Aberffraw

Aberffraw

Math	pentref
Poblogaeth	597
Daearyddiaeth
Sir	cymuned Aberffraw
Gwlad	Cymru
Gerllaw	Afon Ffraw
Cyfesurynnau	53.195447°N 4.463519°W
Cod SYG	W04000001
Cod OS	SH3568
Gwleidyddiaeth
AS/au Cymru	Rhun ap Iorwerth (Plaid Cymru)
AS/au y DU	Llinos Medi (Plaid Cymru)
Statws treftadaeth	Henebion Cenedlaethol Cymru
Manylion
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Pentref a chymuned ar arfordir gorllewinol Ynys Môn ydy Aberffraw ("y Berffro" ar lafar yn lleol). Saif rhwng Rhosneigr a Llangadwaladr, yng ngogledd Cymru. Mae'n cymryd ei enw o Afon Ffraw. Yn Oes y Tywysogion Aberffraw oedd maenor cwmwd Malltraeth, yng nghantref Aberffraw. Ers cyfnod cynnar iawn roedd yn gartref i brif lys teyrnas Gwynedd, cartref traddodiadol brenhinoedd a thywysogion Gwynedd.

Mae'n debyg mai Aberfraw oedd un o'r aneddiadau olaf ym Môn a feddiannwyd gan y Rhufeiniaid yn ystod goresgyniad mona. heddiw, mae Aberffraw yn gymuned gymharol fach yn ne-orllewin Ynys Môn. Ond adeg yr Oesoedd Canol roedd yn brif lys i reolwyr teyrnas Gwynedd rhwng c.860 OC hyd c.1170. Hwn oedd canolbwynt eu pŵer.

Mae archaeoleg yn dangos bod Aberffraw wedi bod yn lleoliad pwysig hefyd mewn cyfnod cyn-hanesyddol. Canfuwyd fflintiau Mesolithig, Tomen Gladdu o’r Oes Efydd a chaer Rufeinig yma. Mae hefyd yn cael ei enwi yn Y Mabinogion fel y man lle priodwyd Branwen ferch Llŷr a Matholwch, Brenin Iwerddon.^[1][2]

Mae tystiolaeth yn dangos ei bod hi’n ddigon posib bod maerdref (lle byddai’r taeogion yn byw), eglwys, llys a chaer wedi bod yn Aberffraw ers cyfnod Maelgwn Gwynedd, a oedd yn teyrnasu dros Wynedd yn y 6g OC.^[3]

Dinistriwyd eglwys a phalas gwreiddiol Aberffraw yn dilyn ymgais Edward 1 i oresgyn Cymru. Adeiladwyd arddull Normanaidd newydd yn lle'r hen yn y 13g. O tua 860 ymlaen datblygodd Aberffraw i fod yn lleoliad llys Brenhinoedd Gwynedd. Roedd hwn yn dynodi dechrau llinach frenhinol a ddaeth i gael ei hadnabod fel Aberffraw, a barhaodd hyd 1282/3. Roedd Aberffraw yn borthladd pwysig ar gyfer masnachu a physgota, ac amddiffynnwyd ef gan Rhodri Mawr a Brenhinoedd Gwynedd rhag ymosodiadau oddi wrth y Llychlynwyr, y Gwyddelod a’r Normaniaid.^[4]

Y llys yn Aberffraw oedd canolbwynt pŵer Teyrnas Gwynedd. Oddi yma roedd swyddogion yn casglu trethi ac yn gweinyddu’r gyfraith. Oherwydd ei statws fel llys brenhinol byddai hefyd wedi diddanu'r Brenin, ei deulu a’i wahoddedigion. Wedi ymosodiadau'r Normaniaid yng ngogledd Cymru yn 1086 dechreuodd cyflwr y llys ddirywio, ond cafodd ei atgyweirio a’i adnewyddu fel canolfan pŵer Owain Gwynedd wedi iddo ymsefydlu fel Brenin Gwynedd yn 1137.^[5]

Yn dilyn marwolaeth Llywelyn ap Gruffydd yng Nghilmeri yn 1282, dinistriwyd llawer o’r llys canoloesol yn Aberffraw gan y Saeson, a chymerwyd cerrig oddi ar y safle er mwyn adeiladu cestyll Edward yng Nghaernarfon a Biwmares.^[6] Mae cloddiadau yn yr ardal wedi dangos olion caer ganoloesol sy’n dangos nodweddion Rhufeinig neu ôl-Rufeinig, a allai fod yn safle posibl i’r llys.^[7] Tybir mai lleoliad Eglwys Sant Beuno heddiw oedd safle’r llys brenhinol.^[8]

Defnyddiwyd rhannau o'r hen waith carreg yn yr eglwys wreiddiol o'r fed ganrif yn iard eiddo'r 'eryrod' ger sgwâr Aberffraw hyd at y 1af ganrif, lle defnyddiwyd rhai o'r cerrig hyn i adeiladu ysgol Soar.

Tra bod y bid gwreiddiol dros Afon Ffraw yn hen iawn, agorwyd y bont newydd sy'n cario'r A4080 ar y 4ydd o Fai 1932.

Dymunodd y Tywysog Belli i eglwys gael ei hadeiladu yn yr ardal, cysegrwyd yr eglwys gan Saint Bueno ar ddechrau'r 6ed ganrif. Mae tŵr yr eglwys hynafol hon yn nodwedd amlwg yn y pentref. Cysegrwyd yr eglwys i Beuno Sant. Mae ei chynllun corff dwbl yn fwy cyffredin yn Nyffryn Clwyd nag ar yr ynys. Mae'r rhan ddeheuol yn Normanaidd ei phensaernïaeth ac yn dyddio o'r 12g. Mae'r porth deheuol yn dyddio o'r 14g. Ailadeiladwyd y corff gogleddol yn y 19g ar seiliau o'r 16g.

• Dyma restr o Fasnachwyr a Phurfilwyr yn Aberffraw ym 1889/90
• Eliza Edwards, Siopwr
• Evan Hughes, Siopwr
• Owen Hughes, Perchennog Gwesty Temperance
• Owen Hughes, Olwyn Wright
• Ann Jones, Siopwr
• J.W. Jones, Groser
• Owen Jones, Cigydd
• Richard Owen, Richard Owen, Landlord, Gwesty'r Tywysog Llywelyn
• Richard Owen, Siopwr
• Sarah Ann Owen, Siopwr
• John Pritchard, Siopwr
• John Robert, Groser
• Henry. P Thomas, Fferyllydd a Groser
• Owen Thomas, Masnachwr Glo
• Catherine Williams, landlady, Tafarn y Goron
• Hugh Williams, Landlord, Tafarn Cross Keys
• John Williams, Landlord, Tafarn Porthdy Pysgota
• Owen Williams, Gof
• R.D. Williams, Melinydd
• Thomas Williams, Teiliwr
• William Williams, Masnachwr Glo^[9]

Heddiw, mae'n un o'r pentrefi ar Lwybr Arfordirol Ynys Môn. Yn ôl Cyfrifiad 2001, poblogaeth y pentref oedd 599, gyda 79.8% yn siarad Cymraeg. Mae Traeth Aberffraw, gerllaw, yn draeth llydan, tywodlyd a deniadol, gyda golygfa dda dros Eryri.

Yng nghyfrifiad 2011 roedd y sefyllfa fel a ganlyn:^[10][11][12]

Tarddiad Afon Ffraw yw Llyn Coron, tua milltir a hanner i'r gogledd-ddwyrain, ac sy'n rhedeg heibio'r pentref, lle ceir pont fwaog a godwyd yn 1731 yn ei chroesi. Bellach mae pont ddiweddarach yn cludo'r A4080 dros yr afon. Mae'r pentref wedi ei leoli ar dir gwastad, tywodlyd braidd, ar lan ogleddol Afon Ffraw. I'r de o'r afon ceir Tywyn Aberffraw. Yr unig adeilad o ddiddordeb heddiw, ar wahân i'r hen bont, yw Eglwys Beuno.

Nid nepell o Aberffraw mae Barclodiad y Gawres, carnedd gellog (neu garnedd siambr) gyn-hanesyddol hynod bwysig, ac Eglwys Sant Cwyfan ar Ynys Cribinau sydd wedi ei lleoli mewn llecyn anghyffredin iawn.

Am y tywysogion a gysylltir ag Aberffraw, gweler Teyrnas Gwynedd.

• William John Griffith (1875 - 1931), awdur straeon byrion am ardal y Berffro.

• Teisen 'Berffro
• Teyrnas Gwynedd