Ziemia wiska
Ziemia wiska, alternatywne nazwy: ziemia wizka, ziemia wizeńska[1][2] – jednostka terytorialna na średniowiecznym północno-wschodnim Mazowszu. Stolicą ziemi była Wizna.
Już w XI wieku była grodem strzegącym wschodniej granicy Mazowsza przed najazdami Jaćwingów. W XI wieku najdalej wysunięta pozycja piastowska w kierunku Jaćwieży. Gród często był obiektem ataków Jaćwingów, Prusów i Litwinów. Kasztelanowie wiscy stopniowo zajmowali coraz bardziej eksponowaną pozycję w hierarchii urzędników mazowieckich, co ma odbicie w kolejności wymieniania świadków w dokumentach. Od około 1250 r. pojawiają się oni nierzadko na drugim miejscu, bezpośrednio po wojewodzie mazowieckim. Przez jakiś czas książę litewski Witenes miał w posiadaniu gród wiski, który był dla niego ważnym punktem obrony przeciwko Krzyżakom. Książę Bolesław II po przymierzu z Litwinami pozostawił Wiznę w ich posiadaniu, mimo protestów Krzyżaków. Gdy Krzyżacy zdobyli i zburzyli Wiznę, Bolesław samodzielnie odbudował gród w 1296 roku i obsadził ją swoimi wojskami.
Od tej pory Wizna zaczęła stawać się centrum oddzielnej dzielnicy książęcej, w której około roku 1340 rządził Siemowit II. W końcu XIII i w XIV wieku wraz z rozbiciem Mazowsza na dzielnice i wzrostem rangi urzędników lokalnych kasztelanowie wiscy pojawiają się coraz częściej na pierwszym miejscu wśród świadków w dokumentach. Wizna weszła również w tym czasie do tytulatury dzielnicowych książąt mazowieckich („książę mazowiecki i pan Wizny”), co świadczyło o wysokiej randze tego ośrodka. Od 1345 r. Nowogród został wyodrębniony w oddzielną kasztelanię (późniejszą ziemię łomżyńską), co uszczupliło powierzchnię kasztelanii wiskiej. Ziemia wiska w 1351 roku po bezpotomnej śmierci księcia Bolesława III płockiego została odziedziczona przez króla Kazimierza Wielkiego. W 1355 roku król oddał w zastaw ziemię wiską i Zakroczym na 3 lata swojemu lennikowi Siemowitowi III (odpowiedni dokument książę wystawił 27 XII 1355 r.)[3]. W 1358 roku Wizna wróciła do króla. Król Kazimierz Wielki posiadał ziemię wiską do śmierci w 1370 roku[4], po czym ziemia wiska wróciła do Siemowita III. Od 1379 roku ziemią wiską zarządzał Siemowit IV.
W roku 1382 książę Siemowit IV zastawił Wiznę z całą kasztelanią Krzyżakom za 7000 florenów, jednak wykupił ją od nich na początku roku 1401. Niedługo później w dniu 30 grudnia 1401 roku książę Siemowit IV oddał w zastaw warownię w Wiźnie wraz z okolicznym okręgiem swemu bratu, księciu warszawskiemu i ciechanowskiemu Januszowi I Starszemu[5]. W 1435 roku ziemia wiska została wykupiona z zastawu przez syna Siemowita IV księcia Władysława I Płockiego od Bolesława IV[6]. W 1468 roku wyrok sądu złożonego z dostojników królewskich pozbawił Katarzynę, księżną mazowiecką, praw do ziemi wiskiej i przyłączył ją do Korony. W 1495 roku po śmierci Janusza II ziemia wiska wraz z zamkiem została inkorporowana do Korony przez króla Jana Olbrachta[5]. Jednak jego następca Zygmunt I Stary udzielił w 1507 roku upoważnienia księżnej Annie i jej synom Stanisławowi i Januszowi na wykup zamku i ziemi wiskiej od starosty Jakuba Glinki, a po jego śmierci od jego następcy Jakuba Kościeleckiego[5]. Do wykupu przez Annę zamku i Wizny doszło w 1512 roku za 6 tys. florenów[5]. W 1526 roku ziemia wiska została ponownie włączona do Korony Polskiej.
Ziemia wiska dzieliła się na dwa powiaty: wiski i wąsoski. W 1548 roku wydzielono powiat radziłowski[7]. Znajdowało się w niej w XVI wieku 280 wsi (133 w powiecie wiskim i 147 w wąsoskim). W czasie Potopu szwedzkiego ziemia wiska została poważanie zniszczona[8].
Ziemia wizka dzieliła się na 3 powiaty: wizki, wąsowski, radziwiłowski. Starostwo grodowe wizkie[9].
W XVII wieku w ziemi wiskiej szlachta stanowiła 45% mieszkańców[10].
| Powiat | Powierzchnia w mil² | Powierzchnia w km² |
|---|---|---|
| powiat wiski | 10,09 | 555,86 |
| powiat wąsoski | 15,68 | 863,74 |
| ziemia wiska – Razem Σ | 25,77 | 1419,60 |
W ziemi wiskiej leżały następujące miejscowości:
Uporządkowano według liczby ludności. Kursywą wyróżniono nazwy wsi.
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Do 1379, później w ziemi łomżyńskiej, także stanowiącej część Mazowsza[12].
- ↑ Do 1425[13], później w ziemi bielskiej, stanowiącej część Podlasia[14].
- ↑ Do 1409[15], później w ziemi bielskiej, stanowiącej część Podlasia[16].
- ↑ Do 1422, później w ziemi bielskiej, stanowiącej część Podlasia[17].
- ↑ Do 1425[18], później w ziemi bielskiej, stanowiącej część Podlasia[19].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Popularna encyklopedia powszechna, t. 19, red. nacz. Jan Pieszczachowicz. Fogra Oficyna Wydawnicza, Kraków 1997, s. 214. ISBN 83-85719-30-X
- ↑ Jan Długosz: Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. 12: 1462–1480, red. nacz. Jerzy Wyrozumski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 138. ISBN 83-01-14881-0
- ↑ Adam Szweda, Okoliczności wizyty króla Kazimierza Wielkiego w Malborku w 1365 r. /Circumstances of the visit of Casimir the Great in Marienburg in 1365 (Roczniki Historyczne 77, 2011) [online] [dostęp 2017-12-06] (ang.).
- ↑ Henryk Rutkowski, Odpowiedź na krytykę artykułu o granicy z 1358 r., „Studia Geohistorica” (7), 2019, s. 227–233, DOI: 10.12775/29264, ISSN 2300-2875 [dostęp 2024-09-09] (pol.).
- ↑ a b c d Patrycja Ewa Herod, Spór o regale bartne w ziemi wiskiej w latach 1502-1519, „Saeculum Christianum”, 26 (2), 2019, s. 84–102, DOI: 10.21697/sc.2019.26.2.7, ISSN 2720-0515 [dostęp 2024-09-09] (pol.).
- ↑ Henryk Rutkowski, Odpowiedź na krytykę artykułu o granicy z 1358 r., „Studia Geohistorica” (7), 2019, s. 227–233, DOI: 10.12775/29264, ISSN 2300-2875 [dostęp 2024-07-02] (pol.).
- ↑ Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku ; Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 1973, s. 46.
- ↑ Mirosław Nagielski i inni red., Zniszczenia szwedzkie na terenie Korony w okresie potopu 1655-1660, Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2015, s. 301-302, ISBN 978-83-7181-732-8 [dostęp 2024-09-09].
- ↑ Lucjan Tatomir: Geografia ogólna i statystyka ziem dawnej Polski. Kraków: Drukarnia "Czasu" W. Kirchmayera, 1868, s. 153.
- ↑ Jolanta Choińska-Mika, Między społeczeństwem szlacheckim a władzą. Problemy komunikacji: społeczności lokalne - władza w epoce Jana Kazimierza, Warszawa 2002, s. 21.
- ↑ Adolf Pawiński: Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. T. 5: Mazowsze. Warszawa: Księgarnia Gebethnera i Wolffa, 1895, s. 5.
- ↑ Z dziejów Stawisk, Stawiski 2016, s. 6.
- ↑ Józef Maroszek: Pogranicze Litwy i Korony w planach króla Zygmunta Augusta. Z historii dziejów realizacji myśli monarszej między Niemnem a Narwią. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2000, s. 44. ISBN 83-87884-37-5
- ↑ Anatol Leszczyński: Żydowski ruch osadniczy na ziemi bielskiej do 1795 r., w: „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce”, nr 92, red. nacz. Maurycy Horn. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1974, s. 34.
- ↑ „Bibljoteka Zakładu Polityki Agrarnej Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego”, nr 6. Gebethner i Wolff, Warszawa 1928, s. 5.
- ↑ Grzegorz Sosna: Chrystianizacja Podlasia, w: Kościół prawosławny w dziejach Rzeczypospolitej i krajów sąsiednich, red. Piotr Chomik. Zakład Historii Kultur Pogranicza Instytutu Socjologii Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2000, s. 124. ISBN 83-902896-1-X
- ↑ Jerzy Kwiatek, Teofil Lijewski: Leksykon miast polskich. MUZA SA, Warszawa 1998, s. 719. ISBN 83-7079-926-4
- ↑ Józef Maroszek, Arkadiusz Studniarek: Dzieje Trzciannego i obszaru gminy Trzcianne w XV–XX wieku. Agencja „Benkowski”, Trzcianne 2004, s. 24. ISBN 83-88045-19-9
- ↑ Zygmunt Gloger: Dawna ziemia Bielska i jéj cząstkowa szlachta, w: „Biblioteka Warszawska. Pismo poświęcone naukom, sztukom i przemysłowi”, t. III. Gebethner i Wolff, Warszawa 1873, s. 245.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Wizna, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIII: Warmbrun – Worowo, Warszawa 1893, s. 687.
- Mazowsze (granica, historia), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI: Malczyce – Netreba, Warszawa 1885, s. 188.