Bes (bóg egipski)
| bóg wesela, tańców i rodziny, opiekun kobiet rodzących i dzieci | |
 Stela późnoptolemejska z wyobrażeniem Besa (I wiek p.n.e.) | |
| Występowanie | |
|---|---|
| Atrybuty |
korona z piór, lwia skóra na ramionach, nóż w ręku |
| Teren kultu | |
| Rodzina | |
| Żona | |
Bes – w mitologii egipskiej bóg wesela, tańców i rodziny, opiekun kobiet rodzących i dzieci; w starożytnym Egipcie popularne bóstwo domowe odstraszające złośliwe demony.
Przypuszczalnie był bóstwem obcego[1], afrykańskiego pochodzenia (najpewniej nubijskim)[2]. Miał towarzyszyć sprowadzonej z powrotem bogini Hathor, która w gniewie uciekła do Nubii[3]. Etymologia jego imienia nie jest znana[4], ale jego rdzeń (bś) kojarzony jest z płomieniem[5][a].
Charakter i postać
[edytuj | edytuj kod]Miał postać krzywonogiego, garbatego, brzuchatego i brodatego karła o niekształtnych kończynach i zwierzęcych uszach, pucołowatym obliczu, ze zwisającym językiem, spłaszczonym nosem, krzaczastymi brwiami i ogonem lamparta. Nosił koronę z liści lub strusich piór i lwią skórę okrywającą ramiona; w czasach XVIII dynastii wyobrażany też jako skrzydlaty. Często przedstawiany z nożem jako symbolem obrony; atrybutem jego był sa – symbol opieki[1][5]. Sam jego groteskowy wygląd miał odstraszać bestie, węże i owady, a także odpędzać uroki – zgodnie z zasadą, że śmiech nie dopuszcza zła[6]. W drobnej plastyce nierzadko spotykane są jego wyobrażenia ityfaliczne.
W ikonografii często przedstawiano go grającego na flecie lub bijącego w bębenek jako bóstwo muzyki, tańca i radości[7], mające też związek z piciem i pijaństwem. Tańcem i grą uśmierzał gniew bogini Hathor i jako tancerza wyobrażano go w sztuce od okresu amarneńskiego[8]. W sposób naturalny był patronem karłów na dworze faraońskim[5]. Uchodził też za patrona mistycznej inicjacji, Strażnika Bramy, ponieważ imię jego oznacza „rozpoczynać”, „wprowadzać”[9]. Za jego małżonkę w czasach ptolemejskich uważana była bogini Beset.
Kult
[edytuj | edytuj kod]
Jego kult wprowadzony w okresie Nowego Państwa, znacznie rozwinął się w Okresie Późnym, a w czasach rzymskich Bes stał się jednym z głównych bogów egipskich, mając nawet swą wyrocznię w Abydos[10], słynną z tłumaczenia snów[4]. Obok bogini Toeris należał wtedy do najpopularniejszych bóstw ludowych czczonych w małych kapliczkach przydomowych. Według ówczesnych wierzeń czuwał nad Egipcjanami w życiu codziennym oddalając rozmaite zagrożenia, a położnice chroniąc (wspólnie z boginią Tawaret) przed powikłaniami. Czuwał nad snem, odpędzając złe demony[1], dlatego jego apotropaiczne podobizny zawieszano nad łóżkami, także dekorowano nimi sprzęty domowe – głównie łoża, podgłówki i siedzenia (zwłaszcza dla kobiet). Miał też chronić kobiety przed zazdrosnymi rywalkami[8]. Był ponadto opiekunem czynności toaletowych, stąd jego przedstawienia umieszczano na odpowiednich przedmiotach (rękojeściach zwierciadeł, przyborach i szkatułkach kosmetycznych)[5][7].
Pokraczna postać była częstym motywem amuletów oraz tatuaży u egipskich tancerek, akrobatek i muzykantek. Amuletami często zabezpieczano dzieci przed działaniem zła i ukąszeniami gadów[9].
Jego wizerunki zachowały się w świątyniach Hathor w File, Denderze, na wyspie Biga koło Asuanu, w Świątyni Pogrzebowej królowej Hatszepsut w Dolinie Królów w Deir el-Bahari.
W czasach wczesnochrześcijańskich uważano go za złośliwego demona straszącego w opuszczonych świątyniach[4].
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Istnieje pogląd, że Bes stanowił połączenie szeregu pierwotnych bóstw o różnych imionach i o nieuchwytnych dziś cechach charakterystycznych (F. Daumas: Od Narmera do Kleopatry, dz. cyt., s. 240).
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c Rachet 2001 ↓, s. 60.
- ↑ Daumas 1973 ↓, s. 228, 240.
- ↑ Daumas 1973 ↓, s. 236.
- ↑ a b c Demony… 1996 ↓, s. 73.
- ↑ a b c d Russo Pavan 2002 ↓, s. 46.
- ↑ Daumas 1973 ↓, s. 240.
- ↑ a b Rachet 2001 ↓, s. 61.
- ↑ a b Galeria… 2007 ↓, s. 76.
- ↑ a b Russo Pavan 2002 ↓, s. 47.
- ↑ Daumas 1973 ↓, s. 450.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Guy Rachet: Słownik cywilizacji egipskiej. Katowice: Wydawnictwo „Książnica”, 2001. ISBN 83-7132-592-4.
- François Daumas: Od Narmera do Kleopatry. Cywilizacja starożytnego Egiptu. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973.
- Bogowie, demony, herosi. Leksykon. Kraków: Instytut Wydawniczy „Znak”, 1995. ISBN 83-7006-597-X.
- Ada Russo Pavan: Tajemna wiedza Egiptu. Łódź: Wydawnictwo „Ravi”, 2002. ISBN 83-7229-038-5.
- Galeria Sztuki Starożytnej: Egipt – Bliski Wschód. Przewodnik. Warszawa: Muzeum Narodowe w Warszawie, 2007. ISBN 978-83-7100-944-0.