Amlwch

Amlwch

Math	tref
Daearyddiaeth
Sir	Cymuned Amlwch
Gwlad	Cymru
Yn ffinio gyda	Mechell
Cyfesurynnau	53.410154°N 4.345662°W
Cod OS	SH4492
Cod post	LL68
Gwleidyddiaeth
AS/au Cymru	Rhun ap Iorwerth (Plaid Cymru)
AS/au y DU	Llinos Medi (Plaid Cymru)
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Tref fach a chymuned yn Ynys Môn yw Amlwch.^[1][2] Saif yng ngogledd yr ynys ar lôn yr A5025 tua 15 milltir i'r gogledd o Borthaethwy, hanner ffordd rhwng Cemaes a Moelfre. Mae Caerdydd 229.2 km i ffwrdd o Amlwch ac mae Llundain yn 356.8 km. Y ddinas agosaf ydy Bangor sy'n 25.5 km i ffwrdd.

Mae enw 'Amlwch' yn cyfeirio at safle harbwr y dref, sef Porth Amlwch, yn deillio o'r Gymraeg am 'o gwmpas' a llwch (hen air sy'b golygu inlet, creek yn debyg i'r gair Gaeleg 'loch' ar gyfer corff o ddŵr.

Tref sy'n gorwedd ar lan y môr yw hi, heb draeth ond gyda chlogwynni arfordirol trawiadol. Mae twristiaeth yn elfen bwysig yn yr economi leol. Ar un adeg roedd yn borthladd eithaf prysur gyda llongau yn hwylio oddi yno i Ynys Manaw a Lerpwl. Mae nifer o'r tai yn dyddio o'r 19g ac yn ychwanegu at awyrgylch y dref.Yn Amlwch mynydd Paris caethweision oedd yn mwyngliaidd yn yr copper sygun copper mines.

Yr Arwydd yw papur bro Benllech a gweddill cylch Mynydd Bodafon.

Tyfodd Amlwch yn gyflym yn y 18g oherwydd y cloddio copr ar Fynydd Parys, y mwyaf o'i fath yn y byd ar un adeg. Erbyn diwedd y ganrif honno roedd gan Amlwch boblogaeth o tua 10,000 gan ei gwneud yr ail dref yng Nghymru ar ôl Merthyr Tudful. Dyna pryd yr estynnwyd yr harbwr gwreiddiol i wneud lle i longau mwy ar gyfer y fasnach cludo mwyn copr.

Dirywiodd y diwydiant copr lleol ar ganol y 1850au ond parhaodd Amlwch i fod yn ganolfan bwysig i'r diwydiant adeiladu ac atgyweirio llongau a gwaith arall cysylltiedig â'r môr.

Yn 1953 agorwyd gwaith cemegol i dynnu bromin o ddŵr môr ond cafodd ei gau yn 2004. Mae cau atomfa Wylfa, gerllaw, yn debyg o gael effaith andwyol ar yr economi lleol hefyd.

Mae siamber gladdu yn Amlwch o'r enw Barcloddiad y Gawres.

Yng nghyfrifiad 2011 roedd y sefyllfa fel a ganlyn:^[3][4][5]

• William Roos (1808-1878), arlunydd
• Andy Whitfield (1971-2011), actor

• Cofeb Ryfel Amlwch

• Mynydd Parys - 'Y Mynydd Copr'
• Porth Llechog - bae deniadol tua milltir a hanner i'r gogledd o Amlwch

• 
  Melin Mynydd Parys
• 
  Mynydd Parys
• 
  Porth Amlwch
• 
  Ysgol Syr Thomas Jones
• 
  Melin Adda, Amlwch
• 
  Stryd y Farchnad, Amlwch
• 
  Eglwys Gatholig, Amlwch
• 
  Capel Mawr, Amlwch
• 
  Fferm Parys o'r bryn wrth gweddillion Ffermdy Bodgadfa
• 
  Bull Bay Hotel, Porth Llechog (Bull Bay)
• 
  Traeth rhwng Amlwch a Phorthllechog
• 
  Melin Porth Amlwch Port Mill
• 
  Porth Amlwch

• Fforwm gymunedol Amlwch^{[dolen farw]}
• (Saesneg) Gwefan cymuned Archifwyd 2006-04-05 yn y Peiriant Wayback
• (Saesneg) Cronfeydd data Amlwch hanesyddol Archifwyd 2014-12-18 yn y Peiriant Wayback