Porth Llechog

Porth Llechog

Math	pentref
Daearyddiaeth
Sir	Ynys Môn
Gwlad	Cymru
Cyfesurynnau	53.4194°N 4.3722°W
Cod OS	SH424940
Gwleidyddiaeth
AS/au Cymru	Rhun ap Iorwerth (Plaid Cymru)
AS/au y DU	Llinos Medi (Plaid Cymru)
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Pentref bychan a bae yng nghymuned Amlwch, Ynys Môn, yw Porth Llechog (neu Porthllechog^[1][2]) ( ynganiad ) (Saesneg: Bull Bay). Saif ar arfordir gogledd yr ynys, ychydig dros filltir i'r gogledd-orllewin o dref Amlwch.

Mae bae Porth Llechog yn ffurffio harbwr naturiol ar arfordir creigiog y rhan yma o'r ynys. Diau i'r porth gael ei ddefnyddio am ganrifoedd, ond cymharol diweddar yw'r pentref bychan sydd wedi tyfu yno. Mae'r dafarn Bull Bay yn boblogaidd. Ceir traeth o gerrig mân sy'n denu ymwelwyr a physgotwyr.

Rhed y ffordd A5025 trwy'r pentref, gan ei gysylltu ag Amlwch i'r de-ddwyrain a Chemaes i'r gorllewin.

Ceir cofnodion am gymuned ganolesol ger y bae o'r enw 'Llechog', a fu'n rhan o gwmwd Twrcelyn, cantref Cemais.^[3] Er nad oes sicrwydd, mae'n bosibl fod y bardd a brudiwr canoloesol Adda Fras yn frodor o Lechog. Porth y gymuned fechan honno oedd Porth Llechog yn wreiddiol.

Gellir olrhain gwesty Porth Llechog yn ôl i 1868 yng nghyfeirlyfr masnach y Slater's yn Archifau Môn lle'r oedd John Richards yn landlord. Ar y pryd y cyfeirir ato fel Gwesty Porth Llechog, Porth Llechog.

Ym 1878 cafwyd Rebecca Pearson, deilydd y drwydded yn euog o ganiatáu meddwdod, a gorchmynnwyd iddi dalu 5/- ynghyd â 11/6 o gostau ar unwaith neu ei charcharu yn House of Correction Caernarvon am 7 diwrnod o lafur caled. Eto yn 1880 bu mewn trafferth am werthu gwirodydd i berson dan 16 oed lle gorchmynnwyd iddi dalu 10/- ynghyd â 13/6 o gostau.

Yn fwy diweddar mae'r gwesty wedi bod yn wag ac mae sïon ei fod yn cael ei aflonyddu gan bum ysbryd.

Ym 1828 sefydlodd James Williams, nai i Thomas Williams, rheolwr cloddfa enwog Mynydd Parys, a’i wraig Frances, Gymdeithas Gwarchod Bywyd Ynys Môn o longddrylliadau, ar ôl i’r llong hwylio suddo a cholli pob un o’r 140 o bobl ar ei bwrdd. Nid tan 1867 y penderfynodd yr RNLI agor gorsaf ym Mhorth Llechog. Rhoddodd Ardalydd Môn safle a chostiodd yr adeilad £158 i'w godi. Rhoddodd Miss Ynys Môn £400 i brynu cwch 32 troedfedd ac roedd y bad achub mewn gwasanaeth yn 1868. I nodi'r achlysur taniwyd canonau craig o Fynydd Parys. Cludwyd y cwch "Eleanor" i orsaf reilffordd Amlwch ac fe'i cludwyd gyda cheffyl a chert i'r tŷ bad achub newydd ym Mhorth Llechog. Nid tan Chwefror 12fed 1871 y lansiwyd hi gyntaf i achub criw y sgwner "Albion". Defnyddiwyd bad achub Eleanor hefyd i achub 20 o deithwyr o’r SS Dakota ym 1877.

Ym 1844, disodlwyd "Eleanor" gan y cwch Woolfe & Son 34 troedfedd o'r enw "Curling" a enwyd ar ôl Miss Curling o Camberwell a roddodd £290 i'r RNLI i'w brynu. Cafodd The Curling ei galw allan 6 gwaith yn ystod ei 5 mlynedd ym Mhorth Llechog.