Tul

Vl 1146 eländpunkt mainitase ezmäižen kerdan 16. voz'sadan Nikonan aigkirjas kuti lidnuz, sid' vn 1382 Moskvan i Räzanin ruhtinasiden kožundkirjuteses. Tulan Kreml' om saudud vll 1514−1520 i om kaičenus tähäsai, kävutihe lidnuseks Venäman röunal 17. voz'sadan keskhesai. Ezmäine raudantegim azegišton pästandan täht oli saudud Tulan ümbrištos vn 1595 Födor I Čudokaz-carin käskön jäl'ghe, sepoiden pramozlan amuižes tahondas. Vl 1797 Tul kändihe gubernijan keskuseks. Toižen mail'man sodan aigan lidn putui läz täudhe blokadha 45 päiväks (vn 1941 reduku-tal'vku), sid' alištui bombardiruindale i oli muretud.

Tul šingotase kaugedraudan metallurgijan tegimil, azegišton projektiruindal da tehmižel, mašinansauvomižen toižil edheotandoil, sömtegimištol, turizmal.

Lidn seižub Upanjogen (ven.: Упа́ 345 km pitte, Okan oiged ližajogi) da Tulican (ven.: Тулица 41 km pitte) ühthejoksmusenno, Up-jogen muugotil randoil. Istorižen keskusen korktuz om 170 metrad valdmeren pindan päl, se sijadase Upan hural randal (suvipol').

Matkad Moskvhasai om 170 kilometrad pohjoižhe orhal, 180 km avtotel vai raudtel. Lähembaižed lidnad oma Ščokino suvhe i Jasnogorsk pohjoižhe.

Klimat om ven kontinentaline. Voden keskmäine lämuz om +5,6 C°, kezakun-elokun +17,1..+19,1 C°, tal'vkun-uhokun −5,7..−7,5 C°. Ekstremumad oma −42,0 C° (viluku) i +39,2 C° (heinku, eloku). Kezaaigan minimum om −1,1 C° (eloku), tal'vaigan maksimum om +9,3 C° (tal'vku). Ei voi panda halad kezakus-heinkus (kezakun minimum om +1,9 C°). Paneb sadegid 614 mm vodes, enamba kezakus-elokus (66..79 mm kus), vähemba uhokus-keväz'kus (30..35 mm kus).

 

«Tul-lidn»-eländpunkt jagase videks rajonaks: Keskuzline, Proletarijoiden, Jogentagaine, Vagzalanverine, Nevondkundaline. Lidnümbrikon pind — 1 495,56 km², se om sätud vn 2014 heinkus i mülütab 246 žilod da küläd Tulan ližaks. Vspäi 2015 ühtenzoittas niid nell'hä territorialižhe nimitadud ümbrikho lidnan rajoniden polhe (Nevondkundaline rajon-ümbrik om lidnan südäimine).

Edeline lidnan pämez' oli Jurii Ckipuri (sügüz'ku 2014 — sügüz'ku 2019).

Vn 2010 kaiken Venäman rahvahanlugemižen mödhe lidnan eläjiden lugu oli 501 169 ristitud, Leninskijan rajonan — 63 355 ristitud. Kaikiš suremb lidnan ristitišt oli 544 tuhad eläjid vl 1991. Vl 2017 kaik 551 513 ristitud elihe lidnümbrikos. Läz üht millionad ristituid elädas äikeskuzližes Tulan da Novomoskovskan lidnaglomeracijas.

Professionaližen opendusen aluzkundad oma severz'-se kümnikoid kolledžid da tehnikumid, Tulan valdkundaline universitet^[1] (alusenpanend 1930 kut mehanine institut, nügüdläine nimi vspäi 1995, 20 tuh. üläopenikoid), Tulan valdkundaline pedagogine universitet^[2] (alusenpanend 1938 kut pedinstitut), Moskvan üläopendusen aluzkundoiden ühesa filialad, mugažo Tulan hengeline seminarii radab.

Avtobusad, trolleibusad, tramvaid, maršruttaksid, taksid da ezilidnelektrojonused oma kundaližeks transportaks lidnas i sen ümbrištos. Kaks' päraudtestancijan sauvust oma saudud lidnas: Moskvan i Räžskan.

Klokovo-sodalendimport (TYA / UUWV) om saudud lidnan pohjoižröunanno, tegi passažirreisid vll 1959−1995. Om varalendimportaks Moskvan regionan lendimportoiden täht.

•  
  Lidnan da agjan tobmuden sauvuz (2010)
•  
  Kaikiden Pühämehiden kafedraline päjumalanpert', vn 2023 nägu
•  
  Emäganpäivän kafedraline päjumalanpert', vn 2014 nägu
•  
  Tulan oružjantegim vl 2019
•  
  Metallurgine Kosogorskii-tegim vl 2018
•  
  Tulan valdkundaline universitet, päsauvuz (2008)
•  
  Tulan Suvorovan sodaškol (2016)
•  
  Lidnan velodrom (2023)
•  
  Moskvan päraudtestancii vl 2016
•  
  Räžskan päraudtestancii vl 2022

• Vladimir L'vovič Maškov (sünd. 1963) — Venäman kinon i teatran akt'or da režissör.
• Väčeslav Mihailovič Nevinnii (1934–2009) — oli Nevondkundaližen Ühtištusen kinon i teatran akt'or.
• Vselvolod Sanajev (1912–1996) — oli Nevondkundaližen Ühtištusen kinon i teatran akt'or.
• Sergei Aleksandrovič Tokarev (1899–1985) — oli nevondkundaline etnograf, istorik.

1. ↑ Tulan valdkundaližen universitetan sait (tulsu.ru). (ven.) (angl.) (arab.)
2. ↑ Tulan valdkundaližen pedagogižen universitetan sait (tsput.ru). (ven.) (angl.) (saks.) (fr.) (kit.)

• Lidnan Duman oficialine sait (dumatula-city.ru). (ven.)
• Lidnan Administracijan oficialine sait (tula-r71.gosweb.gosuslugi.ru). (ven.)