Tajny współpracownik
Tajny współpracownik (TW) – podstawowa kategoria współpracy ze Służbą Bezpieczeństwa (SB) i Wojskową Służbą Wewnętrzną (WSW) Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Osoba celowo pozyskana do współpracy, świadomy tajny informator i wykonawca zleceń SB lub WSW[1].
W końcowej fazie swojego istnienia, w sierpniu 1989, SB zatrudniała 24,3 tys. funkcjonariuszy, którzy nadzorowali 90 tys. tajnych współpracowników[2].
Tajny współpracownik SB
[edytuj | edytuj kod]W 1960 wprowadzona została nowa instrukcja regulująca pracę operacyjną w Służbie Bezpieczeństwa. Wprowadziła ona nowe kategorie osobowych źródeł informacji. W sposób oficjalny zostało zdefiniowane pojęcie „tajnego współpracownika”. W zasadzie „tajny współpracownik” już w 1957 nieformalnie zastąpił wcześniejszego „agenta”[3]. Według instrukcji byli to ludzie, którzy mając dojście do interesujących SB osób, grup czy ośrodków, wynikające z posiadania ich zaufania lub z różnego rodzaju powiązań, mogą wykonywać zlecone im zadania operacyjne[3].
Kolejna instrukcja pracy operacyjnej wprowadzona w 1970 spowodowała pewne zmiany w kategoriach osobowych źródeł informacji. Kategoria rejestrowanego w ewidencji operacyjnej i świadomie wyrażającego wolę współpracy tajnego współpracownika została utrzymana. Osoby te były celowo pozyskane do współpracy ze Służbą Bezpieczeństwa i wykonujące zadania w zakresie zapobiegania, rozpoznawania i wykrywania wrogiej działalności[3].
W listopadzie 1989 przekształcono struktury Służby Bezpieczeństwa, a w grudniu wydano nową instrukcję pracy operacyjnej. Jako główną kategorię utrzymano „tajnego współpracownika”. Otrzymał on większy zakres obowiązków i przejął zadania nieformalnych dotychczas „rezydentów”[4]. Instrukcja określała, że tajnym współpracownikiem jest osoba pozyskana do współpracy ze Służbą Bezpieczeństwa w celu uzyskiwania w sposób tajny ważnych informacji dla tej służby oraz realizacji innych zadań. Tajny współpracownik może z upoważnienia Służby Bezpieczeństwa kierować lub koordynować pracę innych tajnych współpracowników[4].
Tajny współpracownik podpisywał zobowiązanie do współpracy z organami bezpieczeństwa państwa i w zasadzie własnoręcznie pisał meldunki. Od zasad tych stosowano odstępstwa szczególnie wobec osób o wysokim statusie społecznym. W tym przypadku wystarczyła deklaracja, że osoba jest zdecydowana świadomie i tajnie współdziałać z SB[1].
- Werbunek tajnego współpracownika
Werbunek tajnego współpracownika odbywał się na zasadzie wskazania osobie „materiału kompromitującego” lub „dowodów przestępczej działalności”, albo poprzez „dążenie do uzyskania korzyści osobistych”. Pozyskiwano też osoby na zasadzie dobrowolności, motywując chęć współpracy „poczuciem obywatelskiej współodpowiedzialności za bezpieczeństwo i porządek publiczny”[1].
Pierwszym krokiem był wybór kandydata na TW. Rozpoczynano go od zdefiniowania „konkretnej sytuacji operacyjnej uzasadniającej potrzebę zdobycia tajnego współpracownika”. Za ważne uznawano walory osobiste kandydata takie jak „poziom ogólny, postawa moralna, cechy charakteru”. Istotnym było też prawdopodobieństwo pozyskania kandydata. Formalnie nie wolno było typować na TW członka PZPR. Odstąpić od tej zasady można było za zgodą Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i I Sekretarza Komitetu Wojewódzkiego PZPR[5].
Po wytypowaniu kandydata na TW przystępowano do jego „opracowania”, czyli zbierania informacji o kandydacie pozwalających na wybór metody werbunku. Efektem tej fazy był raport funkcjonariusza o zgodę na werbunek. Zawierał on dane osobowe kandydata, jego charakterystykę, cel pozyskania, taktykę werbunku, miejsce werbunku oraz sposób postępowania w razie niepowodzenia[6].
Sam werbunek był kolejną fazą pozyskania tajnego współpracownika. Jeśli decydowano się na „postawę patriotyczną” lub, jak to później określano „odpowiedzialność obywatelską”, to w tle bardzo rzadko występowała bezinteresowna pomoc organom bezpieczeństwa. Znacznie częściej „grano” na względach ambicjonalnych, animozjach środowiskowych, ludzkiej niechęci czy wręcz zawiści. W ten sposób na początku lat osiemdziesiątych XX w. pozyskano ponad 80% tajnych współpracowników[7]. Inną metodą werbunku było „zainteresowanie materialne”, czyli wynagrodzenie finansowe, „załatwienie” deficytowych towarów, umożliwienie wyjazdów zagranicznych, przyspieszenie otrzymania mieszkania czy awansu zawodowego[7]. Do zasadniczych metod należy zaliczyć też sposób na materiałach obciążających, dowodach przestępstwa lub informacjach kompromitujących[7]. Namacalnym efektem udanego werbunku było zazwyczaj podpisanie przez tajnego współpracownika zobowiązania do współpracy. Lakoniczny dokument podpisywany był imieniem i nazwiskiem oraz wybranym przez siebie pseudonimem[7].
Liczba tajnych współpracowników SB w poszczególnych latach[8]:
| Rok | Liczba TW |
|---|---|
| 1949 | 50 296 |
| 1950 | 57 332 |
| 1953 | 85 333 |
| 1956 | 19 941 |
| 1960 | 8720 |
| 1966 | 10 779 |
| 1968 | 13 212 |
| 1970 | 15 311 |
| 1976 | 20 358 |
| 1980 | 30 899 |
| 1982 | 45 486 |
| 1985 | 79 411 |
| 1988 | 98 000 |
| 1989 | 52 190 |
Tajny współpracownik WSW
[edytuj | edytuj kod]Tajnych współpracowników pozyskiwała Wojskowa Służba Wewnętrzna. Pozyskiwano ich spośród żołnierzy zawodowych, służby zasadniczej, pracowników cywilnych, a także członków rodziny żołnierza. Instrukcja WSW z 1984 tak określała tajnego współpracownika[1]:
pozyskana do nieoficjalnej współpracy z kontrwywiadem w celu: 1. wykrywania symptomów i rozpoznawania destrukcyjnej oraz przestępczej działalności w wojsku, jak i wymierzonej przeciwko niemu ze strony sił antysocjalistycznych; 2. rozpoznawania skierowanej na wojskową działalności wywiadów państw kapitalistycznych, ośrodków dywersji ideologicznej […]; 3. rozpoznawania przesłanek sprzyjających powstawaniu i prowadzeniu przestępczej działalności w jednostkach wojskowych oraz występowaniu zdarzeń i zjawisk ujemnie rzutujących na ich gotowość bojową, a zwłaszcza zwartość ideowo-polityczną; 4. zabezpieczenie realizacji przedsięwzięć specjalnych.
Odpowiednikiem rezydenta w WSW był nieoficjalny pracownik.
Instrukcja WSW z 1987 określała[9]:
„[…] osoby pozyskane do współpracy z kontrwywiadem wyłącznie na zasadzie dobrowolności w celu kierowania pracą tajnych współpracowników przekazanych im na łączność przez oficerów kontrwywiadu, a także do realizacji innych zadań kontrwywiadowczych na zasadach przewidzianych dla tajnych współpracowników” […] obok wysokich walorów ideowo-politycznych powinni znać podstawowe zasady pracy kontrwywiadowczej, przewyższać wiedzą ogólną i poziomem intelektualnym posiadanych na łączności tajnych współpracowników, cieszyć się autorytetem i zaufaniem otoczenia oraz wykazywać aktywność w udzielaniu pomocy kontrwywiadowi”
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d Słownik IPN ↓, TW.
- ↑ Przemiany w MSW w latach 1989–1990. ipn.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-06-27)]. w: Biuletyn IPN 2004 nr 4.
- ↑ a b c Musiał (red.) 2006 ↓, s. 47.
- ↑ a b Musiał (red.) 2006 ↓, s. 48.
- ↑ Ruzikowski 2004 ↓, s. 8.
- ↑ Ruzikowski 2004 ↓, s. 9.
- ↑ a b c d Ruzikowski 2004 ↓, s. 10.
- ↑ Agnieszka Gałkowska, Idealny TW. Niektóre psychologiczne aspekty werbunku tajnych współpracowników SB w świetle materiałów szkoleniowych MSW, w: Politeja, nr 1/2007, s. 315-316, ISSN 1733-6716
- ↑ Słownik IPN ↓, NP.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Tadeusz Ruzikowski: Instrukcje pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa 1945–1989. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej. Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2004.
- Filip Musiał (red.): Wokół teczek bezpieki – zagadnienia metodologiczno – źródłoznawcze. Kraków: Instytut Pamięci Narodowej. Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2006. ISBN 83-88385-89-5.
- Instytut Pamięci Narodowej: Inwentarz Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej. Słownik terminów. [dostęp 2020-05-08].