Το λήμμα πιθανόν να περιλαμβάνει πληροφορίες που αποτελούν πρωτότυπη έρευνα, που δεν έχουν προηγουμένως δημοσιευτεί ή δεν έχουν ελεγχθεί από ειδικούς.Εάν δεν συμβαίνει αυτό παραθέστε τις πηγές που επιβεβαιώνουν την επαληθευσιμότητα του λήμματος, διαφορετικά αφαιρέστε ό,τι αποτελεί προσωπική γνώση ή έρευνα του συντάκτη. Παρακαλούμε δείτε τις σχετικές παρατηρήσεις στη σελίδα συζήτησης.
Παλαιότεροι τύποι του ονόματος της θεάς ήταν οι τύποι Ἀθάνα (δωρικός) και Ἀθήνη, το δε όνομα Ἀθηνᾶ, που τελικά επικράτησε, προέκυψε από το επίθετο Ἀθαναία, που συναιρέθηκε σε Ἀθηνάα > Ἀθηνᾶ. Η αγγλική μετάφραση του περίφημου ονόματος της θεάς Αθηνάς είναι «Athena». Στον πλατωνικόΚρατύλο το όνομα Αθηνά ετυμολογείται από το Α-θεο-νόα ή Η-θεο-νόα, δηλαδή η νόηση του Θεού (Κρατυλ. 407b), αλλά η εξήγηση αυτή είναι παρετυμολογική. Η επιστημονική βιβλιογραφία θεωρεί το όνομα προελληνικό και αγνώστου ετυμολογίας. Σήμερα θεωρείται γενικώς αποδεκτό ότι η θεά Αθηνά πήρε το όνομα της από την πόλη της Αθήνας και όχι το αντίθετο.[1][2]
Συσχετίζεται από τους Ετρούσκους με τη θεά τους Μένρβα και αργότερα από τους Ρωμαίους ως Μινέρβα, συμβολίζεται από μια κουκουβάγια, έφερε μια ασπίδα από δέρμα κατσίκας, ονομαζόμενη Αιγίς που της είχε δοθεί από τον πατέρα της και συνοδεύεται από τη θεά Νίκη. Η Αθηνά συχνά βοήθησε ήρωες. Παριστάνεται οπλισμένη, ποτέ ως παιδί, πάντα παρθένος. Ο Παρθενώνας στην Αθήνα είναι ο πιο διάσημος ναός αφιερωμένος σ' αυτήν. Ποτέ δεν είχε σύντροφο ή εραστή, αν και μια φορά ο Ήφαιστος προσπάθησε χωρίς να επιτύχει.
Η Αθηνά ήταν η αγαπημένη κόρη του Δία. Μητέρα της ήταν η Μήτις, πρώτη σύζυγος του Δία. Ο Δίας ύστερα από προφητεία έμαθε ότι η Μήτις θα γεννούσε το παιδί το οποίο θα τον ανέτρεπε. Αργότερα, ο Δίας άρχισε να υποφέρει από πονοκεφάλους και κάλεσε τον Ήφαιστο να τον βοηθήσει. Τότε ο Ήφαιστος με ένα μεγάλο σφυρί χτύπησε το κεφάλι του Δία και η Αθηνά πετάχτηκε πάνοπλη, φορώντας περικεφαλαία και κρατώντας μια ασπίδα. Βλέποντας τον Δία, η Αθηνά τα πέταξε στα πόδια του, δείγμα αναγνώρισής του ως υπέρτατου θεού και πατέρα της.
Η Αθηνά, ως θεά του πολέμου, ήταν περιβεβλημένη με αιγίδα, διαφορετική από αυτήν του Διός. Κατά μία εκδοχή, η Αθηνά κατασκεύασε την αιγίδα της από το δέρμα της Χίμαιρας ή, κατ' άλλη εκδοχή, από το δέρμα του τέρατος Αιγίδος ή Αιγήεντος, το οποίο κατέστρεφε τα πάντα στη Λιβύη, την Αίγυπτο, τη Φρυγία και τη Φοινίκη, και το οποίο η Αθηνά εξολόθρευσε[3]. Επίσης στην ασπίδα (και στο περιθωράκιο) της Αθηνάς ήταν το κεφάλι της Μέδουσας, μίας θνητής γοργόνας, κόρης του Φόρκυ ή Φορκέα και της Κητούς, δύο πρωτόγoνων θαλάσσιων θεών.
Σύμφωνα με τον αρχαίο μύθο, η Αθηνά και ο Ποσειδώνας διεκδικούσαν την ίδια πόλη. Ανέβηκαν λοιπόν στον βράχο της Ακρόπολης και ενώπιον των Αθηναίων αποφάσισαν ότι όποιος προσέφερε στους κατοίκους το ωραιότερο δώρο, θα την αποκτούσε. Ο Ποσειδώνας χτύπησε σε μια πλευρά του λόφου με την τρίαινά του και αμέσως ανάβλυσε μια πηγή με νερό. Ο λαός θαύμασε, αλλά το νερό ήταν αλμυρό σαν το νερό της θάλασσας, που ήταν το βασίλειο του Ποσειδώνα κι έτσι δεν ήταν πολύ χρήσιμο. Το δώρο της Αθηνάς ήταν ένα δέντρο ελιάς, κάτι που ήταν καλύτερο, μιας και παρείχε στην πόλη τροφή, λάδι και ξυλεία. Έτσι, κέρδισε τη μονομαχία η Αθηνά και ονόμασε την πόλη της Αθήνας.
Η Αθηνά δεν είχε κανέναν ερωτικό δεσμό και συμβόλιζε την αιώνια παρθενία. Μόνο μια φορά ο Ήφαιστος προσπάθησε να την προσεγγίσει και χώθηκε στην αγκαλιά της. Η θεά απέκρουσε το πάθος του, ο Ήφαιστος όμως πρόλαβε να αφήσει το σπέρμα του πάνω στον μηρό της. Η Αθηνά, γεμάτη αηδία, σκούπισε το πόδι της με ένα κομμάτι μαλλί και το πέταξε στη Γη. Από το κομμάτι αυτό, και τη βοήθεια της Γαίας, γεννήθηκε ο Εριχθόνιος μετέπειτα βασιλιάς της Αττικής.
Μια γυναίκα, που ονομαζόταν Αράχνη, ξακουστή υφάντρα, καυχήθηκε κάποτε πως ήταν ανώτερη στη τέχνη της κι από την ίδια την Αθηνά, η οποία και την προκάλεσε σε μονομαχία. Η Αθηνά στο υφαντό της απεικόνιζε τη διαμάχη με τον Ποσειδώνα για την Αθήνα, ενώ η Αράχνη περιγελούσε τα ερωτικά κατορθώματα των θεών του Ολύμπου. Οργισμένη η Αθηνά για τη ύβρη αυτή προς τους θεούς έσκισε το υφαντό της Αράχνης, ενώ η ίδια μη αντέχοντας τη ντροπή, κρεμάστηκε. Η Αθηνά τη λυπήθηκε και χαλάρωσε τη θηλιά από τον λαιμό της, την τιμώρησε όμως και τη μεταμόρφωσε σε αρθρόποδοαράχνη. Δεν της στέρησε όμως το ταλέντο της στην υφαντική και έτσι συνεχίζει να υφαίνει τον ιστό της.
Οι δυο νεαρές κοπέλες, η Παλλάδα και η Αθηνά, γυμνάζονταν με ασκήσεις αρκετά βίαιες και μια μέρα τσακώθηκαν και η Παλλάδα ετοιμαζόταν να χτυπήσει τη θεά, αλλά ο Δίας, που φοβήθηκε μήπως πάθει τίποτα η κόρη του, έβαλε μπροστά της ως ασπίδα την αιγίδα. Η Παλλάδα τρόμαξε από τη φοβερή ασπίδα και η Αθηνά τη χτύπησε και την άφησε νεκρή. Βαθιά απελπισμένη η θεά, έφτιαξε ένα ξύλινο ομοίωμα της νεκρής Παλλάδας και έβαλε στο στήθος του την τρομερή αιγίδα και το τοποθέτησε προς τιμή της δίπλα στο άγαλμα του Δία.
Σύμφωνα με τον μύθο, η Μέδουσα αρχικά ήταν μια πολύ όμορφη θνητή γοργόνα και γι' αυτό τον λόγο την πολιόρκησε ο Ποσειδώνας, και προσέβαλαν την Αθηνά μιαίνοντας έναν ναό της, καθώς ερωτοτρόπησαν εντός του. Τότε η Αθηνά, εφόσον δεν μπορούσε να κατηγορίσει τον Ποσειδώνα, αναγκαστικά στράφηκε στη Μέδουσα, την οποία μεταμόρφωσε σε τέρας ώστε να μην την ερωτευτεί ξανά κανείς άνδρας, ενώ το βλέμμα της μετέτρεπε σε πέτρα οποιονδήποτε την κοίταζε. Όταν ο Περσέας[3] σκότωσε τη Μέδουσα, προσέφερε στη θεά το κεφάλι της (το γοργόνιο) ως ευχαριστήριο δώρο, γιατί χάρη στη γυαλιστερή ασπίδα που η θεά η ίδια του είχε δωρίσει, εκείνος μπόρεσε να κατατροπώσει τη Μέδουσα κοιτάζοντας μόνο το είδωλό της μέσα από αυτήν. Τότε ήταν που η θεά έκανε το κεφάλι της Μέδουσας ένα με την ασπίδα της, τοποθετώντας το πάνω σε αυτή.
Ίσως το προσωνύμιο να προέρχεται από τον γίγαντα Πάλλαντα, τον οποίο σκότωσε η Αθηνά στη Γιγαντομαχία. Κατά άλλη εκδοχή πήρε το προσωνύμιο αυτό, επειδή γεννήθηκε από το κεφάλι του Δία πάλλοντας το δόρυ της.
Γλαυκώπις
Χρησιμοποιείται συχνά από τον Όμηρο. Έχει την έννοια γαλανομάτα (γλαυκός+ ωψ). Ενδιαφέρον είναι το ότι η κουκουβάγια (αρχ.γλαυξ), το ιερό πουλί της Αθηνάς, προέρχεται από την ίδια ρίζα, ίσως λόγω και των δικών της μεγάλων και λαμπερών ματιών.
Αρεία
Το προσωνύμιο αυτό το απέκτησε η θεά Αθηνά κατά τη δίκη του Ορέστη στον Άρειο Πάγο για το φόνο της μητέρας του, Κλυταιμνήστρας. Με την κρίσιμη ψήφο της Αθηνάς υπέρ του, ο Ορέστης αθωώθηκε.
Εργάνη
Της αποδιδόταν το προσωνύμιο αυτό, καθώς ήταν προστάτιδα των τεχνιτών και της χειροτεχνίας.
Ιππία Το προσωνύμιο αυτό της δόθηκε επειδή στην Γιγαντομαχία εμφανίστηκε πάνω σε άρμα που το έσερναν ίπποι και τρόμαξε τον Εγκέλαδο. [4]
Η προσωνυμία αυτή της αποδιδόταν ως προστάτις θεά της Αθήνας της Ακρόπολης και συνολικά των Ελλήνων.
Προναία
Με την επωνυμία «Προναία» ή «Προνοία» έχει το δικό της τέμενος στους Δελφούς, μπροστά στις δυσάμβατες Φαιδριάδες, με την έννοια της ‘‘προσυπάρχουσας’’.
Ζωστηρία
Με την επωνυμία «Ζωστηρία» σώζονται λείψανα του ναού της στους Δελφούς.
Άγαλμα Αθηνάς μπροστά από το αυστριακό Κοινοβούλιο στη Βιέννη.
[Ἀθηνᾶς, θυμίαμα ἀρώματα]. «Παλλάς μουνογενής, μεγάλου Διός σεμνή έκγονε, δία, μακάρια Θεά, πολεμόκλονε, ομβριμόθυμε, άρρητη, ρητή, μεγαλώνυμη, αντροδίαιτε, που διέπεις τις ακρώριες όχθες στις κορυφές και στα σκιώδη όροι, που τέρπεις τις φρένες σου στα φαράγγια, οπλοχαρείς, που κεντάς τις ψυχές των βροτών μανίες, γυμνάζουσα κόρη, που έχεις φρικώδη θυμό, Γοργοφόνη, φυγόλεκτρε, πολύολβε μητέρα των τεχνών, ορμάστειρα, φίλοιστρε για τους κακούς, φρόνηση για τους αγαθούς. Που γεννήθηκες αρσενική και θηλυκή, πολεμοτόκε, μήτι, αιολόμορφε, δράκαινα, φιλένθεε, αγλαότιμη, ολέτειρα των Φλεγραίων Γιγάντων, ιππελάτειρα, Τριτογένεια, λύτειρα των κακών, νικηφόρε δαίμον, που ανανεώνεις αεί τα ήματα με της νύκτες κατά τις ώρες, άκουσέ με που εύχομαι, και δώσε ειρήνη πολύολβη και κόρον και υγεία εν ώραις, γλαυκόπιδα, ευρεσίτεχνε, πολύλλιστη, βασίλεισα.» - από τη Βικιθήκη - Ορφικοί Ύμνοι'[11]
[Απόδοση] Ένας πλούσιος Αθηναίος ταξίδευε με πλοίο, το οποίο ναυάγησε, αναποδογύρισε• τότε όλοι οι άλλοι αγωνίζονταν κολυμπώντας να σωθούν, ο δέ πλούσιος Αθηναίος επικαλούνταν τη θεά Αθηνά κ της έταζε χίλια δυό να της θυσιάσει, άν σωθεί. Ένας άλλος ναυαγός του φώναξε: καλά κάνεις κ προσεύχεσαι, αλλά μαζί με την Αθηνά κούνα κι εσύ τα χέρια σου!
↑Σύμφωνα με τον Ησίοδο, Θεογονία927–929, Ο Ήφαιστος γεννήθηκε μόνο από την Ήρα χωρίς πατέρα, Gantz, σελ. 74.
↑Σύμφωνα με τον Ησίοδο, Θεογονία886–890, για τα παιδιά του Διός από τις επτά συζύγους του, η Αθηνά ήταν κόρη του Δία και της Μήτις. Ο Δίας εμπόδισε τη Μήτι να γεννήσει και την κατάπιε αλλά το παιδί εκείνο ήταν η Αθηνά η οποία γεννήθηκε τελικά από το κεφάλι του. ", Gantz, σελ. 51–52, 83–84.
↑Σύμφωνα με τον Ησίοδο, Θεογονία183–200, Η Αφροδίτη γεννήθηκε από τον αφρό που δημιούργησαν τα γεννητικά όργανα του Ουρανού, Gantz, σελ. 99–100.
Λουκία Δρούλια, «Η θεά Αθηνά, θεότητα έμβλημα του νέου Ελληνισμού», στο: Επιστημονικό συμπόσιο, Οι χρήσεις της αρχαιότητας από το νέο Ελληνισμό, εκδ. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας-Σχολή Μωραΐτη, Αθήνα, 2002, σελ.221-240
Σχετικά πολυμέσα
Αθηνά και Αφροδίτη, η Σοφία και το Κάλλος (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
