκρίδας», 2014, 2019.

• Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Φωκίδας Αρχειοθετήθηκε 2005-08-28 στο Wayback Machine.
• Forum ancient coins στα Αγγλικά
• Istoria.gr