[go: up one dir, main page]
Neidio i'r cynnwys

Sbaen

Golygu dolenni
Oddi ar Wicipedia
Sbaen
Reino de España
ArwyddairPlus Ultra Edit this on Wikidata
Mathgwladwriaeth sofran, teyrnas, gwlad, un o wledydd môr y canoldir Edit this on Wikidata
Enwyd ar ôlHispania Edit this on Wikidata
PrifddinasMadrid Edit this on Wikidata
Poblogaeth47,415,750 Edit this on Wikidata
Sefydlwyd9 Mehefin 1715 (ffiniau presennol)
19 Mawrth 1812
Cyfansoddiad 1af
AnthemMarcha Real Edit this on Wikidata
Pennaeth llywodraethPedro Sánchez Edit this on Wikidata
Cylchfa amserUTC+01:00, UTC+2, UTC±00:00, UTC+01:00, Europe/Madrid Edit this on Wikidata
Iaith/Ieithoedd
  swyddogol		Sbaeneg Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynolEwrop, yr Undeb Ewropeaidd, Pyreneau'r Canoldir, Ardal Economeg Ewropeaidd Edit this on Wikidata
Arwynebedd505,990 km² Edit this on Wikidata
GerllawCefnfor yr Iwerydd, Y Môr Canoldir, Môr Cantabria, Môr Alboran Edit this on Wikidata
Yn ffinio gydaAndorra, Portiwgal, Moroco, Ffrainc, Gibraltar Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau40.2°N 3.5°W Edit this on Wikidata
Gwleidyddiaeth
Corff gweithredolLlywodraeth Sbaen Edit this on Wikidata
Corff deddfwriaetholCortes Generales Edit this on Wikidata
Swydd pennaeth
  y wladwriaeth		teyrn Sbaen Edit this on Wikidata
Pennaeth y wladwriaethFelipe VI Edit this on Wikidata
Swydd pennaeth
  y Llywodraeth		Prif Weinidog Sbaen Edit this on Wikidata
Pennaeth y LlywodraethPedro Sánchez Edit this on Wikidata
Map
Ariannol
Cyfanswm CMC (GDP)$1,427,381 million, $1,397,509 million Edit this on Wikidata
CMC y pen$29,993 Edit this on Wikidata
ArianEwro Edit this on Wikidata
Canran y diwaith16 ±1 canran Edit this on Wikidata
Cyfartaledd plant1.27 Edit this on Wikidata
Mynegai Datblygiad Dynol0.905 Edit this on Wikidata
[golygwch ar Wicidata]

Gwlad yn ne-orllewin Ewrop yw Teyrnas Sbaen neu Sbaen (Sbaeneg: Reino de España neu España). Mae'n rhannu gorynys Iberia gyda Gibraltar a Phortiwgal, ac mae'n ffinio â Ffrainc ac Andorra yn y gogledd. Madrid yw'r brifddinas. Poblogaeth Sbaen, yn y Cyfrifiad diwethaf oedd 47,415,750 (2021)[1].

Felipe VI yw brenin Sbaen ac yn 2021 anfonodd un o'i ferched, Leonor (g. 2005) i Goleg yr Iwerydd, ger Llanilltud Fawr, Bro Morgannwg, Cymru.[2] Mae sawl Cymuned Ymreolaethol, gan gynnwys Gwlad y Basg, Galisia, Asturias, a Catalwnia yn cyfri eu hunain yn wledydd, ac mae ganddynt fudiadau cryf sy'n hawlio eu hannibyniaeth oddi wrth Sbaen.

Mae ei diriogaethau ynysig yn cynnwys yr Ynysoedd Balearig yn y Môr Canoldir, sawl ynys fach ym Môr Alboran a'r Ynysoedd Dedwydd yng Nghefnfor yr Iwerydd. Mae tiriogaeth Sbaen hefyd yn cynnwys cyn-ranbarthau Affrica: Ceuta, Melilla a Peñon de Vélez ar draws Culfor Gibraltar.[3] Mae'r Môr Canoldir yn ffinio â thir mawr y wlad i'r de a'r dwyrain; i'r gogledd gan Ffrainc, Andorra a Bae Bizkaia; ac i'r gorllewin gan Bortiwgal a Chefnfor yr Iwerydd.

Gydag arwynebedd o 505,990 km sg (195,360 mi sg), Sbaen yw'r wlad fwyaf yn Ne Ewrop, y wlad ail-fwyaf yng Ngorllewin Ewrop a'r Undeb Ewropeaidd, a'r bedwaredd wlad fwyaf yn ôl ardal ar gyfandir Ewrop. Yn 2020 hi hefyd oedd chweched wlad fwyaf poblog Ewrop, a'r bedwaredd wlad fwyaf poblog yn yr Undeb Ewropeaidd. Ymhlith yr ardaloedd trefol mawr eraill mae Barcelona, Valencia, Seville, Zaragoza, Málaga, Murcia, Palma de Mallorca, Las Palmas de Gran Canaria a Bilbao.

Cyrhaeddodd bodau dynol modern Benrhyn Iberia gyntaf tua 42,000 o flynyddoedd yn ôl.[4] Y diwylliannau a'r bobloedd gyntaf a ddatblygodd yn nhiriogaeth gyfredol Sbaen oedd yr Iberiaid hynafol, y Celtiaid, y Celtiberiaid, y Vascones, a'r Turdetani. Yn ddiweddarach, datblygodd pobloedd Môr y Canoldir tramor fel y Ffeniciaid a'r Groegiaid hynafol gytrefi masnachu arfordirol, ac roedd y Carthaginiaid yn rheoli rhan o arfordir Môr y Canoldir Sbaen am gyfnod byr. O'r flwyddyn 218 BCE, cychwynnodd gwladychu Rhufeinig Hispania a gan eithrio cornis yr Iwerydd, fe wnaethant reoli tiriogaeth Sbaen yn eitha sydyn. Erbyn 206 roedd y Rhufeiniaid wedi gyrru'r Carthaginiaid allan o benrhyn Iberia, a'i rannu'n ddwy dalaith weinyddol, Hispania Ulterior a Hispania Citerior.[5][6] Gosododd y Rhufeiniaid seiliau ar gyfer diwylliant a hunaniaeth fodern Sbaen, a dyma fan geni ymerawdwyr Rhufeinig pwysig fel Trajan, Hadrian a Theodosius I.

Arhosodd Sbaen o dan lywodraeth Rufeinig nes cwymp yr Ymerodraeth Rufeinig Orllewinol yn y bedwaredd ganrif, a arweiniodd at gydffederasiynau llwythol Germanaidd o Ganolbarth a Gogledd Ewrop. Yn ystod y cyfnod hwn, rhannwyd Sbaen rhwng gwahanol bwerau Germanaidd, gan gynnwys y Suevi, yr Alans, y Fandaliaid a'r Fisigothiaid, gyda'r olaf yn cynnal cynghrair â Rhufain, tra bod rhan o Dde Sbaen yn perthyn i'r Ymerodraeth Fysantaidd. Erbyn y 5g daeth y Fisigothiaid i'r amlwg fel y garfan amlycaf, gyda'r Deyrnas Fisigothig yn rhychwantu mwyafrif helaeth o Benrhyn Iberia, a sefydlu ei phrifddinas yn yr hyn sydd bellach yn ddinas Toledo. Cafodd y deddfau Liber Iudiciorum gan y Brenin Recceswinth yn ystod y cyfnod hwn ddylanwad mawr ar seiliau strwythurol a chyfreithiol Sbaen a goroesiad y Gyfraith Rufeinig ar ôl cwymp yr Ymerodraeth Rufeinig.

Geirdarddiad

[golygu | golygu cod]

Mae gwreiddiau'r enw Rhufeinig Hispania, a'r España modern, yn ansicr, er bod y Ffeniciaid a'r Carthaginiaid yn cyfeirio at y rhanbarth fel Spania, felly mae'r geirdarddiad a dderbynnir fwyaf eang yn un Levant-Phoeniciaaidd.[7] Cafwyd nifer o gyfrifon a damcaniaethau am ei darddiad:

Arteithio tarw yw un o chwaraeon cenedlaethol Sbaen. Mae rhai rhannau ee Catalwnia wedi gwahardd hyn ers blynyddoedd.
Madrid

Cynigiodd ysgolhaig Cyfnod y Dadeni Antonio de Nebrija fod y gair Hispania yn esblygu o'r gair Iberaidd Hispalis, sy'n golygu "dinas y byd gorllewinol".

Dadleuai eraill mai gair Ffoenicaidd ("spy" ydyw am ofannu metelau. Gall fod i-spn-ya, felly'n golygu'r "Wlad Gweithio Metalau".[8]

Gall Hispania ddeillio o'r defnydd barddonol o'r term Hesperia, gan adlewyrchu dylanwad Groegaidd a'u perspectif o'r Eidal, fel "tir gorllewinol" neu "wlad yr haul yn machlud" (Hesperia, Ἑσπερία mewn Groeg) a disgrifiad o Sbaen, gan ei bod ymhellach i'r gorllewin fel Hesperia ultima.[9]

Ceir honiad arall bod "Hispania" yn deillio o'r gair Basgeg Ezpanna sy'n golygu "ymyl" neu "ffin", sy'n cyfeirio at y ffaith bod Penrhyn Iberia yn ffurfio cornel de-orllewinol cyfandir Ewrop.[9]

Daearyddiaeth

[golygu | golygu cod]

Mae Sbaen yn wlad yn ne-orllewin Ewrop sy'n llenwi'r rhan fwyaf o orynys Iberia. Mae hi'n ffinio â Portiwgal i'r gorllewin, Gibraltar i'r de, a Ffrainc ac Andorra i'r gogledd dros y Pyreneau. Mae dinasoedd Sbaen yng ngogledd yr Affrig (Ceuta a Melilla) yn ffinio â Moroco.

Ceir llawer o lwyfandiroedd uchel a mynyddoedd fel y Sierra Nevada. Rhed sawl afon o'r ucheldiroedd, Afon Tajo, Afon Ebro, Afon Duero, Afon Guadiana a Guadalquivir, er enghraifft.

Map topograffig o Sbaen

Yn 505,992 km sg, Sbaen yw'r 52fed gwlad fwya'r byd a phedwaredd wlad fwyaf Ewrop. Mae tua 47,000 km sg yn llai na Ffrainc. Mount Teide (ar Ynys Tenerife) yw'r copa mynydd uchaf yn Sbaen a dyma'r trydydd llosgfynydd mwyaf o ran uchder. Mae Sbaen yn wlad draws-gyfandirol, gyda thiriogaeth yn Ewrop ac Affrica.

Gorwedd Sbaen rhwng lledredau 27 ° a 44 ° Gog, a hydoedd 19 ° Gor a 5 ° Dwy.

Yn ôl cyfrifiad 2006, roedd 9.27 o boblogaeth Sbaen yn dramorwyr. Roedd y mwyafrif o America Ladin (36.21%), Gorllewin Ewrop (21.06%), Dwyrain Ewrop (17.75%) a'r Magreb (14.76%).

Ynysoedd

[golygu | golygu cod]

Mae Sbaen hefyd yn cynnwys yr Ynysoedd Balearig ym Môr y Canoldir, yr Ynysoedd Dedwydd yng Nghefnfor yr Iwerydd a nifer o ynysoedd anghyfannedd ar ochr Môr y Canoldir i Culfor Gibraltar, a elwir yn plazas de soberanía ("lleoedd sofraniaeth", neu diriogaethau o dan sofraniaeth Sbaen), megis Ynysoedd Chafarinas ac Alhucemas. Mae penrhyn Vélez de la Gomera hefyd yn cael ei ystyried yn plaza de soberanía. Gweinyddir ynys Alborán, a leolir ym Môr y Canoldir rhwng Sbaen a Gogledd Affrica, gan Sbaen, yn benodol gan fwrdeistref Almería, Andalucía. Mae Isla de los Faisanes, yn Afon Bidasoa, yn condominiwm Sbaenaidd-Ffrengig.

Ceir 11 o brif ynysoedd yn Sbaen, ac mae gan bob un ohonynt eu llywodraethau eu hunain (ynysoedd Cabildos yn y Canaries, ynysyddion Consells yn Baleares). Cyfeirir at yr ynysoedd hyn yn benodol gan Gyfansoddiad Sbaen, wrth bennu eu cynrychiolaeth Seneddol (mae Ibiza a Formentera wedi'u grwpio, gan eu bod gyda'i gilydd yn ffurfio'r ynysoedd Pityusic, sy'n rhan o'r archipelago Balearaidd). Yr ynysoedd hyn yw:

Mynydd Teide, Tenerife, un o'r Ynysoedd Dedwydd
Ynys Poblogaeth (2020)[10] Prifddinas Talaith Cymuned ymreolaethol
Tenerife 928,604 Santa Cruz de Tenerife Santa Cruz de Tenerife Ynysoedd Dedwydd
Mallorca 912,171 Palma Baleares (Balears) Ynysoedd Balearaidd
Gran Canaria 855,521 Las Palmas de Gran Canaria Las Palmas Ynysoedd Dedwydd
Lanzarote 155,812 Arrecife Las Palmas Ynysoedd Dedwydd
Ibiza (Eivissa) 151,827 Ibiza (Eivissa, tref) Baleares (Balears) Ynysoedd Balearaidd
Fuerteventura 119,732 Puerto del Rosario Las Palmas Ynysoedd Dedwydd
Menorca 95,641 Mahón (Maó) Baleares (Balears) Ynysoedd Balearaidd
La Palma 83,458 Santa Cruz de La Palma Santa Cruz de Tenerife Ynysoedd Dedwydd
La Gomera 21,678 San Sebastián de La Gomera Santa Cruz de Tenerife Ynysoedd Dedwydd
Formentera 11,904 Formentera (San Francisco Javier, Sant Francesc Xavier) Baleares (Balears) Ynysoedd Balearaidd
El Hierro 11,147 Valverde Santa Cruz de Tenerife Ynysoedd Dedwydd

Mynyddoedd ac afonydd

[golygu | golygu cod]
Parc Cenedlaethol Ordesa y Monte Perdido yn y Pyreneau, un o Safleoedd Treftadaeth y Byd

Mae Sbaen yn wlad fynyddig, gyda llwyfandir uchel a chadwyni mynydd yn bennaf. Ar ôl y Pyrenees, y prif fynyddoedd yw'r Cordillera Cantábrica (Cantabrian Range), Sistema Ibérico (System Iberia), Sistema Central (System Ganolog), Montes de Toledo, Sierra Morena a'r Sistema Bético (System Baetig). Y pwynt uchaf yn Sbaen yw copa'r Teide, 3,718 metr. Llwyfandir helaeth yng nghanol Sbaen yw Meseta Central (a gyfieithir yn aml fel y "Llwyfandir Mewnol").

Mae sawl afon fawr yn Sbaen fel y Tagus, Ebro, Guadiana, Douro (Duero), Guadalquivir, Júcar, Segura, Turia a Minho. Mae gwastatiroedd llifwaddodol i'w cael ar hyd yr arfordir, a'r mwyaf ohonynt yw'r Guadalquivir yn Andalucía.

Hinsawdd

[golygu | golygu cod]
Mae'r arfordir i'r gogledd o fynyddoedd Cantabrian yn cynnwys hinsawdd gefnforol llaith
Mae pen de-ddwyreiniol penrhyn Iberia yn cynnwys hinsawdd sych.

Gellir gwahanu rhwng tri phrif barth hinsoddol, yn ôl sefyllfa ddaearyddol ac amodau orograffig.[11][12]

  • Hinsawdd Môr y Canoldir, a nodweddir gan hafau cynnes / poeth a sych a cheir dau fath: Csa a Csb yn ôl dosbarthiad hinsawdd Köppen.
  • Mae'r hinsawdd lled-cras (BSk, BSh), yn amlwg yn chwarter de-ddwyreiniol y wlad, ond mae hefyd yn gyffredin mewn ardaloedd eraill yn Sbaen. Mae'n cwmpasu'r rhan fwyaf o Ranbarth Murcia, de Valencia a dwyrain Andalucía, lle mae hinsoddau anialwch poeth go iawn yn bodoli hefyd. Ymhellach i'r gogledd, mae'n bennaf yn rhannau uchaf a chanol dyffryn Ebro, sy'n croesi de Navarre, canol Aragon a gorllewin Catalwnia. Mae hefyd i'w gael ym Madrid, Extremadura, Castilla-La Mancha, a rhai lleoliadau yng ngorllewin Andalucía. Mae'r tymor sych yn ymestyn y tu hwnt i'r haf ac mae'r tymheredd cyfartalog yn dibynnu ar uchder a lledred.
  • Yr hinsawdd gefnforol (Cfb), a leolir yn chwarter gogleddol y wlad, yn enwedig yn rhanbarth yr Iwerydd (Gwlad y Basg, Cantabria, Asturias, ac yn rhannol Galicia a Castile-León). Hefyd, mae i'w gael yng ngogledd Navarre, yn y rhan fwyaf o ardaloedd yr ucheldiroedd ar hyd y System Iberaidd ac yng nghymoedd y Pyreneau, lle ceir amrywiad is-drofannol llaith (Cfa). Mae'r môr yn dylanwadu ar dymheredd y gaeaf a'r haf, ac nid oes sychder tymhorol ganddynt.

Ffawna a fflora

[golygu | golygu cod]
Y blaidd Iberaidd yn Castile a Leon . Mae gan y rhanbarth 25% o'r tir sy'n dod o dan fannau naturiol gwarchodedig Natura 2000.

  Mae'r ffawna yn cyflwyno amrywiaeth eang sy'n ganlyniad i leoliad daearyddol penrhyn Iberia rhwng yr Iwerydd a Môr y Canoldir a rhwng Affrica ac Ewrasia. Ceir yma amrywiaeth fawr o gynefinoedd a biotopau, canlyniad amrywiaeth sylweddol o hinsoddau.

Mae llystyfiant Sbaen yn amrywiol oherwydd sawl ffactor gan gynnwys amrywiaeth y tir, yr hinsawdd a lledred. Ceir yma gwahanol ranbarthau ffytogeograffig, pob un â'i nodweddion blodau ei hun yn deillio'n bennaf o ryngweithio hinsawdd, topograffi, math o bridd a thân, a ffactorau biotig. Roedd gan y wlad sgôr gymedrig Mynegai Uniondeb Tirwedd Coedwig 2019 o 4.23 / 10, gan ei gosod yn 130fed yn fyd-eang allan o 172 o wledydd.[13]

Hanes Sbaen

[golygu | golygu cod]

Dechreua 'hanes Sbaen gyda dyfodiad Homo sapiens i Benrhyn Iberia a'r diriogaeth sy'n awr yn Sbaen tua 35,000 o flynyddoedd yn ôl. Yn ddiweddarach, meddianwyd y diriogaeth yn eu tro gan y Celtiaid, y Ffeniciaid a'r Groegiaid. Dechreuodd Gweriniaeth Rhufain feddiannu Sbaen yn y 3g CC, ac yn ddiweddarach daeth yn rhan bwysig o'r Ymerodraeth Rufeinig. Wedi cwymp yr ymerodraeth Rufeinig yn y gorllewin, meddiannwyd Sbaen gan y Fisigothiaid. Yn 711 ymosodwyd ar y deyrnas Fisigothig gan fyddin Islamaidd, a chyn pen ychydig flynyddoedd roedd bron y cyfan o Sbaen ym meddiant dilynwyr Islam, heblaw am ran fechan yn y gogledd. Dan yr enw Al-Andalus, datblygodd Sbaen Islamaidd ei diwylliant unigryw ei hun yn ystod y 750 mlynedd nesaf.

Yn rhannol oherwydd ymraniadau'r Mwslimiaid, gallodd y Cristionogion yn y gogledd ddechrau proses o adennill tiriogaeth, a elwir y Reconquista, a ddaeth i ben pan orchfygwyd y deyrnas Islamaidd olaf, Teyrnas Granada. Gyda chwymp dinas Granada yn 1492 dechreuodd cyfnod newydd yn hanes Sbaen, oherwydd yr un flwyddyn hwyliodd Christopher Columbus i'r Byd Newydd. Hyn oedd dechrau Ymerodraeth Sbaen; goresgynnwyd Mecsico gan Hernando Cortés (1485—1547), a goresgynnodd Francisco Pizarro (1476—1541) diriogaeth Periw gan ddinistrio Ymerodraeth yr Inca. Meddiannwyd rhannau helaeth o ganolbarth a de America gyda rhai meddiannau yn Asia ac Affrica hefyd.

Dechreuodd nerth milwrol Sbaen edwino yn y 18g, ac yn nechrau'r 19g rhoddodd Napoleon ei frawd José Bonaparte ar orsedd Sbaen. Bu gwrthryfel poblogaidd yn erbyn y Ffrancod, a chyda chymorth byddin Brydeinig gyrrwyd hwy o'r wlad. Dilynwyd hyn gan gyfnod o ansefydlogrwydd, a chollodd Sbaen ei meddiannau tramor.

Yn 1936 dechreuodd Rhyfel Cartref Sbaen, a arweiniodd at fuddugoliaeth Francisco Franco, a fu'n rheoli Sbaen fel unben hyd ei farwolaeth yn 1975. Wedi ei farwolaeth ef, daeth y brenin Juan Carlos I i'r orsedd, a chytunwyd ar gyfansoddiad democrataidd yn 1978. Ymunodd Sbaen a'r Undeb Ewropeaidd, a gwelwyd twf economaidd sylweddol. Yn 2002 derbyniwyd yr Euro fel arian.

Demograffeg

[golygu | golygu cod]

Ar 1 Ionawr 2017, roedd poblogaeth Sbaen yn 46.528.966 yn ôl yr Instituto Nacional de Estadística (INE). Sbaen yw'r bumed wlad yn yr Undeb Ewropeaidd o ran poblogaeth, ond mae dwyster y boblogaeth yn gymharol isel, 92.0 person/km sgwâr.

Fel llawer o wledydd Ewrop, mae'r boblogaeth yn tueddu i heneiddio; yn 2006 roedd cyfartaledd oedran trigolion Sbaen yn 40.2. Roedd 14.3% o'r boblogaeth dan 15 oed, 69,0% rhwng 15 a 64, a 16.7% dros 65. I raddau, mae mewnfudiad wedi gwrthweithio'r duedd yma. Yn 2005, roedd disgwyliad bywyd yn Sbaen yn 80.2 ar gyfartaledd; 77.0 i ddynion a 83.5 i ferched.

Mae dwysder y boblogaeth yn uwch o gwmpas yr arfordir ac o amgylch Madrid. Yng nghanol y wlad, mae diboblogi yn broblem yn yr ardaloedd gwledig (mae llawer o bentrefi wedi'u gadael).

Dinasoedd

[golygu | golygu cod]
Plaza Catalunya, Barcelona

Yr ardaloedd dinesig mwyaf o ran poblogaeth yw:

  1. Madrid 3.128.600
  2. Barcelona 1.605.602
  3. Valencia 805.304
  4. Sevilla 704.414
  5. Zaragoza 649.181
  6. Málaga 560.631
  7. Murcia 416.996
  8. Las Palmas 377.056
  9. Palma de Mallorca 375.048
  10. Bilbao 354.145
  11. Córdoba 322.867
  12. Alicante 322.431
  13. Valladolid 319.943
  14. Vigo 293.255
  15. Gijón 274.472
  16. Hospitalet de Llobregat 264.550
  17. La Coruña 243.320
  18. Granada 237.929
  19. Vitoria 227.568
  20. Santa Cruz de Tenerife 223.148

Annibyniaeth oddi wrth Sbaen

[golygu | golygu cod]

Dros y blynyddoedd mae llawer o wledydd a orchfygwyd ar un cyfnod wedi hawlio eu hannibyniaeth oddi wrth Sbaen; hyd at 2021 nid oedd yr un wedi troi'n ôl at Sbaen.

Rhestr o wledydd sydd wedi ennill eu hannibyniaeth oddi wrth Sbaen.

Crefydd

[golygu | golygu cod]

Gwleidyddiaeth

[golygu | golygu cod]

Mae hanes cyfansoddiad Sbaen yn dyddio'n ôl i 1812. Ym mis Mehefin 1976, diswyddodd Brenin newydd Juan Juan Carlos Carlos Arias Navarro a phenodi'r diwygiwr Adolfo Suárez yn Brif Weinidog.[14] Cynullodd yr etholiad cyffredinol a ddeilliodd ohono ym 1977 y Cortes Cyfansoddol at ddibenion drafftio a chymeradwyo cyfansoddiad 1978.[15] Ar ôl refferendwm cenedlaethol ar 6 Rhagfyr 1978, cymeradwyodd 88% o bleidleiswyr y cyfansoddiad newydd - ymgais Sbaen i droi at ddemocratiaeth.

O ganlyniad, mae Sbaen bellach yn cynnwys 17 cymuned ymreolaethol a dwy ddinas ymreolaethol gyda gwahanol raddau o ymreolaeth diolch i'w Chyfansoddiad, sydd serch hynny yn nodi'n benodol undod anwahanadwy cenedl Sbaen. Mae'r cyfansoddiad hefyd yn nodi nad oes gan Sbaen grefydd wladol a bod pawb yn rhydd i ymarfer a chredu fel y dymunant.

Llywodraeth

[golygu | golygu cod]
Cyngres y Dirprwyon

Mae Sbaen yn frenhiniaeth gyfansoddiadol, gyda brenhiniaeth etifeddol a senedd bicameral (Dwysiambraeth), y Cortes Generales (Llysoedd Cyffredinol).[16]

Mae'r gangen ddeddfwriaethol yn cynnwys Cyngres y Dirprwyon (Congreso de los Diputados), tŷ is gyda 350 o aelodau, wedi'i ethol trwy bleidlais boblogaidd ar restrau bloc trwy gynrychiolaeth gyfrannol i wasanaethu tymhorau pedair blynedd, a'r Senedd (Senado), tŷ uchaf gyda 259 sedd y mae 208 ohonynt yn cael eu hethol yn uniongyrchol trwy bleidlais boblogaidd, gan ddefnyddio dull pleidleisio cyfyngedig, a'r 51 arall a benodir gan y deddfwrfeydd rhanbarthol i wasanaethu tymhorau pedair blynedd hefyd.

Mae'r gangen weithredol (neu 'ecseciwtif') yn cynnwys Cyngor Gweinidogion dan lywyddiaeth y Prif Weinidog, a enwebir yn ymgeisydd gan y frenhiniaeth ar ôl cynnal ymgynghoriadau â chynrychiolwyr o'r gwahanol grwpiau seneddol, y pleidleisiodd aelodau'r tŷ isaf iddynt yn ystod sesiwn arwisgo ac yna wedi'i benodi'n ffurfiol gan y brenin. Mae'r Prif Weinidog, y dirprwy brif weinidogion a gweddill y gweinidogion yn ymgynnull yng Nghyngor y Gweinidogion.

Mae Sbaen wedi'i strwythuro'n sefydliadol fel Estado de las Autonomías ("Cyflwr Ymreolaeth"); mae'n un o'r gwledydd mwyaf datganoledig yn Ewrop, ynghyd â'r Swistir, yr Almaen a Gwlad Belg;[17] er enghraifft, mae gan bob cymuned ymreolaethol eu seneddau etholedig eu hunain, llywodraethau, gweinyddiaethau cyhoeddus, cyllidebau ac adnoddau. Mae systemau iechyd ac addysg ymhlith eraill yn cael eu rheoli gan gymunedau Sbaen, ac ar ben hynny, mae Gwlad y Basg a Navarre hefyd yn rheoli eu cyllid cyhoeddus eu hunain. Yng Nghatalwnia, Gwlad y Basg, Navarre a'r Ynysoedd Dedwydd, mae corfflu heddlu ymreolaethol llawn yn disodli rhai o swyddogaethau heddlu'r Wladwriaeth (y Mossos d'Esquadra, Ertzaintza, Policía Foral / Foruzaingoa a Policía Canaria).

Cymunedau ymreolaethol

[golygu | golygu cod]

Rhennir Sbaen yn sawl Cymuned Ymreolaethol (Sbaeneg: comunidad autónoma), sef yr haen gyntaf o raniadau gwleidyddol, yn unol â Chyfansoddiad Sbaen, 1978. Mae'r haen yma'n rhoi hawliau cyfyngedig i ranbarthau a chenhedloedd Sbaen.[18][19][20] Mae'r gair 'ymreolaethol' yn cyfeirio at 'reolaeth', a hawl y cymunedau i reoli eu hunain. Mae sawl Cymuned Ymreolaethol, ee Gwlad y Basg, Galisia, Asturias, Catalwnia'n cyfri eu hunain yn wledydd, ac mae ganddynt fudiadau cryf sy'n hawlio eu hanibyniaeth oddi wrth Sbaen.


Poblogaeth
(2000)		 Poblogaeth
(2005)
Cymunedau ymreolaethol
Andalucía 7.340.052 7.829.202
Aragón 1.189.909 1.266.972
Asturias 1.076.567 1.074.504
Ynysoedd Balearig 845.630 980.472
Canarias (Ynysoedd Dedwydd) 1.716.276 1.962.193
Cantabria 531.159 561.638
Castilla-La Mancha 1.734.261 1.888.527
Castilla y León 2.479.118 2.501.534
Catalwnia 6.261.999 6.984.196
Comunidad Valenciana 4.120.729 4.672.657
Extremadura 1.069.420 1.080.823
Galicia 2.731.900 2.760.179
Comunidad de Madrid 5.205.408 5.921.066
Murcia 1.149.329 1.334.431
Navarra 543.757 592.482
Cymuned Ymreolaethol Gwlad y Basg 2.098.596 2.123.791
La Rioja 264.178 300.685
Dinasoedd ymreolaethol
Ceuta 75.241 74.771
Melilla 66.263 65.252

Provincias neu Taleithiau Sbaen

[golygu | golygu cod]

Ceir 50 o provincias neu taleithiau, sy'n tarddu nôl i archwiliad tir 1833:

Taleithiau Sbaen

Twristiaeth

[golygu | golygu cod]
Benidorm, un o gyrchfannau twristiaid arfordirol mwyaf Ewrop

Yn 2017, Sbaen oedd yr ail wlad yr ymwelwyd â hi fwyaf yn y byd, gan gofnodi 82 miliwn o dwristiaid a oedd yn nodi’r bumed flwyddyn yn olynol o dorri record o ran niferoedd.[21] Mae pencadlys Sefydliad Twristiaeth y Byd ym Madrid.

Castile a Leon yw arweinydd Sbaen ym maes twristiaeth wledig sy'n gysylltiedig â'i threftadaeth amgylcheddol a phensaernïol.

Ynni

[golygu | golygu cod]
Gwaith pŵer solar Andasol oedd y pwerdy cafn parabolig cyntaf yn Ewrop. Oherwydd yr uchder uchel (1,100 m) a'r hinsawdd lled-cras, mae gan y safle ynysiad uniongyrchol blynyddol eithriadol o uchel o 2,200 kWh / m 2 y flwyddyn.

Yn 2010 daeth Sbaen yn arweinydd byd pŵer solar pan goddiweddodd Unol Daleithiau America gyda gwaith gorsaf bŵer enfawr o'r enw La Florida, ger Alvarado, Badajoz.[22][23] Sbaen hefyd oedd prif gynhyrchydd ynni gwynt Ewrop.[24][25] Yn 2010 cynhyrchodd ei dyrbinau gwynt 42,976 GWh, a oedd yn cyfrif am 16.4% o'r holl ynni trydanol a gynhyrchwyd yn Sbaen.[26][27][28] Ar 9 Tachwedd 2010, cyrhaeddodd ynni gwynt uchafbwynt hanesyddol gan gwmpasu 53% o'r galw am drydan ar y tir mawr[29] a chynhyrchu swm o ynni sy'n cyfateb i 14 adweithydd niwclear.[30] Egni adnewyddadwy eraill a ddefnyddir yn Sbaen yw trydan dŵr, biomas a morol (2 orsaf bŵer sy'n cael eu hadeiladu).[31]

Safleoedd Treftadaeth y Byd

[golygu | golygu cod]

Mae gan Sbaen 47 o Safleoedd Treftadaeth y Byd. Ymhlith y rhain mae tirwedd Monte Perdido yn y Pyrenees, a rennir â Ffrainc, Safleoedd Celf Roc Cynhanesyddol Cwm Côa a Siega Verde, a rennir â Phortiwgal, Treftadaeth Mercher, a rennir â Slofenia a'r Ffawydden Hynafol a Choedwigoedd Hynafol, wedi'u rhannu â gwledydd eraill Ewrop.[32] Yn ogystal, mae gan Sbaen hefyd 14 o dreftadaeth ddiwylliannol anghyffyrddadwy, neu "drysorau dynol".[33]

Gweler hefyd

[golygu | golygu cod]

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. ↑ https://data.worldbank.org/indicator/SP.POP.TOTL?locations=ES. dyddiad cyrchiad: 30 Rhagfyr 2022.
  2. ↑ "Spanish princess Leonor to attend UWC Atlantic College in Wales". BBC. 10 Chwefror 2021. Cyrchwyd 28 Mawrth 2021.
  3. ↑ News, Morocco World (29 Awst 2012). "Spanish Military Arrest Four Moroccans after they Tried to Hoist Moroccan Flag in Badis Island". Morocco World News (yn Saesneg). Cyrchwyd 17 Mawrth 2019.
  4. ↑ Katina T. Lillios (5 December 2019). The Archaeology of the Iberian Peninsula: From the Paleolithic to the Bronze Age. Cambridge University Press. t. 65. ISBN 978-1-107-11334-3.
  5. ↑ Josiah Osgood (23 Mehefin 2014). "The Rise of Empire in the West (264–50. B.C.)". In Harriet I. Flower (gol.). The Cambridge Companion to the Roman Republic. Cambridge University Press. tt. 305–306. ISBN 978-1-107-03224-8.
  6. ↑ Simon Keay (31 December 2016). "Coastal Communities of Hispania Citerior". In T. F. C. Blagg; Martin Millett (gol.). The Early Roman Empire in the West. Oxbow Books. t. 132. ISBN 978-1-78570-383-6.
  7. ↑ ABC (28 Awst 2014). ""I-span-ya", el misterioso origen de la palabra España". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 13 Tachwedd 2016.
  8. ↑ Linch, John (director), Fernández Castro, María Cruz (del segundo tomo), Historia de España, El País, volumen II, La península Ibérica en época prerromana, p. 40. Dossier. La etimología de España; ¿tierra de conejos?
  9. ↑ 9.0 9.1 Anthon, Charles (1850). A system of ancient and mediæval geography for the use of schools and colleges. New York: Harper & Brothers. t. 14.
  10. ↑ "Población por islas y sexo(2910)". INE (yn Sbaeneg). Cyrchwyd 27 Chwefror 2021.
  11. ↑ "World Map of the Köppen-Geiger climate classification updated – (see p.3)" (PDF). Cyrchwyd 30 April 2011.
  12. ↑ Media:Koppen World Map.png
  13. ↑ Grantham, H. S.; Duncan, A.; Evans, T. D.; Jones, K. R.; Beyer, H. L.; Schuster, R.; Walston, J.; Ray, J. C. et al. (2020). "Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity – Supplementary Material". Nature Communications 11 (1): 5978. doi:10.1038/s41467-020-19493-3. ISSN 2041-1723. PMC 7723057. PMID 33293507. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=7723057.
  14. ↑ John Hooper, The New Spaniards, 2001, From Dictatorship to Democracy
  15. ↑ "Spanish Constitution". Senado.es. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 4 Tachwedd 2011. Cyrchwyd 1 Tachwedd 2011.
  16. ↑ Fred M. Shelley (2015). Governments around the World: From Democracies to Theocracies: From Democracies to Theocracies. ABC-CLIO. t. 197. ISBN 978-1-4408-3813-2.
  17. ↑ "Catalonians vote for more autonomy". CNN. 18 Mehefin 2006. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 4 Mehefin 2008. Cyrchwyd 13 Awst 2008.
  18. ↑ "Organización territorial. El Estado de las Autonomías" (PDF). Recursos Educativos. Instituto Nacional de Tecnologías Educativas y de Formación del Profesorado. Ministerio de Eduación, Cultura y Deporte. Cyrchwyd 19 Hydref 2012.
  19. ↑ Article 2. Cortes Generales (Llywodraeth Sbaen) (1978). "Título Preliminar". Spanish Constitution of 1978. Cyrchwyd 29 Medi 2012.
  20. ↑ Article 143. Cortes Generales (Llywodraeth Sbaen) (1978). "Título VIII. De la Organización Territorial del Estado". Spanish Constitution of 1978. Cyrchwyd 29 Medi 2012.
  21. ↑ "Spain posts record number of 82 million inbound tourists in 2017". 10 Ionawr 2018. Cyrchwyd 10 Chwefror 2018.
  22. ↑ "Spain Is World's Leader in Solar Energy". NPR.org. NPR. 15 Gorffennaf 2010. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 19 Medi 2010. Cyrchwyd 4 Medi 2010.
  23. ↑ "Spain becomes solar power world leader". Europeanfutureenergyforum.com. 14 Gorffennaf 2010. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 24 Tachwedd 2010. Cyrchwyd 4 Medi 2010.
  24. ↑ Villalobos, Alvaro (6 Mai 2018). "Spain's Bilbao fights to lead European wind power sector". Phys.org (yn Sbaeneg). Cyrchwyd 6 Gorffennaf 2018.
  25. ↑ AFP (6 Mai 2018). "Spain's Bilbao fights to lead European wind power sector". The Local (yn Sbaeneg). Cyrchwyd 6 Gorffennaf 2018.
  26. ↑ "Spain becomes the first European wind energy producer after overcoming Germany for the first time". Eolic Energy News. 31 December 2010. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 27 April 2011. Cyrchwyd 30 April 2011.
  27. ↑ "Asociación Empresarial Eólica – Spanish Wind Energy Association – Energía Eólica". Aeeolica. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2021-10-20. Cyrchwyd 2021-10-19.
  28. ↑ Méndez, Rafael (9 Tachwedd 2009). "La eólica supera por primera vez la mitad de la producción eléctrica". El País (yn Sbaeneg). Ediciones El País. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 13 Mai 2011. Cyrchwyd 8 Awst 2010.
  29. ↑ "Wind power in Spain breaks new instantaneous power record". renovablesmadeinspain.es. 9 Tachwedd 2010. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 14 December 2011. Cyrchwyd 5 Mehefin 2011.
  30. ↑ "14 reactores nucleares movidos por el viento". El País. 9 Tachwedd 2010. Cyrchwyd 5 Mehefin 2011.
  31. ↑ "La Fuerza del Mar". revista.consumer.es. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 26 Awst 2011. Cyrchwyd 5 Mehefin 2011.
  32. ↑ "Spain". UNESCO Culture Sector. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 26 Medi 2014. Cyrchwyd 14 Medi 2014.
  33. ↑ "Spain – Intangible Cultural Heritage". UNESCO Culture Sector. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 14 Medi 2014. Cyrchwyd 14 Medi 2014.
gw • sg • go
Aelod-wladwriaethau yr Undeb Ewropeaidd
gw • sg • go
Sefydliad Cytundeb Gogledd yr Iwerydd (NATO)
Aelodau
Ymgeiswyr
gw • sg • go
Gwledydd y Môr Canoldir
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Sbaen&oldid=13077714"