Maria Turlejska

Maria Turlejska

Państwo działania	Polska
Data i miejsce urodzenia	23 sierpnia 1918 Warszawa
Data i miejsce śmierci	16 lipca 2004 Warszawa
Profesor nauk humanistycznych
Specjalność: historia najnowsza Polski i powszechna, źródłoznawstwo
Alma Mater	Uniwersytet Warszawski
Profesura	1967
Pracownik naukowy
Uczelnia	Wojskowa Akademia Polityczna im. Feliksa Dzierżyńskiego
Okres zatrudn.	1960–1973
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons

Maria Turlejska z domu Zieleńczyk^[a] (ur. 23 sierpnia 1918 w Warszawie, zm. 16 lipca 2004 tamże) – polska socjolog, historyk, działaczka komunistyczna i publicystka. Była profesorem i wykładowcą w Uniwersytecie Warszawskim, Wojskowej Akademii Politycznej i Uniwersytecie Wrocławskim. Współpracowała z „Polityką”. Jako historyk specjalizowała się w dziejach najnowszych Europy.

Urodziła się w zasymilowanej rodzinie żydowskiej, jako córka Adama Zieleńczyka i Jadwigi z domu Segało. Tuż przed II wojną światową wyszła za mąż za poznanego na spotkaniach „Spartakusa” i Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej działacza Komunistycznej Partii Polski Jana Turlejskiego. Lata 1939–1941 spędziła wraz z nim w Łomży pod okupacją sowiecką. Po rozpoczęciu wojny niemiecko-radzieckiej jej mąż jako deputowany do Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Białorusi ewakuował się z Armią Czerwoną do Moskwy i potem zginął w czasie próby przerzutu do Polski, gdzie jako członek „Grupy Inicjatywnej PPR” miał odbudowywać partię komunistyczną. Maria Turlejska przedostała się do Warszawy i tam po powstaniu Polskiej Partii Robotniczej aktywnie włączyła się w jej działalność od 1942 (działała pod pseudonimem „Jadzia”). Była zecerem w tajnej drukarni PPR, należała do Gwardii Ludowej i Armii Ludowej, a w powstaniu warszawskim walczyła na Starym Mieście (używała pseudonimu „Małgosia”).

Po zakończeniu wojny funkcjonowała w aparacie władzy komunistycznej. Uczestniczyła m.in. osobiście w fałszowaniu wyników^[b] referendum ludowego pod hasłem „3 × TAK” w czerwcu 1946. Od 20 lutego 1945 do października 1946 była instruktorem w Wydziale Propagandy Komitetu Centralnego PPR. Od października 1946 do kwietnia 1947 i od września do grudnia 1948 była zastępcą kierownika Wydziału Historii Partii KC PPR. Jej zadaniem było m.in. wprowadzenie takich zmian do programów nauczania historii, które wygodne były dla władz komunistycznych i które zacierały fakty dowodzące istnienie konfliktów w historii stosunków polsko-rosyjskich. Ściśle w tym czasie współpracowała z Władysławem Gomułką. Została usunięta z Wydziału Historii Partii po aresztowaniu W. Gomułki. W 1948 wstąpiła do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Pracowała jako kierownik naukowy w Katedrze Historii Polski w Instytucie Kształcenia Kadr Naukowych, działającym od 1950 do 1954. Następnie była zatrudniona w Instytucie Nauk Społecznych przy KC PZPR^[1].

Według zachowanych w IPN danych została w 1950 zwerbowana przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, gdzie funkcjonowała jako TW „Ksenia”^[2][3], prowadzona przez płk. Józefa Światłę. Zachowało się około stu meldunków pisanych przez nią, głównie o pracownikach Uniwersytetu Warszawskiego, Instytutu Nauk Społecznych przy KC PZPR i Wojskowej Akademii Politycznej. W późniejszych latach miała zerwać kontakty z tajnymi służbami^[4]. W 1955 została usunięta z PZPR, później jednak, po dojściu Gomułki do władzy, ponownie wróciła do łask aparatu partyjnego. Wraz z gen. Janem Czaplą była współautorką wydanej w 1966 przez Wojskową Akademię Polityczną im. F. Dzierżyńskiego książki Z walk przeciwko zbrojnemu podziemiu 1944-1947.

W latach PRL współpracowała z artystą malarzem Zdzisławem Beksińskim i pomagała w jego działalności (zarówno na odległość, jak i po jego przeprowadzce do Warszawy)^[5]. Po 1970 ekipa Gierka raz jeszcze usunęła ją z kręgów zbliżonych do władzy; jej książkę „Zapis pierwszej dekady” z 1972 wycofano z księgarń i cały nakład przeznaczono na przemiał. Po 1976 publikowała w tzw. drugim obiegu m.in. pod pseudonimem Łukasz Socha. Wydała m.in. pracę pt. Te pokolenia żałobami czarne... Skazani na śmierć i ich sędziowie 1944–1946, stanowiącą zapis danych archiwalnych na temat osób skazanych przez sądy wojskowe i doraźne tuż po zakończeniu wojny w Polsce^[6]. Często odwiedzała również odsuniętego od władzy Władysława Gomułkę, z którym prowadziła dyskusje, zbierając przy tym informacje do swoich opracowań historycznych. Po wprowadzeniu stanu wojennego opublikowała w 1984 „Te pokolenia żałobami czarne... Skazani na śmierć i ich sędziowie 1944-1954”, opracowanie oparte m.in. na dokumentach z tajnych archiwów PRL, z których część otrzymała w 1980 od Gomułki. Za książkę tę otrzymała w 1987 Nagrodę Kulturalną „Solidarności”. Była konsultantką historyczną filmu fabularnego „Przesłuchanie” (1982) reż. Ryszarda Bugajskiego. Od 1989 współpracowała z „Gazetą Wyborczą” kontynuując wieloletnią znajomość z Adamem Michnikiem^[7].

Przeciwnicy Marii Turlejskiej pamiętają jej niechlubne zasługi dla reżimu stalinowskiego i współpracę z tzw. „informacją” – tajnymi służbami w tamtym okresie. Nadto podnoszą jej również sprzeciw w sprawie podręczników szkolnych do historii autorstwa dra Leszka A. Szcześniaka w 1999. Nie brak też postaw odwrotnych, podkreślających jej udział – po 1980 – w odkłamywaniu historii Polski i w demaskowaniu systemu, którego sama niegdyś była ważnym elementem^[8]. Według jej własnych słów^[c], zmiana perspektywy politycznej, która dokonała się u niej dopiero około sześćdziesiątego roku życia, była wynikiem głębokiego przekonania, że należy uczynić wszystko, aby następne pokolenia nie wzięły przykładu z jej postaw i zachowań i aby nie poszły w jej ślady.

• Srebrny Krzyż Zasługi – dwukrotnie (po raz drugi w 1951, za zasługi położone przy organizacji II Światowego Kongresu Obrońców Pokoju)^[9]
• Medal 10-lecia Polski Ludowej (1955, na wniosek Prezesa Centralnego Urzędu Wydawnictw, Przemysłu Graficznego i Wydawnictw)^[10]
• Złota Odznaka honorowa „Za Zasługi dla Warszawy” (1967)^[11]

• Rozkazy i odezwy Dowództwa Głównego Gwardii Ludowej 1942-1944, Łódź 1946
• O wojnie i podziemiu. Dyskusje i polemiki, wydawnictwo: Książka i Wiedza, Warszawa, luty 1959, wydanie I, nakład 6000+251 egz., s. 284.
• Zapis pierwszej dekady (1972)
• Spór o Polskę. Szkice historyczne (wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 1972)
• Te pokolenia żałobami czarne... skazani na śmierć i ich sędziowie (1990); wcześniej 2 wydania podziemne, frg. w Res publica

• Prof. dr Maria Turlejska, [w:] baza „Ludzie nauki” portalu Nauka Polska (OPI PIB) [dostęp 2016-03-30] .
• Droga przez mgłę. Z profesor Marią Turlejską rozmawia R. Socha, „Zeszyty Historyczne”, 83 (1988), s. 74–82 [1].
• Tadeusz Rutkowski, Nauki historyczne w Polsce 1944-1970. Zagadnienia polityczne i organizacyjne, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2007, s. 76, s. 311.
• Dane osoby z katalogu kierowniczych stanowisk partyjnych i państwowych b. PRL. Maria Turlejska. katalog.bip.ipn.gov.pl. [dostęp 2015-01-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (4 marca 2016)].
• MagdalenaM. Grzebałkowska MagdalenaM., Beksińscy. Portret podwójny, Kraków: Wydawnictwo „Znak”, 2014, ISBN 978-83-240-2874-0 .