Rugbi

Lo rugbi es un ensemble d'espòrts collectius de balon eissits dau fotbòl practicat durant la premiera mitat dau sègle XIX en Anglatèrra. Demandan de portar un balon dins una zòna determinada dau camp advèrs ò de marcar de buts en passant lo balon entre dos potèus defenduts per l'equipa advèrsa. La premiera codificacion dei règlas data de 1846 e aguèt luòc dins l'escòla de Rugby. Uei, es un espòrt popular dins leis Illas Britanicas, en França, en Occitània, en Sud-Africa e en Oceania. Lo rugbi de XV es la varianta pus jogada mai lo rugbi de XIII es ben implantat dins certanei regions. Leis autrei variantas son pus raras maugrat l'inscripcion dau rugbi de 7, un derivat dau XV, au programa dei Jòcs Olimpics d'Estiu.

Lo rugbi es eissit d'una lònga tradicion europèa de jòcs de balon que semblan apareguts durant l'Antiquitat (aporaxis en Grècia, pila paganica dins l'Empèri Roman...). Lo pus famós es la « soule » normanda, atestada tre 1174^[1], que se difusèt dins leis Illas Britanicas après sa conquista per lei ducs de Normandia. Per aquela rason, aqueu jòc es sovent considerat coma l'ancessor dirècte dau fotbòl e dau rugbi. Lo calcio florentin es tanben de còps citat coma fònt d'inspiracion car èra conegut d'una partida de l'elèit anglés^[2].

L'aparicion dau rugbi aguèt luòc a la Rugby School onte lei jòcs de balon èran venguts fòrça populars dins lo corrent deis ans 1830. Segon la legenda, lo rugbi i foguèt inventat per William Webb Ellis (1806-1872) que prenguèt lo balon amb sei mans durant una partida de fotbòl en 1823. En realitat, la data precisa d'aparicion dau rugbi – dich « rugby football » – es desconeguda. Sa premiera codificacion data de 1845 e foguèt l'òbra d'un grop de tres estudiants menat per l'escrivan William Delafield Arnold (1828-1859)^[3].

Tre leis ans 1840, lo rugby football venguèt un espòrt popular au sen deis escòlas reservadas a l'aristocracia britanica e lei equipas se multipliquèron rapidament. Divèrsei codificacions apareguèron car cada club aviá tendància d'escriure lo sieu reglament. Relativament caotic, aqueu periòde veguèt de debats importants regardant l'evolucion e l'uniformizacion dei règlas amb de desacòrdis importants regardant l'usatge dau balon e lo nivèu de violéncia autorizat. Una etapa importanta aguèt luòc en 1863 amb la fondacion de la Football Association (FA) que marquèt la separacion entre clubs de fotbòl e de rugbi. Puei, en 1871, 21 clubs de rugbi capitèron d'adoptar una codificacion comuna a l'origina dei divèrsei variantas actualas.

En parallèl, comencèron de s'estructurar de competicions regularas. D'efiech, lei clubs de Blackheath FC e de Richmond FC decidiguèron d'organizar de rescòntres bisannaus entre elei tre 1863. La premiera partida internacionala se debanèt lo 27 de març de 1871 entre Escòcia e Anglatèrra^[4]. Aquò favorizèt la difusion dau rugbi primitiu dins l'Empèri Britanic onte foguèt a l'origina d'espòrts novèus lo fotbòl canadenc ò lo fotbòl american. Puei, en 1883, foguèt fondat lo Home Nations que venguèt pus tard lo Torneg dei Cinc Nacions. Après de desacòrdis durant de partidas entre equipas britanicas, foguèt creada en 1886 l'International Rugby Football Board, organisme cargat de definir lei reglas dau jòc.

Au nivèu dei reglas, divèrseis evolucions se debanèron dins lo corrent deis ans 1870-1890. Premier, lo nombre de jogaires foguèt reduch de 20 a 15 en 1877^[5]. Puei, a partir de 1880, comencèt la definicion de la mesclada e de reglas estrictas foguèron adoptadas per enebir lo professionalisme. Pasmens, leis evolucions pus importantas dau periòde regardèron lo descòmpte dei ponchs qu'evolucionèt quatre còps^[6] :

• 0 ponch per un assai e 1 ponch per una transformacion en 1875.
• 1 ponch per un assai, 2 ponchs per una transformacion e 3 ponchs per un drop ò una penalitat en 1886.
• 2 ponchs per un assai, 3 ponchs per una transformacion, 4 ponchs per un drop e 3 ponchs per una penalitat en 1891.
• 3 ponchs per un assai, 2 ponchs per una transformacion, 4 ponchs per un drop e 3 ponchs per una penalitat en 1894.

En 1895 aguèt luòc una crisi importanta entre clubs de rugbi que menèt a la separacion entre lo rugbi de XV e lo rugbi de XIII. Sa causa principala es liada a la question dau professionalisme. D'efiech, se totei lei clubs èran consents per enebir estrictament lo professionalisme, certanei pagavan d'indemnitats a de jogaires per compensar de pèrdas financieras entraïnadas per la practica dau rugbi. Lei cas pus coneguts èran aquelei de Bradford e de Leeds en 1892^[7]. Aquela politica suscitèt de criticas de part deis autrei clubs qu'enebiguèron lo principi deis indemnitats en 1893. Pasmens, Bradford e Leeds foguèron sostenguts per d'autreis equipas e la contestacion s'estendèt a d'autrei domenis

En simplificant^[8], lei clubs s'opausèron ai clubs d'origina obriera e lei dos grops assaièron de multiplicar lei reglas per redurre lei possibilitats de seis adversaris. Pus nombrós, lei clubs « aristocratics » impausèron la gratuitat de l'intrada per lo public vengut assistir a una partida de rugbi e enebiguèron tornarmai lo pagament d'indemnitat. En 1895, 22 clubs dau nòrd d'Anglatèrra decidiguèron donc de quitar la Rugby Football Union (RFU), organizacion principala dau rugbi anglés dau periòde, per formar la Northern Rugby Football Union (NRFU). La reaccion de la RFU foguèt viva amb un renovelament de l'enebiment dau professionalisme e l'adopcion de sancions duras còntra totei lei clubs aguent de liames amb leis equipas de la NRFU.

Dins aquò, dins lei fachs, lei clubs de rugbi amator d'aquelei regions èran dependents dei clubs de la NRFU per organizar sei partidas. De mai, partejavan sovent una meteissa origina sociala. Ansin, se raprochèron dei « rebèls », çò qu'aprefondiguèt la separacion. Rapidament, la NRFU adoptèt de reglas novèlas per accelerar lo jòc e autorizar un professionalisme limitat dins sei competicions. Puei, en 1907, demeniguèt lo nombre de jogaires de 15 a 13. Aquò marquèt l'aparicion dau rugbi de XIII e la separicion definitiva entre lei doas organizacions.

Lo rugbi de XV se difusèt dins lei dominions britanics avans la fin dau sègle XIX. Venguèt fòrça popular en Austràlia, en Nòva Zelanda e en Sud-Africa. En parallèl, se propaguèt tanben dins leis autrei regions deis Illas Britanicas, en Occitània e en França e foguèt inscrich au programa dei Jòcs Olimpics d'Estiu de 1900 a 1924. Pus tard, de movements de difusion segondaris li permetèron de s'implantar dins quauquei país latins (Itàlia, Romania), dins de colonias francesas ò britanicas (Fiji, Tònga, Madagascar...), en Georgia, en Argentina e en Japon. Pasmens, au començament dau sègle XXI, demòra un espòrt confidenciau dins la màger part dei país.

Lei règlas dau rugbi de XV evolucionan lentament e leis instàncias internacionalas cargadas de lei definir son reputadas per son conservatisme. Pasmens, de cambiaments importants aguèron luòc dins lo corrent dau sègle XX regardant lei manieras diferentas de marcar de ponchs. Premier, un ensemble de biais ancians foguèron enebits coma lo field goal en 1905 e lo goal from mark en 1977. Lo premier èra un còp de pè donat sensa tocar lo balon amb lei mans e lo segond, fòrça rar, èra un còp de pè autorizat après un arrèst de volada. En parallèl, l'assai veguèt pauc a pauc sa valor aumentar per mantenir lo dinamisme dau jòc. En 1958, foguèt ansin enebit d'atacar lo tiraire d'una transformacion, çò que permetèt d'aumentar rapidament lo nombre d'assais transformats. Puei, lo nombre de ponchs marcats amb un assai foguèt passat a 4 en 1971 e a 5 en 1992.

Un autre aspècte constant de l'evolucion dei règlas es la demenicion dau nivèu de violéncia autorizat. Segon leis epòcas, l'objectiu èra de melhorar l'imatge dau jòc ò de protegir lei jogaires. D'efiech, lei bleçaduras grèvas son pas raras durant un rescòntre e mai d'una partida s'acabèt per de bagarras. Aquò menèt a precisar la definicion dau placatge e lei tipes de placatge permés. Per exemple, en 2006, foguèt enebit lo placatge catedrala, presat per lo public en causa de son caractèr espectaclós, car podiá entraïnar de lesions cervicalas grèvas. Autre exemple important, la mesa en plaça dei mescladas foguèt modificada en 2012 per restrénher la fòrça de l'impacte entre lei dos blòts de davants.

D'autra part, divèrsei partidas dau jòc conoguèron d'evolucions ò de precisions. Aqueleis evolucions regardèron fòrça lei regropaments que son l'objècte de reformas leugieras mai frequentas, especialament dempuei leis ans 1990. En particular, es lo cas de la mesclada. A l'origina, èra un regropament de jogaires venent expulsar la bala vèrs la linha d'embut advèrs quand un blocatge aviá luòc entre un atacaire placat e lo defensor. Èra iniciada per l'expression « Have it done ! ». Aqueu sistèma durèt fins a la fin dau sègle XIX que veguèt l'aparicion de la mesclada modèrna. Pasmens, durant la premiera mitat dau sègle XX, divèrsei configuracions foguèron assaiadas (3-2-3, 3-4-1 e 3-3-2) fins a la generalizacion dau 3-4-1. Dins leis ans 1960, de règlas suplementàrias limitèron lo drech deis alièrs de venir contestar la possession dau balon en sortida de la mesclada. Aqueu cambiament donèt son aspècte actuau ai mescladas mai de modificacions regularas aguèron luòc ulteriorament per melhorar la seguretat dei jogaires ò donar mai de possibilitats de jòc ais atacants. Per exemple, en 2018, una tiera de reformas permetèt a totei lei jogaires de la premiera linha de talonar lo balon e au tresena linha centre d'o sortir en plaça dau mieg de mesclada.

Après la separacion de 1895, lo rugbi de XV adoptèt de règlas estrictas per enebir lo professionalisme. Pasmens, lo debat contunièt amb de crisis novèlas (expulsion de l'equipa de França dau Torneg dei Cinc Nacions de 1931 a 1947...). L'estructuracion de competicions prestigiosas au nivèu nacionau agravèt lei tensions intèrnas amb la necessitat de trobar de jogaires ben entraïnats e ben preparats. Segon lei regions, lo problema prenguèt de formas diferentas amb lo desvolopament de l'amatorisme marron (fornidura d'un emplec de complasença, creacion de guierdons financiers...) ò de sistèmas permetent a un jogaire de practicar tant lo rugbi de XIII (professionalizat) que lo rugbi de XV.

Dins lo corrent de la segonda mitat dau sègle XX, l'aumentacion regulara dei revenguts dei clubs ò dei federacions (recèptas, drechs televisuaus...) agravèt pauc a pauc lo problema fins a la legalizacion dau professionalisme per l'International Rugby Board en 1995. Illustracion de l'amplor dau professionalisme escondut, la transicion foguèt fòrça rapida dins lei país aguent una tradicion de rugbi de XV ben establida coma lei quatre nacions deis Illas Britanicas, França, Austràlia, Nòva Zelanda e Sud-Africa.

Lei competicions majoras de rugbi de XV son devesidas entre competicions de clubs, de províncias ò de franquesas e competicions de seleccions nacionalas amb dos espacis principaus que son lei país de « l'emisfèri nòrd » (Illas Britanicas e França) e lei país de « l'emisfèri sud » (Austràlia, Nòva Zelanda, Sud-Africa). La professionalizacion aguèt un ròtle important dins l'estructuracion dei competicions actualas car favorizèt la creacion de mai d'un trofèu novèu. Una particularitat importanta dau rugbi de XV es l'importància dei províncias e dei franquesas. D'efiech, dins mai d'un país, participan ai competicions nacionalas pus importantas en plaça dei clubs que son existéncia es reducha au nivèu locau.

Dins l'emisfèri nòrd, la competicion principala es lo Torneg dei Sièis Nacions. Fondat en 1883, opausa cada an leis equipas d'Anglatèrra, d'Escòcia, d'Irlanda, dau País de Galas, de França e d'Itàlia. Regardant lei competicions de clubs, lei pus importantas son lo campionat de França, lo campionat d'Anglatèrra e lo Pro14. Existís doas competicions europèas inspiradas per lei copas d'Euròpa creadas per lo fotbòl. Dins l'emisfèri sud, foguèt creat lo Rugby Championship en 1996 entre Austràlia, Nòva Zelanda, Sud-Africa e Argentina. La competicion de franquesas pus importantas i es lo Super Rugby qu'opausa d'equipas eissidas dei meteis país. Enfin, existís una copa dau mond dei seleccions nacionalas qu'es organizada amb una periodicitat de quatre ans.

La difusion dau rugbi de XIII es demorada relativament febla en fòra d'Anglatèrra. D'efiech, ges de politica vertadiera d'expansion dau XIII foguèt organizada per leis Anglés e l'espòrt se difusèt donc d'un biais lent dins lei dominions, en Papoa-Nòva Guinèa (ont es l'espòrt nacionau), en França e en Occitània. D'un biais pus recent, son apareguts de federacions e de campionats dinamics en Canadà, en Russia e dins lei Balcans. Enfin, es un espòrt conegut en Irlanda, en Escòcia e dins lo País de Galas mai sa popularitat i es pus febla qu'aquela dau rugbi de XV.

Lo cas francooccitan es relativament particular. Lo rugbi de XIII i es aparegut durant leis ans 1930 gràcias a un rescòntre de demostracion organizat a París entre Anglatèrra e Austràlia en 1933. Venguèt rapidament popular, çò qu'entraïnèt una reaccion ostila de part dei clubs de XV. Ansin, durant la Segonda Guèrra Mondiala, foguèt enebit per lo regime dau manescau Pétain e totei lei bens dei clubs de XIII foguèron transferits vèrs de clubs de XV. Après 1945, capitèt de tornar trobar una certana popularitat e plusors rescòntres aculhiguèron de desenaus de miliers d'espectators dins lo corrent deis ans 1950-1960. Pasmens, la violéncia quasi endemica e la concurréncia dau XV entraïnèron lo declin dau jòc de XIII a la fin deis ans 1970. Una renaissença s'observa dempuei lo decenni 1990 mai lo rugbi de XIII francooccitan es desenant un espòrt segondari amb aperaquí 47 000 practicants en 2017 (còntra 440 000 per lo XV).

Après 1895, lei règles dau rugbi de XIII conoguèron mai d'una evolucion que l'alunchèron rapidament dau XV. Premier, lo professionalisme foguèt autorizat en 1898-1899. Aquela introduccion precòça foguèt a l'origina de l'adopcion de règlas per demenir la violéncia e lei riscs de bleçadura. D'efiech, lo professionalisme èra parciau e totei lei jogaires avián un autre emplec sensa proteccion sociala.

Lei règlas principalas dau rugbi de XIII foguèron adoptadas en 1907 amb la reduccion dau nombre de jogaires de 15 a 13, l'aparicion dau tengut (en remplaçament de la mesclada dubèrta), la supression de la tòca e la reduccion dau nombre de ponchs marcats amb un còp de pè a 2. Foguèron completadas en 1966 amb l'introduccion de la règla de restitucion dau balon a l'equipa advèrsa après quatre placatges, rapidament modificada en 1972 per portar lo nombre a sièis. En parallèl d'aqueleis evolucions, i aguèt divèrseis evolucions regardant lei biais de marcar de ponchs. La valor dau dròp foguèt ansin demenida a un ponch en 1972. Puei, aquela de l'assai foguèt portada a 4 ponchs en 1983.

Lei competicions principalas de rugbi de XIII son formadas d'una mesclada entre competicions recentas e ancianas. D'efiech, dempuei la fin dau sègle XX, la volontat de difusar mai lo XIII e l'aumentacion dei drechs televisuaus an permés de crear de campionats novèus dins l'emisfèri nòrd (Illas Britanicas, Canadà, França) e en Oceania. Dins la premiera zòna, lo campionat pus important es uei la Super League qu'es eissit dau campionat d'Anglatèrra. Gropa de clubs e de franquesas anglés, francés e canadencs amb un sistèma de promocion e de relegacion limitat vèrs lei campionats nacionaus que fòrman lo nivèu inferior. Dins lo sud, lo campionat pus important es lo National Rugby League que reunís 15 franquesas australianas e neozelandesas. Divèrsei campionats locaus semiprofessionaus i existisson atanben.

Au nivèu internacionau, la competicion pus importanta es la Copa dau Mond que foguèt creada en 1954. Leis autrei competicions majoras son lo Torneg dei Quatre Nacions qu'opausa Anglatèrra, Austràlia, Nòva Zelanda e una equipa invitada. Foguèt fondat en 1999 e opausava inicialament unicament lei tres nacions majoras dau XIII. Son organizacion es irregulara. Se fau tanben nòtar l'existéncia de l'ANZAC Test entre Austràlia e Nòva Zelanda e la Copa d'Euròpa dei Nacions de rugbi de XIII qu'opausa, segon de formats variables, França, Anglatèrra, Escòcia, lo País de Galas e Irlanda.

En despiech de la separacion precòça dei rugbis de XIII e XV, lei variantas principalas dau rugbi gardan de trachs comuns importants. Utilizan un balon ovau e la durada d'una partida es de 80 minutas. L'objectiu es de marcar d'assais, de transformacions, de penalitats e de dròps. L'equipa que ganha lo rescòntre es aquela que marca lo maximom de ponchs.

Lei prats utilizats presentan tanben de similituds importantas. Dins lo sens de la longor, son limitats per una linha e una zòna d'embut. Per marcar un assai, es necessari d'aplatir lo balon dins aquela zòna amb la man. Au mitan de la linha d'embut, se tròba una barra transversala situada entre dos potèus. Per marcar una transformacion, una penalitat ò un dròp, es necessari de picar lo balon amb lo pè entre lei dos potèus au dessüs de la barra centrala.

Enfin, lei doas variantas partejan de règlas similaras regardant la transmission e lo desplaçament dau balon. Lo portaire dau balon a ansin lo drech de se desplaçar dins totei lei direccions. Pòu èsser arrestat per un adversari gràcias a una accion qu'es dicha placatge. Consistís a agantar amb sei mans lo jogaire per lo menar au sòu, çò que marca la fin de l'accion per lo portaire dau balon. Lo jogaire que tèn lo balon pòu egalament decidir d'o passar a un coequipièr. Per aquò, pòu picar lo balon amb lo pè ò lo passar amb la man. Pasmens, dins aqueu darrier cas, es enebit d'o transmetre en avans. Enfin, un jogaire situat davant lo portaire de la bala es considerat coma fòra de jòc.

• 
  Accion de rugbi de XIII amb un jogaire portaire dau balon qu'assaia d'evitar lo placatge de dos defensors.
• 
  Sus aquela accion de rugbi de XV, lo jogaire amb lo balon s'apresta a aplatir lo balon dins la zòna d'embut advèrs e a marcar un assai.

Leis equidas de rugbi de XIII son formadas de 13 jogaires devesits entre 7 davants e 6 arriers. Lo prat a de dimensions ben definidas que son de 100 mètres per la longor e de 60 mètres per la largor. Lo balon a una longor situada entre 27 e 29 cm e una massa compresa entre 380 e 440 g. Existís cinc biais de marcar de ponchs que son l'assai (4 ponchs), la transformacion consecutiva a un assai (2 ponchs), la penalitat (2 ponchs), lo dròp (1 ponch) e l'assai de penalitat (entre 4 e 8 ponchs^[9]).

Es un jòc constituït de sequéncias opausant una equipa en ataca a una equipa en defensa. Leis atacaires assaian normalament d'avançar vèrs lo camp advèrs per marcar de ponchs mentre que lei defensors pòdon atacar lo portaire dau balon per lo placar. Quand un jogaire es placat, son equipa garda la possession dau balon mai pèrd un tengut. L'equipa en ataca tèn inicialament 5 tenguts. La possession dau balon càmbia au seisen tengut que permet a l'equipa en defensa de passar en ataca. Lo jòc pòu tanben s'arrestar se lo balon sòrt dei limits dau prat ò dins lo cas d'una fauta. Dins aqueu segond cas, l'equipa sancionada pèrd sistematicament la possession dau balon.

Lo tengut es un aspècte singular dau rugbi de XIII. Es realizat per lo jogaire placat que dèu se relevar e plaçar lo balon sota son pè. Puei, dèu o talonar a un coequipièr, situat darrier eu, qu'es cargat d'impulsar una fasa novèla dau jòc. Durant sa realizacion, totei leis autrei jogaires situats dins una zòna de 10 mètres son fòra de jòc. Aqueu gèst dèu èsser brèu e precís car un tengut alentir ò mau efectuat es una fauta.

• 
  Composicion classica d'una equipa de rugbi de XIII.
• 
  Fotografia d'un tengut, un aspècte caracteristic dau rugbi de XIII.
• 
  Balon de rugbi de XIII.
• 
  Mesclada durant una partida de rugbi de XIII.

Leis equipas de rugbi de XV son compausadas de 15 jogaires devesits entre 8 arriers e 7 davants. Lei dimensions dau prat se situan entre 94 e 100 mètres per la longor e 68 a 70 mètres per la largor. Lei zònas d'embut dèvon mesurar entre 6 e 22 mètres de prefondor. Lo balon a una forma ellipsoïda amb una longor de 28 a 30 centimètres per una massa de 410 a 460 gramas. Existís quatre manieras principalas de marcar de ponchs que son l'assai (5 ponchs), la transformacion consecutiva a un assai (2 ponchs), la penalitat (3 ponchs) e lo dròp (3 ponchs). Dins certanei cas, l'arbitre pòu acordar un assai de penalitat (7 ponchs).

Lo jòc es generalament fach de sequéncias opausant una equipa en ataca a son adversari qu'es obligat de defendre. Lo debanament classic d'una accion comença generalament amb una fasa de « conquista » dau balon per lei davants que son de jogaires pesucs e poderós. Puei, contunia amb una fasa menada per leis arriers que son de jogaires leugiers e rapids qu'assaian de portar lo balon dins l'embut advèrs. Lei placatges dei defensors entraïnan sovent la formacion de regropaments que son lo preludi a una etapa novèla de « conquista ». Pasmens, s'un jogaire de l'equipa en defensa capita de prendre lo balon, la possession càmbia immediatament e lei ròtles s'inversan entre atacaires e defensors.

• 
  Esquèma d'un prat de rugbi de XV.
• 
• 
  Balon de rugbi de XV.
• 
  Lucha entre dos jogaires per agantar lo balon sus una tòca.
• 
  Mesclada entre lei davants dei doas equipas.
• 
  Lucha entre jogaires durant un regropament.

Lo rugbi de 7 (de pas confondre amb lo rugbi de VII) es una varianta dau rugbi de XV que foguèt inventada en Escòcia en 1883. Son existéncia se limitèt a aqueu país fins a la segonda mitat dau sègle XX que veguèt sa difusion dins lei nacions anglosaxonas e en França. Opausa doas equipas de 7 jogaires devesits entre 3 davants e 4 arriers. Lo prat es aqueu dau rugbi de XV mai la durada de la partida es reducha a 14 mn e es sovent possible de jogar plusors rescòntres lo meteis jorn. Lei règlas son similaras a aquelei dau rugbi de XV amb quauquei subrevivenças eissits dau rugbi ancian. La densitat pus febla de jogaires permet un jòc fòrça dinamic dirigit vèrs l'ataca. Per aquela rason, aquela varianta foguèt chausida per venir la forma olimpica dau rugbi en 2009.

D'autrei variantas dau rugbi existan. Son generalament de derivats dei rugbis de XIII ò de XV. Ansin, entre lei pus importantas, se pòdon citar lo rugbi de X eissit dau XV e lei rugbis de VII e de IX que vènon dau XIII. Exista tanben de variantas sensa contacte que son generalament utilizadas per l'entraïnament ò per l'iniciacion. De variantas per andicapats existan: lo rugbi cadieral eissit dau XV es paralimpic mas se joga amb un balon de voleibòl, au contrari dau rugbi cadieral eissit dau XIII. Enfin, se fau nòtar l'existéncia d'espòrts collectius que foguèron inspirats per lo rugbi durant lo sègle XIX coma lo fòtbal gaëlic, lo fòtbol canadenc, lo fòtbal american e lo fòtbol australian.

Au començament dau sègle XX, lo rugbi es un espòrt fòrça popular dins leis Illas Britanicas, en França, en Occitània, en Sud-Africa e en Oceania. Dins aquelei regions, lei partidas pus importantas pòdon aisament acampar de desenaus de miliers d'espectators eissits de campionats professionaus. Es relativament popular dins d'autrei regions coma Argentina, Itàlia, Japon e Georgia.

Lo rugbi de XV es la forma pus populara gràcias a una politica de difusion precòça per assaiar d'implantar aquel espòrt dins de país novèus. Maugrat de resultats limitats, revendicava 8,5 milions de jogaires (licenciats ò ocasionaus) en 2018 e la Copa dau Mond de rugbi de XV es vengut en 2015 lo tresen eveniment espòrtiu pus important après lei Jòcs Olimpics e la Copa dau Mond de fòtbol. Pasmens, amb 4,2 miliards de telespectators, es encara luench de l'audiéncia d'aquelei competicions que pòdon reünir aperaquí 30 miliards de telespectators.

La popularitat dau rugbi de XIII se limita au territòri anglés e ai país d'Oceania en despiech de l'existéncia d'un nombre significatiu de jogaires en Occitània e dins lo rèsta deis Illas Britanicas. Pasmens, beneficia d'un interès creissent e la federacion internacionala a definit de plans per assaiar d'o desvolopar mai.

Lo rugbi de XV es un espòrt major en Occitània amb au mens 865 clubs (amb au mens 20 tenent un grop professionau) e 160 000 licenciats en 2015 siá 1% de la populacion totala. Lei concentracions pus fòrtas se tròban dins lei regions occidentalas e centralas, especialament lòng d'un aisse anant de Tolosa a Bordèu. Pasmens, existís de populacions de jogaires importantas e de clubs prestigiós dins totei lei regions occitanas.

Aquela implantacion es anciana. Data principalament de l'arribada dau rugbi sus lo continent au començament dau sègle XX. Aquelei clubs participan donc ai competicions organizadas per la Federacion Francesa de Rugbi. I an ganhat la màger part dei trofèus amb 88 títols de campions de França sus 121 edicions. Aquela dominacion s'observa tanben dins lei competicions europèas amb 8 victòrias per de clubs occitans sus 24 edicions.

Lo rugbi de XIII es un espòrt mens important en Occitània amb 62 clubs (1 professionau) e quauquei miliers de jogaires licenciats en 2015. Es subretot present dins lei regions centralas qu'assostavan lei dos tèrç dei clubs. Pasmens, existís de tradicions ben installadas en Aquitània e dins la partida sud de la vau de Ròse. Aquelei clubs participan tanben ai competicions organizadas per leis instàncias federalas francesas. Maugrat la concurréncia dei clubs catalans, i an ganhat 51 títols sus 82 edicions.

• Rugbi de 7.
• Rugbi de XIII.
• Rugbi de XV.

• Lexic francés/occitan (gascon) del rugbi amb àudio
• Délégation générale à la langue française et aux langues de France, Vocabulaire panlatin du rugby

1. ↑ (fr) Jean-Michel Mehl, Les jeux au royaume de France du XIIIe au début du XVIe siècle, Paris, Fayard, 1990, p.72.
2. ↑ En 1766, lo consòl d'Anglatèrra assistiguèt a una partida en onor de Leopold II en 1766
3. ↑ Lei dos autreis estudians èran Arnold, W. W. Shirley e Frederick Hutchins.
4. ↑ De partidas internacionalas avián ja agut luòc entre Escòcia e Anglatèrra avans la separacion oficiala entre lo fotbòl e lo rugbi. Pasmens, coma lei règlas utilizadas èran aquelei a l'origina dau fotbòl, aquelei rescòntres son pas considerats coma de partidas de rugbi.
5. ↑ Ansin, lo premier rescòntre internacionau opausèt doas equipas de 20 jogaires.
6. ↑ (fr) Henri Garcia, La fabuleuse histoire du rugby, La Martinière, 2011, p. 120.
7. ↑ Pasmens, tre 1888, de jogaires internacionaus èran estats pagats per participar a de tornadas dins de país estrangiers.
8. ↑ D'efiech, la question deis indemnitats regardava pas unicament la pèrda financiera deis obrieras que trabalhavan pas durant lei partidas. I aviá tanben la question dei despens medicaus, especialament per lei jogaires bleçats, que podiá constituïr un problema per mai d'una classa sociala.
9. ↑ L'assai de penalitat es compausat d'un assai de 4 ponchs, d'una transformacion (2 ponchs possibles) e d'una penalitat (2 ponchs possibles).