Europa

L’Europa (grec vegl Εὐρώπη, Eurṓpē) è in continent che s’extenda sur il tschintgavel occidental da la surfatscha da l’Eurasia. Cumbain ch’i sa tracta pia geograficamain d’in subcontinent, vegn per motivs istorics e culturals per ordinari discurrì da l’Europa sco agen continent. Quai mussa che la noziun ‹Europa› na sa restrenscha betg a sia definiziun geografica, mabain includa er aspects istorics, culturals, politics, economics ed ideals.

Ils abitants da l’Europa vegnan numnads Europeans. Cun bundant 700 milliuns abitants che vivan sin ina surfatscha da ca. 10,5 milliuns kilometers quadrat, tutga l’Europa tar las parts dal mund abitads pli spess. L’Europa è urbanisada vaira ferm, oravant tut en las regiuns da las chapitalas e da la megalopolis ‹banana blaua›. Impurtantas cuminanzas politicas en l’Europa èn surtut il Cussegl da l’Europa e l’Uniun europeica.

Il num ‹Europa› deriva dal grec vegl Εὐρώπη (Eurṓpē). Entaifer il grec pudeva il num vegnir chapì sco pled cumponì or da εὐρύς, eurýs, ‹vast, lad› e ὄψ, óps, ‹vesida, fatscha› e pudeva oramai signifitgar ‹quella cun la vasta vesida› ubain ‹quella cun la fatscha lada›.

Entaifer la mitologia greca era Eurṓpē il num d’ina princessa feniziana, la quala Zeus, ch’era sa transfurmà en in taur, ha rapinà e manà nudond a Creta, nua ch’el l’ha surmanà. Tenor l’opiniun d’etimologs deriva quest num d’ina lingua semitica ed è alura vegnì grecisà. Discutada vegn ina provegnientscha da l’accadic erebu ‹ir da rendì› (sa referind al sulegl) ubain erob ‹saira, vest›.

En il 5avel tschientaner a.C. ha il scriptur e geograf grec Herodot duvrà il term geografic Eurṓpē – che sa referiva da quel temp be a la Peloponnes – per designar la surfatscha da terra situada en il nord da la Mar Mediterrana e da la Mar Naira, cunfinond quels uschia da l’Asia (Asía) e da l’Africa (Libýe).^[1]

En l’ost, vers l’Asia, ha l’Europa nagin cunfin geografic u geologic precis. Perquai èn ils ‹cunfins da l’Europa› ina dumonda da convenziun entaifer la societad. Ina definiziun geografica da l’Europa è adina arbitrara. Tenor in’enconuschenta formulaziun da Bernard-Henri Lévy n’è l’Europa «nagin lieu, mabain in’idea». Oz suondan ins areguard la fixaziun dal cunfin per ordinari la definiziun da Philip Johan von Strahlenberg. Tenor quella furman la muntogna ed il flum da l’Ural il cunfin oriental da l’Europa. Tranter la Mar Caspica e la Mar Naira suonda la lingia da cunfin la Bassa da Kouma-Manytch en il nord da la muntogna dal Caucasus, damai ch’ina via maritima univa qua antruras la Mar Caspica cun la Mar Naira.^[2] En il territori da lingua englaisa e franzosa vegn il cunfin savens er tratg qua per lung da la part centrala dal Caucasus.

Tut en tut dumbra l’Europa ina surfatscha da ca. 10,5 milliuns kilometers quadrat ed è uschia suenter l’Australia il segund pitschen continent. Il punct situà il pli en il nord da la terra franca europeica è Kinnarodden en la Norvegia, il punct situà il pli en il sid Punta de Tarifa en Spagna, il punct il pli en il vest Cabo da Roca en il Portugal. L’extensiun nord-sid munta a ca. 3800 km. En direcziun ost-vest mesira la terra franca europeica ca. 6000 km, da la Muntogna da l’Ural en Russia fin a la costa da l’Atlantic en il Portugal.

Il continent è per gronda part situà en la zona temprada. Cumpareglià cun auters territoris che sa chattan en ils medems grads da latituda, è il clima qua pli moderà, quai che sa lascha attribuir a l’influenza dal Current dal Golf relativamain chaud. La temperatura annuala a Bordeaux munta per exempel en media 12,8 °C, entant che a Halifax en il Canada, ch’è situà pli u main sin il medem grad da latituda, cuntanscha la temperatura annuala en media be 6,3 °C.

Grondas parts da l’Europa dal Vest èn segnadas d’envierns miaivels e da stads frestgas. En territoris ch’èn situads lunsch davent da la mar, pia er da si’influenza equilibranta areguard il clima, èn las differenzas da temperatura percunter pli grondas durant las differentas stagiuns. En vastas parts da l’Europa da l’Ost regia in clima continental, damai ch’i na sa chattan qua naginas mars en proxima vischinanza. Da quai resultan en questas regiuns envierns fraids e stads chaudas.

Pervi da la rotaziun da la Terra e la forza svianta ch’è colliada cun quella vegnan ils vents per gronda part nà dal vest. En las regiuns da costa da l’Europa dal Vest signifitga quai ch’ils vents suflan per ordinari nà da l’Ocean Atlantic, quai che maina quasi l’entir onn a plievgia. En l’Europa Centrala e da l’Ost è la quantitad da precipitaziuns percunter relativamain pitschna, damai che l’influenza da la mar na po savens betg sa far valair en questas regiuns. Ultra da quai influenzeschan las muntognas fitg ferm la quantitad da precipitaziuns. Uschia tutgan parts da las Alps dal nordvest tar las regiuns da l’Europa cun las pli autas precipitaziuns, entant che valladas alpinas centralas èn relativamain sitgas. Las Alps figureschan en quest cas sco barrieras per fronts da plievgia.

En territoris situads datiers da la Mar Mediterrana regia per gronda part in clima mediterran, vul dir stads sitgas e chaudas, entant ch’ils envierns èn miaivels ed umids. La stad arrivan ils vents per il pli nà dal nord, l’enviern mainan vents dal vest savens precipitaziuns nà da l’Ocean Atlantic. En il nord da l’Europa regia in clima arctic, en il sidost a la Volga percunter in clima continental cun stads chaudas e be paucas precipitaziuns. Uschia poi per exempel esser ch’igl ha anc naiv en la Laponia, entant che la Sicilia schema gia sut la chalira da stad, e ch’i plova d’in cuntin sin las Inslas Shetland, entant che l’Andalusia vegn turmentada sur onns da setgira.

La vegetaziun en l’Europa sa lascha, a basa dal clima, sutdivider approximativamain en quatter zonas: arctic, boreal, temprà e mediterran. Tras l’utilisaziun sur millennis è la vegetaziun oriunda en la zona temprada e mediterrana vegnida destruida cun excepziun da pitschnas restanzas. En il nord da l’Europa èn da chattar en la tundra arctica be chaglias, mistgel e litgens. Vers sid suondan alura en la Scandinavia ed en la Russia dal Nord guauds da guglias boreals (surtut cun pigns e tieus), en ils quals sa chattan palids extendidas. En la zona temprada creschissan tranter l’Ocean Atlantic e las Carpatas sut cundiziuns natiralas surtut guauds maschadads segnads da faus verds, en la bassa er tals cun ruvers e charpins (faus alvs). En l’ost dal territori da derasaziun dal fau verd, ca. a partir da la Weichsel e dal Dnjestr fin a la part meridiunala da l’Ural, dominassan guauds maschadads cun ruver cumin, tigl d’enviern, tieu cotschen e – en la fasa da transiziun vers la zona da guaud da guglias en il nord – pign. Vers sid, en il nord da la Mar Naira, suonda a questa zona da guaud maschadà ina regiun en la quala fiss avant maun sut cundiziuns natiralas ina vegetaziun da steppa.

Er la regiun da la Mar Mediterrana era oriundamain cuverta cun guaud. Senz’influenza da l’uman fiss la vegetaziun segnada là da guauds da feglia cun spezias da ruvers semperverdas (surtut ruver verd), en las parts las pli meridiunalas e chaudas cun ferma participaziun d’ulivers, pistazias e tieus. Tras l’influenza antropogena creschan là ozendi però surtut plantas da macchie e garigue. En las regiuns pli miaivlas da la zona mediterrana giogan er ina rolla spezias da ruvers ch’han la feglia che croda d’atun. En las regiuns mesaunas e superiuras da las muntognas è la vegetaziun originara sa mantegnida meglier che en regiuns bassas. Qua existan sin spazi relativamain pitschen plirs stgalims d’autezza; las singulas cumponentas da questas zonas da stgalims d’autezza pon, tut tenor il clima, sa differenziar relativamain ferm ina da l’autra. En ils guauds da muntogna dals stgalims d’autezza mesauns èn, sper il fau verd, surtut da muntada spezias d’aviez e da tieus, en muntognas situadas pli vers nord er pign e laresch. Survart il cunfin dal guaud èn situadas en las muntognas pastgiras da chaglias bassas e tschispet alpin ed en la regiun da la Mar Mediterrana er uschenumnada vegetaziun da plimatschs cun guglias. Vers ensi suondan a la vegetaziun serrada singulas plantas da grippa e glera.

Oz è la gronda part da l’Europa segnada da l’utilisaziun agrara ed ils guauds restants servan a la selvicultura. Regiuns influenzadas main ferm tras l’uman existan surtut anc en las autezzas superiuras da las muntognas.

Dals gronds animals da rapina sco l’urs, il luf u il luf-tscherver vivan effectivs pli gronds be pli en il nord ed en l’ost dal continent. En las regiuns situadas il pli lunsch en il nord ed en l’ost, èn er rens ed elans vaira derasads. Il bison europeic era vegnì extirpà en libertad ed è puspè vegnì recolonisà ils ultims onns en l’Europa da l’Ost. Il tschierv, il chavriel ed il portg selvadi chattan ins en la gronda part da las regiuns da l’Europa. In tipic animal grond europeic è il chamutsch, il qual cumpara ordaifer il continent be en l’Asia Minura ed en las parts asiaticas dal Caucasus. En las Alps, las Pireneas ed il Caucasus vivan diversas spezias da capricorns. La saiga (ina spezia d’antilopa) era anc derasada en il temp medieval fin en l’Ucraina, oz sa restrenscha sia derasaziun en l’Europa sin il curs inferiur da la Volga. Bleras spezias èn gia vegnidas extirpadas avant tschientaners (bov selvadi, tarpan). Er ils effectivs d’utschels da preda sco l’evla da la pizza, l’evla da mar ed il tschess cularin èn vegnids decimads fermamain ils ultims tschientaners. Be en l’Europa dal Sid viva – pervi dal clima chaud – in dumber pli grond da spezias da luschards, serps e tartarugas. A la costa vivan chauns da mar ed autras spezias da focas. En las mars nordicas èn l’orca e la balena-portg las spezias da balenas las pli derasadas, en la Mar Mediterrana èn quai diversas spezias da delfins. Ils pli enconuschents peschs d’aua da sal èn diversas spezias da ringia e ton.

Las citads e metropolas furman las unitads administrativas las pli pitschnas entaifer l’organisaziun administrativa dals stadis. Lissabon è stada ina da las emprimas metropolas cosmopolitas dal temp modern, damai ch’ella ha furmà dal temp da l’imperialissem il center d’in grond reginavel colonial. Anc l’onn 1950 sa chattavan quatter citads che fan oz part da l’Uniun europeica tranter las 20 grondas dal mund (Londra sin plaz dus suenter New York, Paris sin il quart plaz suenter Tokio sco er Milaun e Napoli sin ils plazs 13 e 19); dapi lura na creschan las citads europeicas strusch pli, mabain han per part il dumber d’abitants che sa sminuescha.

En la segunda mesadad dal 20avel tschientaner èn surtut creschidas citads d’autras parts dal mund, en spezial en pajais en svilup, sco per exempel Mexico-City, Manila u São Paulo. Malgrà la stagnaziun en citads pli veglias sa laschan constatar qua en il svilup dal territori dal 21avel tschientaner auters svilups, sco per exempel la revalitaziun (gentrificaziun) dals centers da las citads.

Problematic tar la cumparegliaziun da metropolas è il fatg ch’i dat savens er zonas d’aglomeraziun policentricas, entaifer las qualas las citads centralas èn fitg pitschnas en cumparegliaziun cun l’aglomeraziun, uschia che quellas na cumparan savens betg en las statisticas (p.ex. Rain-Ruhr, la zona industriala da la Schlesia Superiura u la part centrala da l’Engalterra).

Citads en l’Europa cun dapli che 1,5 milliuns abitants èn:^[3]

Posiziun	Citad	Stadi	Dumber d’abitants en miu.	Dumber d’abitants cun l’aglomeraziun en miu.	Onn da fundaziun (tenor document u menziun)
1	Moscau	Russia	10,4	13,8	1147
2	Londra	Reginavel Unì	7,4	12,0	47 s.C.
3	Istanbul (vest)	Tirchia	6,9**	16,0	660 a.C. ***
4	Son Petersburg	Russia	4,8	5,3	1703
5	Berlin	Germania	3,5	4,5	1230
6	Madrid	Spagna	3,3	5,3	1083
7	Kiev	Ucraina	2,8	3,3	840
8	Roma	Italia	2,7	3,8	753 a.C.
9	Paris	Frantscha	2,1	11,5	53 a.C.
10	Minsk	Bielorussia	1,7	2,7	1067
11	Bucarest	Rumenia	1,9	2,6	1459
12	Vienna	Austria	1,8	2,6	881
13	Hamburg	Germania	1,7	2,6	9avel tsch.
14	Budapest	Ungaria	1,7	2,4	89 s.C.
15	Varsovia	Pologna	1,7	2,4	1281
16	Barcelona	Spagna	1,6	3,9	230 a.C.
17	Minca	Germania	1,5	2,4	1158

* Istanbul sa chatta al cunfin tranter l’Europa e l’Asia; il vegl center da la citad tutga tar la part europeica.

** Dumber dals abitants en la part europeica dad Istanbul.

*** Sco Byzantion sin la vart europeica.

Il Reginavel Unì, l’Irlanda, il Portugal e l’Islanda han attribuì sasezs al temp da l’Europa dal Vest, il qual è identic cun il temp universal coordinà (UTC). Quel correspunda a la posiziun dal sulegl al meridian nulla che maina tras Londra.

Tut ils stadis da l’Europa Centrala ed intgins stadis da l’Europa dal Vest e da l’Europa da l’Ost fan diever dal temp da l’Europa Centrala (UTC + in’ura). Igl èn quai ils suandants stadis: Spagna, Frantscha, Andorra, Monaco, Pajais Bass, Belgia, Luxemburg, Danemarc, Svezia, Norvegia, Germania, Pologna, Austria, Svizra, Liechtenstein, Italia, San Marino, Vatican, Tschechia, Slovachia, Ungaria, Slovenia, Croazia, Bosnia-Erzegovina, Serbia, Montenegro, Macedonia dal Nord, Cosovo, Malta ed Albania.

Il temp da l’Europa da l’Ost (UTC + duas uras) è en diever en ils suandants pajais: Finlanda, Estonia, Lettonia, Lituania, Ucraina, Rumenia, Moldavia, Bulgaria e Grezia.

Il temp da Moscau (UST + trais uras) utiliseschan la Bielorussia, ina gronda part dal territori da la Russia situà en l’Europa sco er la Tirchia.

Artitgel principal: Istorgia da l'Europa

Las pli veglias cumprovas dal gener Homo derivan tenor las enconuschientschas actualas (situaziun dal 2019) da la Sierra de Atapuerca en Spagna ed han ina vegliadetgna da fin a 1,2 milliuns onns.^[4] Chats da fossils anc pli vegls che derivan da la Georgia (ordaifer ils cunfins da l’Europa en diever ozendi) han ina vegliadetgna da 1,8 milliuns onns e vegnan designads sco Homo erectus ergaster georgicus. En l’Europa al nord da las Alps cumenza il pli vegl orizont da colonisaziun cun il Homo heidelbergensis avant ca. 600 000 onns.

Pir avant ca. 40 000 è il Homo sapiens arrivà en l’Europa ed ha remplazzà qua successivamain l’uman da Neandertal. Cun il temp da crap tardiv ed il temp da bronz ha cumenzà en l’Europa ina lung’istorgia da grondas prestaziuns culturalas ed economicas, l’emprim en la regiun da la Mar Mediterrana, pli tard er en il nord ed en l’ost.

Surtut la cultura greca, l’Imperi roman ed il cristianissem han laschà fin oz fastizs. En l’antica ha l’Imperi roman unì dal temp dad Augustus per l’emprima giada l’entira part meridiunala ensemen cun ils auters pajais da costa da la zona mediterrana en in reginavel grond. En l’Imperi roman ha la nova religiun dal cristianissem pudì sa derasar svelt. Malgrà tuttas persecuziuns è la nova religiun vegnida sustegnida en l’antica tardiva da Constantin il Grond (vieuta constantina) e declerada sut Theodosius I sco religiun statala. Cun la fin da l’antica è l’Imperium Romanum dà dapart en il vest, entant che quel ha cuntinuà en l’ost, sco Imperi bizantin da tempra pli e pli greca, fin l’onn 1453. En rom da la migraziun dals pievels è sa derasà a partir dal 5avel tschientaner in grond dumber da stirpas per gronda part germanas (Anglosaxons, Francs, Gots e.a.) en l’Europa dal Vest ed ha mess il crap da fundament da las naziuns futuras (Engalterra, Frantscha, Spagna).

En il temp medieval tempriv ha l’Epos da Paderborn numnà il regent dal Reginavel dals Francs, Carl il Grond, il ‹bab da l’Europa› (pater Europæ).^[5] Il temp medieval è tranter auter stà segnà da la concurrenza tranter il nov imperatur roman en il vest e l’imperatur bizantin a Constantinopel; per lung dal cunfin da lur sferas d’influenza ha cuntinuà pli tard la separaziun da l’Europa en ina part occidentala ed ina orientala (Schisma oriental). Dapi il temp medieval tempriv han missiunaris derasà il cristianissem en l’Europa dal Nord e da l’Ost, uschia che l’entira Europa era en il temp medieval tardiv cristiana. En l’Europa dal Vest ha però perdurà dapi la dispita d’investitura in conflict tranter l’imperatur ed il papa pervi da l’egemonia. Dal temp da la renaschientscha han ins rescuvert en il vest latin la ‹savida da l’antica›, quai ch’ha per part manà ad in temp da fluriziun cultural. La refurmaziun en il 16avel tschientaner ha spartì la baselgia dal vest en ina part catolica ed ina evangelica (la ruptura cun la baselgia ortodoxa aveva gia gì lieu l’onn 1054). La consequenza da quai èn stadas guerras religiusas; dal 1618 fin il 1648 ha la Guerra da trent’onns devastà vastas parts da l’Europa Centrala.

Dapi il 15avel tschientaner han naziuns europeicas (surtut Spagna, Portugal, Russia, Pajais Bass, Frantscha e Reginavel Unì) stabilì imperis colonials cun grondas possessiuns sin tut ils ulteriurs continents. L’Europa è il continent ch’ha influenzà – cun tut ils aspects positivs e negativs – il pli ferm ils auters continents (p.ex. en furma da la missiun cristiana, da colonias, dal commerzi da sclavs, dal stgomi da rauba e da la cultura).

En il 18avel tschientaner ha il moviment da l’illuminissem mess novs accents cun promover la toleranza, il respect da la dignitad umana, l’egualitad e la libertad. En Frantscha ha la Revoluziun franzosa manà il 1789 la burgaisia a la pussanza. Alura èn suandadas las Guerras da coaliziun tranter la Frantscha revoluziunara e las monarchias europeicas. En rom da quellas duevi l’emprim reussir a Napoleun da conquistar vastas parts dal continent. Suenter sia sconfitta il 1814/15 han las forzas restaurativas empruvà en rom dal Congress da Vienna da restabilir las relaziuns prerevoluziunaras, quai che dueva reussir be per part. L’industrialisaziun ha cumenzà en parts da l’Europa en il 18avel tschientaner ed ha midà a moda rasanta la vita da mintgadi da vastas classas da la populaziun. En consequenza da la depauperisaziun dals lavurants è sa furmà en il 19avel tschientaner il moviment communistic. Daspera è il 19avel tschientaner stà segnà fermamain da la derasaziun da sistems ed ideas liberalas e democraticas, da la reacziun conservativa sin quai e da l’imperialissem da las pussanzas grondas sco resultat d’in naziunalissem sfranà. Tant l’Emprima Guerra mundiala (1914–1918) sco er la Segunda Guerra mundiala (1939–1945) èn proruttas en l’Europa ed han manà ad immensas devastaziuns. Radund 60 milliuns umans han pers en quest’ultima lur vita; tranter quels radund sis milliuns Gidieus, ils quals ils naziunalsocialists han, sper Roma ed omosexuals, empruvà d’extirpar en lur obsessiun rassistica.

Suenter la Segunda Guerra mundiala e durant la Guerra fraida è l’Europa stada dividida en dus gronds blocs ideologics areguard dumondas politics ed economicas: las naziuns socialisticas en l’Europa da l’Ost e las naziuns chapitalistics en l’Europa dal Vest. Ins ha er discurrì da la tenda da fier, la quala separa ils stadis da l’Europa in da l’auter. Tranteren han er existì intgins stadis neutrals. Pir las mesiras da refurma (perestroika e glasnost) en l’Uniun sovietica a partir da la mesadad dals onns 1980 han manà natiers ina vieuta politica. Il 1989 è il bloc da l’ost dà dapart, il Mir da Berlin è crudà, l’Uniun sovietica ed il Patg da Varsovia èn sa schliads.

Dapi ils ultims decennis dal 20avel tschientaner creschan las culturas da l’Europa ensemen pli ferm. Quai sa manifestescha d’ina vart en furma d’instituziuns sco l’Uniun europeica, da l’autra vart en furma da centers economics e dal svilup demografic.

Resguardond ils cunfins da l’Europa tenor la definiziun da Strahlenberg (cf. survart) datti actualmain 46 stadis suverans (senza il Cosovo) ch’èn situads parzialmain u dal tuttafatg en l’Europa.

1.  Albania (chapitala Tirana)
2.  Andorra (chapitala Andorra la Vella)
3.  Aserbaidschan^{[Ann. 1]} (chapitala Baku)
4.  Belgia (chapitala Brüssel)
5.  Bosnia-Erzegovina (chapitala Sarajevo)
6.  Bulgaria (chapitala Sofia)
7.  Danemarc^{[Ann. 2]} (chapitala Kopenhagen)
8.  Germania (chapitala Berlin)
9.  Estonia (chapitala Tallinn)
10.  Finlanda (chapitala Helsinki)
11.  Frantscha^{[Ann. 2]} (chapitala Paris)
12.  Georgia^{[Ann. 1]} (chapitala Tiflis)
13.  Grezia (chapitala Athen)
14.  Irlanda (chapitala Dublin)
15.  Islanda (chapitala Reykjavík)
16.  Italia (chapitala Roma)
17.  Kasachstan^{[Ann. 3]} (chapitala Nursultan)
18.  Cosovo^{[Ann. 4]} (chapitala Pristina)
19.  Croazia (chapitala Zagreb)
20.  Lettonia (chapitala Riga)
21.  Liechtenstein (chapitala Vaduz)
22.  Lituania (chapitala Vilnius)
23.  Luxemburg (chapitala Luxemburg)
24.  Malta (chapitala Valletta)
25.  Moldavia (chapitala Chișinău)
26.  Monaco (chapitala Monaco (citad))
27.  Montenegro (chapitala Podgorica)
28.  Pajais Bass^{[Ann. 2]} (chapitala Amsterdam)
29.  Macedonia (chapitala Skopje)
30.  Norvegia^{[Ann. 2]} (chapitala Oslo)
31.  Austria (chapitala Vienna)
32.  Pologna (chapitala Varsovia)
33.  Portugal (chapitala Lissabon)
34.  Rumenia (chapitala Bucarest)
35.  Russia^{[Ann. 3]} (chapitala Moscau)
36.  San Marino (chapitala San Marino)
37.  Svezia (chapitala Stockholm)
38.  Svizra (chapitala Berna)
39.  Serbia (chapitala Belgrad)
40.  Slovachia (chapitala Bratislava)
41.  Slovenia (chapitala Ljubljana)
42.  Spagna^{[Ann. 2]} (chapitala Madrid)
43.  Tschechia (chapitala Prag)
44.  Tirchia^{[Ann. 3]} (chapitala Ankara en l’Asia)
45.  Ucraina (chapitala Kiev)
46.  Ungaria (chapitala Budapest)
47.  Vatican (situà entaifer la citad da Roma)
48.  Reginavel Unì^{[Ann. 2]} (chapitala Londra)
49.  Bielorussia (chapitala Minsk)

Annotaziuns

1. ↑ ^{1,0 1,1} Sa chatta tut tenor interpretaziun parzialmain en l’Europa.
2. ↑ ^{2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5} Dispona da possessiuns situadas ordaifer l’Europa.
3. ↑ ^{3,0 3,1 3,2} Sa chatta parzialmain en l’Europa.
4. ↑ Contestà. Il Cosovo vegn renconuschì da la maioritad dals stadis europeics sco agen stadi.

1. Cosovo (chapitala Pristina): Il parlament en la provinza Cosovo, che steva sut administraziun da las Naziuns unidas, ha declerà ils 17 da favrer 2008 a moda unilaterala si’independenza da la Serbia. En la constituziun da la Serbia vegn percunter discurrì explicitamain da la provinza Serbia sco part indivisibla da la republica; perquai considerescha ella la regiun vinavant sco part da la Serbia. La maioritad dals stadis europeics ha renconuschì l’independenza dal Cosovo (tranter auter er la Svizra), auters percunter, sco la Grezia, la Russia u la Spagna, na renconuschan il Cosovo betg sco agen stadi.
2. Transnistria (autodenominaziun: Pridnestrowien) (chapitala: Tiraspol): Il 1992 è s’etablì en la Transnistria in stadi de facto independent da la Republica da la Moldova. Quel na vegn però renconuschì da nagin auter stadi suveran.
3. Crim (chapitala: Simferopol): Dapi il 2014 territori contestà tranter l’Ucraina e la Russia.
4. Republica populara Donezk e Republica populara Lugansk: Èn sa decleradas independentas l’avrigl 2014. Ord vista dal dretg internaziunal valan ellas vinavant sco part da l’Ucraina.

Daspera datti anc intgins territoris pli pitschens che na furman betg ina part integrada d’in stadi, ma che n’èn er betg autonoms:

• Guernsey (chapitala Saint Peter Port)
• Isle of Man (chapitala Douglas)
• Jersey (chapitala Saint Helier)

Quests territoris furman possess da la curuna britannica. Els na fan betg part dal Reginavel Unì da la Gronda Britannia e da l’Irlanda dal Nord.

• Gibraltar

Gibraltar è in territori d’ultramar britannic. Sco tal sa chatta quel bain sut la suveranitad dal Reginavel Unì, ma na furma medemamain betg ina part da quel.

• Feroe (chapitala Tórshavn)

Las Inslas Feroe furman ensemen cun la Grönlanda e la terra franca danaisa il Reginavel dal Danemarc.

• Jan Mayen (lieu principal Olonkinbyen)
• Spitzbergen (chapitala Longyearbyen)

Quests dus territoris fan part dal Reginavel da la Norvegia e vegnan perquai attribuids per ordinari a l’Europa. Pervi da lur posiziun tranter la Scandinavia e la Grönlanda (Jan Mayen) resp. tranter la Scandinavia ed il Pol dal Nord (Svalbard) è l’attribuziun geografica al continent betg clera.

• Azoras (chapitala Ponta Delgada)
• Madeira (chapitala Funchal)

Questas duas gruppas d’inslas furman duas regiuns autonomas dal Portugal. Per motivs politics, culturals ed istorics vegnan ellas attribuidas a l’Europa. Geograficamain è Madeira situà pli datiers da la costa africana che da la costa europeica.

Il Kasachstan sa chatta, tenor la cunfinaziun la pli frequenta al flum Ural, cun 5,4 procent da sia surfatscha en l’Europa. Radund la mesadad dals abitants appartegnan a pievels europeics (Russ, Ucranais, Polonais, Tudestgs). Il stadi è commember da l’Uniun da las Associaziuns europeicas da ballape e sco stadi successur da l’Uniun sovietica er da l’Organisaziun per la segirezza e la cooperaziun en l’Europa. Politicamain e culturalmain vegn il Kasachstan per ordinari attribuì a l’Asia (Centrala).

La Russia sa chatta cun 25 procent da sia surfatscha en l’Europa, sch’ins quinta vitiers il Caucasus dal Nord. En la part europeica vivan, tut tenor l’attribuziun dal Caucasus dal Nord, radund 65 fin 75 procent da la populaziun. Il pajais tutga areguard l’etnografia, l’istorgia e la cultura tar l’Europa. En l’Asia è situada la part orientala dal territori da l’Ural, la Sibiria e l’Orient Extrem da la Russia.

La Tirchia tutga, tenor la cunfinaziun geografica tradiziunala al Bosporus ed a las Dardanellas, cun 3 procent da sia surfatscha en l’Europa. Radund 12 procent da la populaziun vivan en la part europeica, surtut en la citad veglia dad Istanbul che furma la pli gronda citad e la chapitala istorica dal pajais. La Tirchia è commembra dal Cussegl da l’Europa, furma cun l’Uniun europeica in’uniun da duana e vegn per ordinari attribuida a l’Europa tar occurrenzas da sport e culturalas. Politicamain vegn l’appartegnientscha da la Tirchia a l’Europa actualmain discutada a moda cuntraversa en connex cun in’eventuala adesiun dal pajais a l’Uniun europeica.

Sch’ins considerescha il sparta-auas dal Caucasus sco cunfin tranter l’Europa e l’Asia, alura sa chattan er parts pli pitschnas da la Georgia e da l’Aserbaidschan en l’Europa. Omadus pajais ed er l’Armenia èn commembers dal Cussegl da l’Europa.

• La Grönlanda appartegna politicamain al Danemarc, ma na furma nagina part da l’Uniun europeica. Geograficamain tutga la Grönlanda tar l’America dal Nord.
• Tar la Spagna tutgan las Inslas Canarias situadas davant l’Africa ed ils territoris en suveranitad spagnola a la costa dal Maroc (t.a. las exclavas Ceuta e Melilla). Geograficamain sa chattan quests territoris en l’Africa.
• Tar il Portugal tutgan las Ilhas Selvagens ch’appartegnan geograficamain a l’Africa.
• Sut la suveranitad dal Reginavel Unì stattan ils suandants territoris: Anguilla, Bermuda, las Inslas Virginas, il territori britannic en l’Ocean Indic, las Inslas da Falkland, las Inslas Cayman, Montserrat, las Inslas da Pitcairn, St. Helena, Ascension e Tristan da Cunha, la Georgia dal Sid e las Inslas Sandwich dal Sid sco er Turks e Caicos.
• Tar la Frantscha tutgan ils suandants territoris d’ultramar: L’insla Clipperton, la Guayana franzosa, la Polinesia franzosa, ils territoris franzos australs e da l’Antarctica, Guadeloupe, Martinique, Mayotte, la Nova Caledonia, Réunion, Saint-Barthélemy, Saint-Martin, Saint-Pierre e Miquelon, Wallis e Futuna
• Tar il Reginavel dals Pajais Bass tutgan: Aruba, Curaçao, Sint Maarten, Bonaire, Saba e Sint Eustatius.
• Sut administraziun norvegiaisa sa chatta l’Insla Bouvet en l’Ocean Antarctic. Quella na fa però betg part dal Reginavel da la Norvegia, mabain vala sco territori dependent.

Suenter la Segunda Guerra mundiala è vegnida stgaffida sco emprima instituziun europeica il Cussegl da l’Europa; suenter la fin dal conflict tranter ost e vest cumpiglia quel 47 stadis. Medemamain da gronda muntada è l’Organisaziun per la segirezza e la cooperaziun en l’Europa, la quala è vegnida fundada il 1975 sco Conferenza per la segirezza e la cooperaziun en l’Europa, gia da lez temp cun participaziun dad omadus blocs, ed a la quala appartegnan sper pajais europeics er ils Stadis Unids ed il Canada.

L’onn 1951 èn la Belgia, ils Pajais Bass, il Luxemburg, la Germania, l’Italia e la Frantscha s’unids a la Communitad europeica da charvun e d’atschal. L’emprova da stgaffir ina Communitad europeica da defensiun ed ina Communitad politica europeica ha fatg naufragi il 1954 pervi dal veto da l’Assamblea naziunala franzosa. Sinaquai han ins fundà il 1957 cun ils Contracts da Roma la Communitad europeica d’energia atomara sco er la Communitad economica europeica. Dapi il contract da fusiun (1967) enconuschan las diversas communitads europeicas las instanzas communablas cumissiun, cussegl, parlament e tribunal. Cun il Contract da Maastricht (1993) è vegnida fundada l’Uniun europeica ch’enserra las cuminanzas d’enfin qua ed extenda lur champs d’activitad sin la politica da l’exteriur e da segirezza communabla sco er sin la collavuraziun en dumondas da giustia e da la politica interna. Suenter l’extensiun a l’ost ils onns 2004, 2007 e 2013 dumbra l’Uniun europeica actualmain (2019) 28 stadis commembers (27 situads en l’Europa e la Cipra che tutga geograficamain tar l’Asia).

Ina gronda part dals stadis commembers da l’Associaziun europeica da commerzi liber, ch’è medemamain vegnida fundada ils onns 1950, han en il fratemp midà en l’Uniun europeica; commembers èn oz be pli l’Islanda, la Norvegia, la Svizra ed il Liechtenstein. Cuntrari a l’Uniun europeica sa tracti tar quest’associaziun sulettamain d’ina zona da commerzi liber, pia senza cumpetenzas da decider supranaziunalas.

Ord vista militara è en l’Europa la NATO (Organisaziun dal pact da l’Atlantic dal Nord) da gronda muntada. Quella è vegnida fundada il 1949 en vista a las differenzas ch’èn sa mussadas suenter la Segunda Guerra mundiala tranter ils Alliads dal vest e l’Uniun sovietica. Sper ils 23 commembers europeics fan er part da la NATO ils Stadis Unids, il Canada e la Tirchia.

Intgins stadis na tutgan geograficamain betg tar l’Europa, ma èn commembers d’organisaziuns europeicas:

• La Cipra è situada en la part orientala da la Mar Mediterrana, datiers da la costa asiatica, e vegn perquai attribuida geograficamain a l’Asia. Areguard l’istorgia e la cultura è l’insla però colliada stretgamain cun l’Europa e politicamain e culturalmain fa ella part da diversas organisaziuns europeicas. Dapi il 2004 è la Republica da la Cipra er commembra da l’Uniun europeica.
• Ils stadis transcaucasians Armenia, Aserbeidschan e Georgia vegnan attribuids geograficamain, tut tenor definiziun, parzialmain u dal tuttafatg a l’Asia. Istoricamain e culturalmain èn ils dus stadis per gronda part cristians Armenia e Georgia però colliads cun l’Europa. Tut ils trais stadis èn commembers dal Cussegl da l’Europa e vegnan per ordinari attribuids tar occurrenzas da sport e da cultura internaziunalas a l’Europa.
• L’Israel sa chatta geograficamain en l’Asia. Tar occurrenzas da sport e culturalas vegn il pajais savens attribuì a l’Europa; per l’ina perquai ch’il pajais è politicamain isolà en il mund arab, per l’autra però er pervi dals stretgs lioms istorics e culturals tranter l’Israel e l’Europa.

Cun bundant 700 milliuns abitants tutga l’Europa tar las parts dal mund populadas vaira spess. En media munta la spessezza da la populaziun 65 abitants per km². Surtut en l’Europa dal Vest, Europa Centrala ed Europa dal Sid è la spessezza relativamain auta, entant che quella sa sbassa vaira ferm vers l’Europa dal Nord e l’Europa da l’Ost. La concentraziun da la populaziun en l’Europa dal Vest, Europa Centrala ed Europa dal Sid che s’extenda en furma d’in liom da la Mar Irlandaisa fin la Mar Mediterrana, vegn classifitgada sut il num ‹banana blaua› sco megalopolis da grond’impurtanza areguard l’economia e geografia da colonisaziun.

En l’Europa vivan otg gruppas etnolinguisticas cun dapli che 30 milliuns umans. Questas otg gruppas cumpiglian cun 456 milliuns umans 65 % da la populaziun europeica:

1. Russ (bundant 100 milliuns domiciliads en l’Europa),
2. Tudestgs (circa 93 milliuns),
3. Franzos (circa 75 milliuns),
4. Brits (circa 66 milliuns),
5. Talians (circa 60 milliuns),
6. Ucranais (38–55 milliuns),
7. Spagnols (41–50 milliuns),
8. Polonais (38–45 milliuns).

Ulteriuras gruppas etnicas cun 10 milliuns u dapli èn:

1. Rumens (20–25 milliuns)
2. Ollandais (15–25 milliuns),
3. Tircs (10–20 milliuns en l’Europa),
4. Portugais (10–15 milliuns),
5. Svedais (10–15 milliuns),
6. Grecs (10–15 milliuns),
7. Tschecs (circa 10 milliuns),
8. Magiars (circa 10 milliuns),
9. Serbs (circa 10 milliuns).

Dapli che 90 % dals abitants da l’Europa discurran linguas indogermanas. Derasadas il pli vast èn linguas slavas, germanas e romanas. Er grec, albanais, las linguas balticas e celticas ed il romani tutgan tar las linguas indogermanas.

Las linguas uralicas furman la segund gronda famiglia da linguas en l’Europa. Quellas sa dividan vinavant en las linguas samoiedas, che vegnan discurridas d’intgins paucs milli umans en il nordost da l’Europa, ed en las linguas ungrofinnicas. Tar questas ultimas tutgan il finlandais, ungarais ed eston sco linguas uffizialas, en pli las linguas samicas che vegnan discurridas en la Laponia ed intginas linguas minoritaras, surtut en Russia.

En la part europeica da la Tirchia è cun il tirc ina lingua tirca lingua uffiziala, medemamain il casac en la part europeica dal Kasachstan. Autras linguas tircas cumparan sco linguas minoritaras en l’Europa da l’Ost e dal Sidost, sco per exempel il gagausic e tatar. Cun il calmuc vegn er discurrì al cunfin oriental dal continent in represchentant da la famiglia da linguas mongolaisa.

Cun il maltais è plinavant represchentada sin l’insla Malta ina lingua dal rom semitic da las linguas afroasiaticas. La lingua basca che vegn discurrida en Spagna ed en Frantscha na vegn attribuida a nagina famiglia da linguas pli gronda; a la linguistica moderna n’èsi betg reussì da reconstruir l’origin da questa lingua, uschia che la derivanza da quella resta vinavant nunenconuschenta. Ultra da quai vegnan discurridas en l’Europa numerusas linguas d’autras famiglias da linguas ch’èn, surtut ils ultims decennis, arrivadas nà qua tras immigrants.

Sch’ins considerescha la chadaina principala dal Caucasus sco cunfin europeic en il sidost, tutgan er numerusas linguas dal Caucasus tar las linguas che disponan en l’Europa d’in territori linguistic serrà (t.a. adygai, kabard, abasin e las differentas linguas dal Caucasus dal Nord). Situadas da princip en il sid da la chadaina principala èn il georgian ed il svan, las qualas surpassan però en singuls lieus la chadaina principala vers nord. Linguas tircas che vegnan discurridas en l’Europa be en il Caucasus dal Nord èn aserbeidschan, karachai-balkar, kumyk e nogai. In’insla linguistica iranaisa en la part centrala dal Caucasus dal Nord furma vinavant l’ossetic^[6], en il Caucasus da l’ost fin en il 19avel tschientaner per part er il tat.

Areguard il dumber d’abitants è en l’Europa la scrittira latina la pli frequenta, suandada da l’alfabet cirillic (Russia, Bielorussia, Ucraina, Bulgaria, Serbia, Montenegro, Macedonia dal Nord ed en parts da la Bosnia ed Erzegovina) e da l’alfabet grec. Entras la baselgia catolic-romana è la lingua latina sa mantegnida fin en il temp modern sco lingua scritta dal continent.

Il cristianissem e l’islam èn las religiuns las pli derasadas en l’Europa.

Radund 75 % dals Europeans èn cristians (surtut catolics, protestants ed ortodoxs).^[7]

Tranter 42 e 53 milliuns, pia 6–8 %, èn muslims; la gronda part dad els (13–20 milliuns) vivan en la part europeica da la Russia. Tar ca. 16 milliuns sa tracti d’immigrants e da lur descendenza en l’Uniun europeica.^[8] 9,5 milliuns vivan en il territori europeic da la Tirchia, 2,2 milliuns en la Bosnia ed Erzegovina e 1,4–2,5 milliuns en l’Albania.

Stgars 2 milliuns (ca. 0,3 %) da la populaziun europeica èn gidieus. La gronda part dad els vivan en Frantscha (ca. 520 000), en il Reginavel Unì (ca. 270 000), en Russia (ca. 260 000) ed en Germania (ca. 200 000). Tut las autras religiuns ensemen èn medemamain represchentadas cun stgars 0,3 %.

Radund 17 % dals Europeans èn senza confessiun. Relativamain autas cumparts da persunas senza confessiun dumbran l’Estonia, la Tschechia, ils Pajais Bass, la Russia e la Germania da l’Ost, uschiglio èn las cifras surtut autas mintgamai en las citads.

L’appartegnientscha ad ina confessiun na di però anc betg bler davart il grad da religiusadad effectiv en in pajais. Tenor l’European Values Study sa designescha ca. in terz dals Europeans sco nunreligius e 5 % sco ateists persvadids.

Il cristianissem ha cuntanschì l’Europa l’emprima giada en il prim tschientaner s.C. L’islam è s’extendì en il 8avel tschientaner nà da la Peninsla Iberica, è però puspè vegnì chatschà en rom da la reconquista ch’ha durà dal 13avel fin il 15avel tschientaner.

Tras immigraziun e missiun han ils Europeans er derasà il cristianissem en l’America, l’Australia ed in pau main ferm er sin ils auters continents (parts da l’Asia dal Sidost, da l’Africa e da l’Oceania). Oz è l’Europa per gronda part secularisada.

Pervi da la Revoluziun industriala ch’ha cumenzà en l’Engalterra e ch’è silsuenter sa derasada sur l’entir continent, ha l’Europa furmà en il 19avel tschientaner la forza economica mundiala incontestada. Pli tard han diversas organisaziuns internaziunalas sco l’Associaziun europeica da commerzi liber u la Communitad europeica – l’Uniun europeica odierna – promovì la creschientscha economica, la quala ha perdurà en vasas parts da l’Europa fin en ils onns 1970 e per part 1980. A l’entschatta dal 21avel tschientaner han surtut divers stadis da l’Europa da l’ost enconuschì ina gronda creschientscha economica.

Cun il Contract da Maastricht han l’emprim 12 stadis da l’Uniun europeica furmà dapi il 1999 in’uniun monetara. A partir dal 2002 è vegnì introducì l’euro en numerus stadis.

Oz è l’Europa in continent bainstant cun grondas metropolas industrialas, in’agricultura productiva ed in sectur da servetschs creschent. Malgrà quai furma la dischoccupaziun dapi ils onns 1970 in problem ch’è derasà en blers stadis europeics. Impurtants bains d’export èn surtut maschinas, atschal, computers ed autos; importads vegnan tranter auter cacau, té, cautschuc, ieli mineral, gas natiral e metals.

En l’Europa han las differentas spartas culturalas sco la sculptura, la pictura, la litteratura, l’architectura e la musica ina lunga tradiziun. Bleras citads, sco per exempel Londra, Paris, Vienna, Roma, Berlin, Prag u Moscau valan sco centers culturals che disponan d’impurtants museums, teaters ed orchesters.

A furmar ina schientscha europeica contribueschan er occurrenzas culturalas communablas sco per exempel la Chapitala culturala da l’Europa u l’Eurovision Song Contest.

En tut ils stadis da l’Europa exista in’obligaziun d’ir a scola u almain in’obligaziun da furmaziun che dura per ordinari dal 6avel u 7avel fin il 15avel u 16avel onn da vita. La scola elementara dura en la gronda part dals pajais quatter fin tschintg, en intgins stadis però er set fin otg onns. Alura suondan per ordinari scolas cuntinuantas che pon er cumpigliar differents tips da scola. Pervi da la promoziun intenziunada dal sistem da furmaziun è la rata d’analfabets bunamain en tut ils stadis fitg bassa. En blers pajais existan ultra da quai scolas autas ed universitads renumadas, per part cun in’istorgia da plirs tschients onns.

Bundant pli ferm che la politica han occurrenzas culturalas (cf. survart) e surtut sportivas furmà la schientscha u almain la percepziun da l’Europa sco spazi unitar. Quai è d’attribuir a la popularitad da divers campiunadis europeics (ballape, hockey sin glatsch e.a.), ma er al fatg ch’ins ha gia cumenzà fitg baud a realisar talas occurrenzas – l’emprima giada il 1891 en il patinadi artistic.^[9]

1. ↑ Europe, en: Online Etymology Dictionary.
2. ↑ Europa, en: Brockhaus Enzyklopädie. 21. ed., F.A. Brockhaus. Lipsia/Mannheim 2006.
3. ↑ CIA – The World Factbook, Major urban areas – population.
4. ↑ E. Carbonell e.a.: The first hominin of Europe. En: Nature, tom 452, 2008, p. 465–469.
5. ↑ Dieter Hägermann: Karl der Große, Herrscher des Abendlandes. Berlin e.a. 2000, ISBN 3-549-05826-8, p. 10.
6. ↑ Bernhard Chiari (ed.): Wegweiser zur Geschichte Kaukasus. Verlag Ferdinand Schöningh, Paderborn e.a. 2008, p. 123ss.
7. ↑ Christianity in Global Context: Trends and Statistics. Center for the Study of Global Christianity, 2005,
8. ↑ S. Frisch, U. Hengelhaupt, F. Hohm: Taschenatlas Europäische Union. Gotha 2007.
9. ↑ Cf. James Riordan, Arnd Krüger: European Cultures in Sport: Examining the Nations and Regions. Inellect, Bristol 2003, ISBN 1-84150-014-3.

• Heinrich-Böll-Stiftung, Deutsche Gesellschaft für Auswärtige Politik, Le Monde diplomatique (ed.): Europa-Atlas. Daten und Fakten über den Kontinent. Berlin 2014.
• Peter Blickle (ed.): Handbuch der Geschichte Europas. 9 toms. Stuttgart 2000ss.
• Lorraine Bluche, Veronika Lipphardt, Kiran Klaus Patel (ed.): Der Europäer – ein Konstrukt. Wissensbestände, Diskurse, Praktiken. Wallstein Verlag, Göttingen 2009, ISBN 978-3-8353-0444-4.
• Hortense Hörburger: Europa-Lexikon für Arbeitnehmerinnen und Arbeitnehmer. 100 kurzgefasste Stichworte. Schüren Verlag, Marburg 1999, ISBN 3-89472-169-3.
• Klaus Oschema: Bilder von Europa im Mittelalter. (Mittelalter-Forschungen, tom 43), Thorbecke, Ostfildern 2013.
• Almut-Barbara Renger, Roland Alexander Ißler (ed.): Europa – Stier und Sternenkranz. Von der Union mit Zeus zum Staatenverbund. (Gründungsmythen Europas in Literatur, Musik und Kunst, tom 1). V&R unipress, Göttingen 2009, ISBN 978-3-89971-566-8.
• Wolfgang Schmale: Europa: Kulturelle Referenz – Zitatensystem – Wertesystem. En: Europäische Geschichte Online, ed. dal Leibniz-Institut für Europäische Geschichte, 2010.
• Hans Jörg Schrötter: Kleines Europalexikon. Geschichte – Politik – Recht. C.H. Beck Verlag, Minca 2016, ISBN 978-3-423-50782-0.

• Bundeszentrale für politische Bildung (bpb): Zahlen und Fakten: Europa
• Uffizi federal da statistica da la Svizra (ed.): Stat@las Europa. Ein interaktiver statistischer Atlas der europäischen Regionen
• Centre Virtuel de la Connaissance sur l’Europe (ed.): CVCE – la referenza multimediala areguard l’istorgia da l’Europa
• Charta animada: 2400 onns istorgia europeica, sin: www.visualcapitalist.com
• A Visual Guide To Europe’s Member States, sin: www.visualcapitalist.com

Stadis da l'Europa Stadis suverans: Albania · Andorra · Austria · Belgia · Bielorussia · Bosnia ed Erzegovina · Bulgaria · Cipra · Croazia · Danemarc · Estonia · Finlanda · Frantscha · Germania · Grezia · Irlanda · Islanda · Italia · Kasachstan · Lettonia · Liechtenstein · Lituania · Luxemburg · Macedonia dal Nord · Malta · Moldavia · Monaco · Montenegro · Norvegia · Pajais Bass · Pologna · Portugal · Reginavel Unì · Rumenia · Russia · San Marino · Serbia · Slovachia · Slovenia · Spagna · Svezia · Svizra · Tirchia · Tschechia · Ucraina · Ungaria · Vatican Territoris contestads: Cosovo · Transnistria