Jèsus de Nazaret

Jèsus de Nazarèt o Jèsus Crist, foguèt un jusieu de Galilèa, benlèu nascut entre l'an 7 e l'an 5 abC.^[1]. Apareis dins lo mitan de Joan Batista abans de s'engatjar, amb unes dels seus discípols, dins una corta carrièra de predicacion itineranta d'un a dos ans e mièg^[2], subretot en Galilèa, en practicant de garisons e exorcismes. Provòca vam e fervor, çò que suscita la mesfisança de las autoritats politicas e religiosas, abans d'èsser arrestat, condemnat e crucificat vèrs l'an 30 a Jerusalèm al moment de la fèsta jusieva de la Pasca, jos l'administracion del prefècte Ponç Pilat^[3].

L'anóncia de sa resurreccion pels seus discípols, que lo reconeisson coma lo messias o Crist e transmeton son istòria e los seus ensenhaments, balha lòc a la naissença del Cristianisme. Pels crestians, Jèsus Crist es lo filh de Dieu, lo Messias anonciat dins l'Ancian Testament e enviat als òmes per los salvar. Dins l’islam, Jèsus se sona Îsâ e n'es un profèta màger.

Lo resson de son messatge, transmés per las diferentas Glèisas crestianas, e las interpretacions que faguèt sorgir, influencièron diferentas culturas e civilizacions pendent l'Istòria. Inspirèt una importanta produccion teologica, literària e artistica. Sa naissença se pren coma origina convencionala dels calendièrs julian — dempuèi lo Sègle VI — e gregorian, e lo dimenge, vengut jorn de repaus setmanièr en celebracion de sa resurreccion, adoptat al delà del mond crestian^[4]. Aquela importància contrasta amb lo periòde breu de sa predicacion e lo pauc de rèstes istorics. Jèsus, lo coneissèm subretot mercés a la literatura del Novèl Testament.

Jèsus, en grèc Ἰησοῦς / Iēsoûs, ven de Yehoshua^[5],[6] (ebrieu : יהושע), dins sa forma abreujada Yeshua^[7] (ebrieu : ישע). Yeshua significa « Salvador »^[8] e Yehoshua es un nom teofòr que significa: « Dieu (YHWH) salva^[9] ». La Setanta (redigida en grèc) utiliza tanben lo nom de Iesoûs per designar Josuè, luòctenent de Moïses^[10].

« Jèsus » es un prenom corrent dins la Palestina del sègle I: es lo siesen nom masculin^{[n 1]} mai frequent de l'epòca^[11]. Es per exemple atestat per Jèsus Ben Sira, l'autor del Siracid, per un filh d'Eliezer dins l'Evangèli segon Luc o encara per Barabbas, cap de guèrra liberat per Ponç Pilat dins unas versions de l'Evangèli segon Matieu^[12]. L'istorian jusieu Flavi Josèp cita mai d'uns prenomenats Jèsus.

Dins lo Novèl Testament, Jèsus es qualificat mas d'un còp en grèc de Ναζωραῖος / Nazōraîos, « Nazorean »^{[n 2]}. Aquel tèrme es discutit^[13] e pòt venir de l'ebrieu nsr que significa « aquel qu'obsèrva [la Lei] » o de nzr, « aquel se consacra [a Dieu] », o encara « rebrot » (d'Israèl). Lo nom de nazarean serà utilizat per designat mai tard un un corrent jusieu en Palestina^{[n 3]} que crei en la messianitat de Jèsus^[14]. Se trapa a vegadas Ναζαρηνός / Nazarēnós, « Nazarenian^{[n 4]} » qu'es « l'òme del vilatge de Nazaret^{[n 5]} », e que, segon de cercaires, fariá referéncia a una naissença dins aquel vilatge^[15]. D'autras teorias existisson encara^[16], coma aquela fasent referéncia a son ligam a una ipotetica comunautat de nazirs^[17]. Dins los Evangèlis, pas cap d'aquelas denominacions es utilizada pel quita Jèsus o pels seus^[18].

Jèsus es nomenat de multiples biais dins la literatura neotestamentària^{[n 6]}, cada qualificatiu suggerís una mena que se podèt concébre o considerar pels diferents interlocutors: « Rabbi », o lo tèrme pròche en aramèu « Rabboni »^{[n 7]}, que significa al sègle I lo « mèstre » farisian, al sens « mèstre e filosòf » d'un grop farisian^[19] ; tanben se trapa « Mèstre » al sens d'« ensenhaire », « Profèta », « Servidor », « Just », « Sant », « Filh de David », ja emplegats per de personatges de la Bíblia ebraïca, « Grand prèire », « jutge », « pastre », « Redemptor » o encara « Salvador ». L'evangèli segon Joan conta que la crotz de son execucion èra subremontada d'un titulus que portava l'inscripcion « Jèsus lo nazorean, Rei dels Jusieus »^{[n 8],[20]}.

I a sovent l'expression « Filh de l’òme »^{[n 9]} qu'es atribuida al quita Jèsus pels redactors dels evangèlis^[21]. Èra ja presenta dins la literatura ebraïca per significar enfaticament « Òme ». Dins los Evangèlis, aquel nom pòt tanben se comprene en referéncia a la vision del Libre de Danièl ont s’aplica a aquel que se dona lo Reialme.

Sa designacion coma « Crist » (del grèc χριστός / christós, traduccion de l'ebrieu: מָשִׁיחַ - mashia'h, Messias, significant « l’onch [del Senhor] ») que portava un sens politic e religiós fòrt dins l'esperança messianica dins aquel epòca. Del viu, Jèsus interdiguèt al seus discípols de dire a qui que siá qu'èra lo Messias.

La biografia de Jèsus de Nazarèt es fòrça pauc coneguda. La font màger d'informacions ven dels tèxtes redigits benlèu entre 65 e 110^[22] que serán nomenat « Evangèlis » vèrs 150^[3], tèxtes qu'éran pas detinats a l'Istòria mas a l'ensenhament religiós, e que l'interpretacion del vejaire de la biografia istorica es sovent malaisida: « los Evangèlis remembran de la vida de Jèsus un nombre de scènas e de paraulas que son abans tot de testimònis de fe e que l'istoricitat pòt plan justament far question^[23] ».

Quin que siá, los elements biografics son pauc nombroses. Pasmens, se cal dire que la documentacion sus Jèsus es sovent mai rica que per fòrça personatges importants de l'Antiquitat, quitament se una certa unilateralitat de las fonts obliga a une exigéncia de critica literària e istorica^[24].

Lo crosament de diferentas tradicions neotestamentàrias permet de presentar d'elements escampilhats que donan, un còp recampilhats, un apròche biografic mai complet.

S'admet abitualament que Jèsus es un jusieu galilèu que la familha es eissida de Nazaret^{[n 10]} lo luòc e la data de sa naissença ne son pas coneguts amb certitud^[25] e benlèu jamai o serán, car los recits dels Evangèlis de l'enfança an subretot per registe los teologomèns^{[n 11]}, los autors biblics avent una tòca doctrinala puslèu qu'un desir istoriografic^[26],[27].

Sus la localitat ont nasquèt Jèsus, los istorians^[28] esitan entre lo berç familhal de Nazarèt, ont passèt tota sa jovença, lo vilatge de Cafarnaom^[29] qu'apareis dins los evangèlis coma lo centre de sa mission, o alara lo massatge de Corazeïn, que Jèsus sembla fòrça ligat^[30]. Dels recits de Luc et Matieu situant cadun la naissença de Jèsus a Betelèm en Judèa los exegètas penson puslèu a una redaccion teologica mai que factuala^[31], Betelèm èra la vila del rei Dàvid de la linhada que lo Messias esperat pels jusieus deu venir, segon la profecia de Miquèu.

L'annada de sa naissença tamplan es pas ceneguda precisament. Les datas avançadas pòdon anar de 9 a 2 AbC.^{[n 12]}. Los evangèlis segon Matieu e segon Luc la situan jol regne d'Erode lo Grand que lo long regne s'acaba en 4 AbC^{[n 13]}. L'estimacion mai sovent accesptada pels istorians va ara de 7^[3] a 5 AbC^[32].

Paréis paradoxal que Jèsus de Nazarèt pòsca aver nascut « abans Jèsus Crist »: l'origina de l'èra comuna deuriá èsser la naissença del Crist. Mas aquel « començament » de l'èra crestiana (l'Anno Domini), que s'impausèt en Euròpa a partir del sègle XI^[32], foguèt fixat segon las òbras del monge Dionís l'Exigú datant del Sègle VI, que sabèm ara èsser erronèas^[33] e, pasmens se lo calendièr istoric se presisèt dempuèi, son origina convencionala cambièt^{[n 14]}.

La naissença de Jèsus (la Nativitat) se festeja tradicionalament lo 25 de decembre, per Nadal, mas aquela data es encara convencionala, es pas un « anniversari ». Seriá estat fixada en Occident latin al sègle IV, benlèu en 354^{[n 15]}, per correspondre a la fèsta romana del Sol Invictus^[34], celebrada a aquela data la naissença del dieu Mitra, nascut segon la legenda un 25 de decembre^[35]; la causida d'aquela fèsta permetava d'assimilar la venguda del Crist — « Solelh de justícia » — a la pujada del solelh après lo solstici d'ivèrn^[36]. Abans la Nativitat se festejava lo 6 de genièr e encara l'es per la Glèisa armeniana apostolica, alara que la Glèisa catolica romana i fèsta uèi l’Epifania^[37] o « Teofania », lo baptisme de Jèsus dins le Jordan, eveniment que las Glèisas mai ancianas preromanas utilizavan coma acte de « naissença » del Crist. Los Paires de la Glèisa s'oposèron pas a aquel sincretisme al subjècte de la Nativitat, considerant qu'aquela causida calendièra podava pas far d'eretgias teologicas e que confirmava la venguda del Messias anonciat coma l'« astre treslús » e coma lo « solelh de justícia » pels profeta Malaq. Nadal atal se substituiguèt a las celebracions de la fèsta pagana tan aisidament que las referéncias biblicas s'èran desvolpadas per qualificar metaforicament lo Crist recent nascut tota una simbolica de « solelh vertadièr », de « solelh novèl » treslusissent sul mond^[38].

Jèsus es conegut coma « lo filh de Josèp lo fustièr »^{[n 16]} e « lo filh de Maria ». Los evangèlis segon Matieu e segon Luc professon una concepcion « per la vertut del Sant Esperit » qu'obrirá mai tard suls debats teologics fòrça disputats dins las comunautats crestianas al subjècte de la virginitat de Maria.

Jèsus es lo primièr nascut d'aquela familha^[39], apartenent a un mitan artesanal pro aisida^[40], ligada a un clan de nazoreans qu'espèran l'apareisson d'un « filh de David » d'esperela^[41]. Los evangèlis mencionan l'existéncia de « fraires e sòrres »^[42] qu'« apareisson^[43] per mostrar que Jèsus a pas res d'extraordinari perque sa familha es plan coneguda »^[44]. D'entre los « fraires del senhor », Jaume le Just prendrá una plaça dins la comunautat de Jerusalèm après la desapareission de Jèsus.

La question dels ligams de parentat de Jèsus amb aqueles « fraires » e « sòrres » foguèt e contunha èsser discutida^[45].

Gaireben totes los especialistas laïcs, protestants e jusieus, amb de cercaires catolics, considèran que Jaume es un filh de Maria e de Josèp^[46], alara que fòrça d'exegètas catolics i veson un « cosin »^[47], seguent la lectura tradicionala catolica fondada sus la cresença mai tardièra en la virginitat perpetuala de Maria^{[n 17]}, çò diguèt Jiròni d'Stridon, primièr Paire de la Glèisa a argumentar contra una frairia e en favor de « cosins », a la fin del sègle IV^[48]. L'exegèta catolic John P. Meier contesta aquel dich qu'apareis pas jamai dins la version grèga de l'Ancian Testament^[49] ont lo tèrme adelphos marca exclusivament lo ligam fraternal de sang o de drech^[50].

Après la clausura del Novèl Testament, lo roman apocrif nomenat Protevangèli de Jaume, vèrs 180, « ensaj astuciosament »^[48] de far de la frairia de Jèsus de « frairastres » e de « sorrastras » nascuts d'un primièr maridatge de Josèp; aquel obratge marca tanben lo començament de la pietat mariala e la doctrina de la virginitat perpetuala de Maria^[48]. Aquela opcion prendèt de temps a s'impausar perque Eusèbi de Cesarèa al començament del sègle IV parla encara de « raça del Salvador »^[51].

L'evangèli segon Luc conta cossí, uèit jorns après sa naissença, foguèt nomenat «Jèsus» e circncís en conforitat amb la lei jusieva^{[n 18]} pendent un episòdi conegut coma la « Presentacion al temple ». L'evangèli segon Matieu expausa un episòdi conegut coma lo « chaple dels Innocents » pendent qu'Eròde, avent paur per son poder, decidís de far tuar totes los primièrs nascuts de son pòble^[52]. Los parents de Jèsus fugiguèron amb lor enfant, en Egipte, dins una sequéncia nomenada la « Fugida en Egipte » qu'inspirèt una importanta produccion apocrifa^{[n 19]} e influencièt la tracion còpta. L'evangèli segon Luc conta encara un incident que, quand fasiá lo dotze ans, los parents cerquèron Jèsus que tornèron trobar en conversacion amb los doctors del Temple de Jerusalèm.

L'ipotèsi d'una joinessa passada dins una comunautat religiosa, benlèu pròcha dels essenians, sovent foguèt evocat^[53] e demòra fòrça discutida^[54].

Existís gaireben pas cap d'element entre los recits de la naissença de Jèsus e sa vida publica. Aquel manca de detalhs sus l'enfança mena a la composicion de fòrça tèxtes apocrifs coma d'« evangèlis de l'enfança » que s'inspirèron dels elements originals. Aqueles tèxtes, non canonics, participan pasmens de la mitologia crestiena^{[n 20]}, e donèron una importanta produccion literària e artistica. Son aqueles escrichs que, per exemple, precison lo nom e lo nombre dels « reis magues », o descrivon los parents e la naissença de Maria^{[n 21]}. Quin que siá, çò qu'es contat, pels evangèlis, de la vida de Jèsus abans lo cmençament de sa vida publica, consistís en fòrça pauc de causas, escampilhadas dins diferents tèxtes canonics.

A l'epòca de Jèsus, doas grandas linguas francas se partajavan lo mond grecoroman, se superpausant als parlars locals: lo grèc a l'entorn de Mediterranèa, fins a Roma, e l'aramèu en Siria en Orient^{[n 22]}. Ambedoas lengas se parlavan en Palestina: l'aramèu en Galilèu e benlèu dins los camps de Judèa. Mas lo grèc ja èra intrat en Judèa dempuèi la còsta e la vilas ellenisticas coma Cesarèa e los jusieus ellenistas de la Diaspora avián de sinagogas a Jerusalèm^[55]. Atal lo gra d'ellenizacion de Galilèa, tèrra de passatge ont se crosavan de marcands fenicians e grècs, varia segon lo gra d'urbanizacion envisatjat pels cercaires^[56]. S'es establit que lo grèc èra la lenga de l'administracion e de l'eleit economic o cultural, unes penson pasmens que la majoritat dels Galilèus la parlavan pas, veire la comprenavan pas^[57].

L'ebrieu èra la lenga sacrada dels jusieus, ont se lisiá las Escrituras e se cantava los psalmes. Benlèu èra encara viva dins las familhas ligadas al sacerdòci e als mitans cultes. Per aqueles que comprenavan pas mai l'ebrieu, un « targum » en aramèu podava acompanhar la lectura de las Escrituras^[58].

Atal, lo quita Jèsus parlava benlèu un dialècte aramèu parlat pels païsans de Galilèu^[58] mas podavan se servir de l'ebrieu liturgic dins las discussions amb los escribs^[59]. Per son usatge del grèc, i a un debat: de cercaires estiman que pas res indica que parlava aquela lenga^[60] perque de discípols aurián jogat lo ròtle d'interprètes^[61]; mas un nombre creissent d'especialistas estiman que benlèu l'utilisava a vegadas^[62].

A la diferéncia de Judèa que, amb Samària e Idumèa, constituís una region de rang quasi provincial^[63], Galilèa es pas a l'epòca directament administrada pels Romans mas fa partit de las possessions^[64] de l'etnarc Erode Antipas que son long règne de quaranta tres ans, que s'acaba en 39, cobrís gareben tota la vida de Jèsus^[65]. Lo territòri beneficiava d'una relativa autonomia, del moment que lo tribut èra pagat a las autoritats romanas. Las fonts d'una agricultura florissenta i son completadas per d'activitats de pèsca dins lo lac de Tiberiàs^[66] que los alentorns fòrça bèls constituisson l'encastre privilegiat de las predicacions de Jèsus. Aquel territòri es enrodat de populacions non jusievas^[67], e la frontièra miegjoranala de Galilèa tòca l'inamicala Samària, çò qu'obliga lo Galilèus a passar per la listra judaïzada que constituiá la val del Jordan per anar de pelegrinatge cap a Jerusalèm^[65].

Los Galilèus, reputats bellicoses, chovins mas coratjoses, son sovent trufats per lor dialècte aramèu que mòstra entre autre la diferéncia culturala entre Judèa e Galilèa, que los abitants mestrejan ni las practicas de la Torah — per exemple al subjècte las ofrendas al Temple —, ni las subtilitats doctrinalas al vejaire dels Judèus, que se mòstran mespresent^[68]. Galilèa sembla pas aver comptat d'escòla rabinica a l'epòca de Jèsus que lo ministèri benlèu se desvolopèt fòra de tota influéncia farisiana de naut nivèl^[65]. Los Galilèus, educats a la guèrra dempuèi l'enfança^[69], son reputats per èsser valent e lo nòrd montanhós e acidentat constituís un refugi ideal pels fomentators de revòltas, coma lo zelòts; la província es lo teatre dels trebolums pendent mai d'un sègle a partir la segonda mitat del sègle I AbC^[65]. Es alara plan possible qu'un predicator de reputacion messianica originari de Galilèa passe per un personatge inquietant a Jerusalèm a vejaire d'aqueles que vòlon salvar las bonas relacions amb l'autoritat romana^[65].

La Palestina del sègle I^[70] coneis una granda efervescéncia politicoreligiosa ont se crosan de corrents testimonhant d'una « extraordinària explosion de creativitat reformatritz e purificatritz »^[71] dins una societat en presa als capviraments politics e socials: la region coneis a l'epòca fòrça revòltas religiosas de ressson profetic o messianic, que las autoritats romanas percebon mai coma de fenomèns politics^[72]; esitan pas a vegadas a enviar de tropas amb una « insensibilitat devastatritz »^[73]. Pasmens, la preséncia del poder roman demora gaireben discrèta e se fa conéisser pas qu'al moment de la reculhida dels impòsts, de la construccion de carrièras o dins la preséncia de fòrças de l'òrdre cantonadas al palais d'Erodes o a la fortalesa d'Antonia^[73].

Lo judaïsme « i es pas tant una religion (…) [qu]'un pòble que la particularitat s'exprimís per de practicas e de simbòls »^[74] mas qu'a pas d'uniformitat dins son expression religiosa e presenta mai d'un ensag d'actualizar las leis de Moïses e de viure la Torah^[75]. De lor costat, a l'epòca, los samaritans constituisson un grop plan distincte del judaïsme^[76].

Formats benlèu dempuèi l'epòca de la Revòlta dels Maccabèus^[77] vèrs la mitat del sègle II AbC, tres corrents — o « sèctas »^[78] — dominan la vida religiosa al començament de l'èra comuna, que desvolopan al delà de lors posicions religiosas, de posicions politicas: los saducèus, que los membres son mai sovent eissits de l'aristocracia sacerdotala, partisans dels compromeses amb las poténcias dirigentas per mantenir lo poder; los farisians, corrent nacionalista non violent, pietista, de resson escatologic^[79], amb de prigondas dissensions e que los membres se recrutan al sen de la borgesiá, subretot dins los rengs dels escribs; fin finala, los essenians — que son pas mencionat pels escrichs neotestamentaris — una forma originala de judaïsme^[80] que los membres vivon en comunautat alunhats de Jerusalèm e del Temple, portaires d'un radicalisme escatologic viscut dns l'ascèsi e la puretat rituala.

En mai d'aqueles tres grops, un corrent mai politic, messianic e d'un nacionalisme « exasperat »^[81], pròche dels farisians mas presicant un intervencionisme actiu contra l'occupacion estrangièra^[72] e admetent d'autre rei pas que Dieu es descrich per Flavi Josèp jol nom de « zelòts » coma la « quatrena filosofia »^[82] del judaïsme^[83].

A costat d'aqueles corrents, existís tanben un partit nomenat « erodian » dins lo Novèl testament, compausat d'eleits — benlèu saducèus — partisans de la politica d'ellenizacion e de la cooperacion amb lo poder roman^[84]. De biais general, sembla que lo clergat bas èra puslèu oposat als Romans a la diferéncia del clergat nautError de citacion : Ampèl invalid ; claus invalidas, per exemple, tròp de claus especificadas o clau erronèa.

L'épòca coneis tanben l'emergéncia de corrents messianics^[85] e profetics, e, dins aqueles, de grops batistas, benlèu fòrça espandit dins las sisas popularas alunhadas de las vilas e que lo predicator mai conegut es Joan Batista^[86].

La durada del ministèri^[87] de Jèsus de Nazarèt es pas precisament evocada dins lo Novèl Testament mas explica que debutèt alara que Jèsus fasiá « gaireben trente ans »^[88]. Las tradicions crestianas primitivas se partejan al subjècte sus un ministèri d'un an a tres ans, pasmens que de duradas mai importantas son a vegadas avançadas^[89]. L'edat de trente ans es probablament convencional, per dire qu'es conegut coma major, e d'autors crestians coma d'Irenèu de Lion considerèron que seriá mai près de l'edat de cinquante ans que lo ministèri comencèt, edat canonic que Jèsus passèt pas^{[n 23]}, perque intra pas dins la categoria dels « ancians ». La recerca contemporanèa s'acorda sus un ministèri de gaireben un a dos ans e mièg^[2].

Los ligams citats dins los evangèlis situan son accion de cada costats del lac de Tiberiàs, subretot en Galilèa (que n'èra) e dins la Decapòla, amb de passatges en Fenicia (Tir e Sidon) e en Traconitida (Cesarèa de Felip). Sembla qu'èra a l'epòca considerat coma un abitant de Cafarnom. Tanben anèt Judèa, sovent per ganhar Jerusalèm per las fèstas jusievas; mas se cal notar una demorança longa en Judèa al començament de sa vida publica, alara qu'èraconsiderat coma un discípol de Joan Batista.

Los païses de populacion jusieva de l'epòca èran Galilèa e Judèa, separadas per Samariá que los abitants èran ceondiderats coma non jusieus. Jèsus èra percebut coma un estrangièr en Judèa: l'accent dels Galilèus los decelan, e provòca una ostilitat franca dels Judèus (a vegada designat pel tèrme « jusieus »^[90] alara que los Galilèus son tanben de practicants de la Lei de Moïses^[91]).

La cronologia d'aquel periòde de vida publica es plan confusa: los evangèlis sinoptics presenton los episòdis parallèls dins d'òrdres a vegadas diferents, e an pas la meteissa cronologia qu'aquel de Joan, çò qu'empacha d'interpretar lo debanament de l'un o l'autre dels recits coma aquel d'una logica sonque temporala. Pasmens se cosidèra qu'es lo baptisme de Jèsus per Joan Batista que marca l'obertura de son activitat publica.

Vèrs 30 ans, Jèsus se jonh a Joan Batista, un predicator popular dels mitans batistas^[92] que denòncia la practica formalista dels mitans sacerdotals qu'es eissit^[93], que presica se desplaçant dins lo desèrt de Judèa, sus las broas del Jordan e que lo Novèl Testament identifica a un « novèl Elias »^[94]. Jèsus recep lo baptisme que Joan administra alara pel rescat dels pecats a aqueles que recebon son messatge favorablament, dins un baptisme dins l'aiga viva que prepara al regne messianic e a l'imminéncia del Jutjament divin^[95]. Es possible que Jèsus aja estat transitoriament lo discípol del Batiste quand, al començament de sa vida publica, simplament « anoncia lo Reialme de Dieu » coma o fasiá Joan. Mas apareguèron de divergéncias^[96], veire de tensions^[97], entre Jèsus e Joan Batiste, sus lors concepcions respectivas del regne de Dieu, quitament se foguèt de segur als costats de Joan que Jèsus madurèt sa mission^[98]. E mai, la comunautat crestiana, que vei lo Batista coma davancièr, conserva lo rite initiatic del baptisme dins sa forma, mas pas pus son sens^[99].

Jèsus s'acompanha de discípols que la tradicion vòl que sián esta dotze^{[n 24]}, que los primièrs foguèron benlèu recrutats dins los mitans batistas^[100]. S'utiliza tanben lo nom d’« apòstols »^{[n 25]} per los senhalar. Aquel grop de « dotze » discípols causits per Jèsus es sens dobte una creacion pro tardièra, coma o mòstra l'existéncia d'apòstols exteriors a aquel nuclèu^[101]. Se dich tanben « Grop dels Dotze »; lo nombre 12 es de segur essencial per comprene lo ròtle d'aqueles discípols constituissent a l'entorn de Jèsus un cercle restrench de granda significacion simbolica: figura la constitucion de l'Israèl biblic. Se lors noms varian segon los libres^[101], los discípols mòstran pasmens una tripla referéncia ebraïca^{[n 26]}, aramèa^[102] e grèga^[103], al cor de la vida dels Galilèus^[104]. L'un d'aqueles discípols, Simon dich Pèire o Kefa, recep una importança mai particulara al sen del grop alara que Judàs, qu'es atribuida la « traïson » de Jèsus près de las autoritats, a una responsabilitat atestada de « tresorièr » del grop.

Jèsus se fa conéisser localament, dins un primièr temps coma medicinaire taumaturg. Dins l'exercici d'aquela activitat, sus que fonda la legitimitat de son ensenhament^[105] e qu'atirava las folas a son entorn^[106], se pòt notar de biais operatòris variats, comparant par exemple la garison en tres estapas del cec de Betsaíd, e aquela — a distança e d'una sola paraula — de Bar Timèu a Jerico, o alara aquela que fa per una pregaria intensa e lo june, dins lo cas d'un demon plan restiu.

Aquelas practicas terapeuticas, que lo fondament es d'òrdre religiós perque las malautiás èran vistas coma la sanccion divina dels pescats, èran espandidas dins lo mond grecoroman^[107] e d'entre los rabbi jusieus^[108] que Jèsus torna far a vegadas de gestes terapeutics coneguts^[109]. La practica de Jèsus fa pasmens diferéncia pel nombre de miracles contats e dins lo refús per lor autor de se los veire atribuits: Jèsus se presenta coma lo « vector » de Dieu, operant dins lo present las garisons esperadas dins l'encastre escatologic jusieu^[106]. En mai dels miracles terapeutics, Jèsus practica tanben d'exorcismes, de prodigis, de salvaments o de miracles illustratius de son interpretacion de la lei jusieva^[106].

Los evangèlis insistisson sovent mai sus la fisança dels beneficiaris dels miracles que marcan pas lo detalh de las manipulacions^[110]. Jèsus presenta los miracles coma una anticipacion de l'accés al bonaur eternal que cada uman a drech, que sián los mai paure. L'evanèili segon Marc conta qu'es aquel poder d'operar de garisons e prodiges qu'auriá estat transmés als seus discípols^[111], puslèu que la capacitat de comunicacion amb la divinitat^[105].

Los tèxtes revelon al subjècte un comportament general de Jèsus fa de bienvolença, portat cap a las gents, subretot aqueles plaçats dins una situacion personala o sociala mespresada e dificila: las femnas, subretot las veusas; los malauts, los leproses, los estrangièrs, los pescaires publics o los collectors de l'impòstes romans^[112]. Aquel biais d'èsser, associat a una denonciacion de l'ipocrisia e de tota mena de mensorga, li atirèt d'admirators e tanben provocant l'ostilitat.

Sul plan de la morala, l'ensenhament de Jèsus es centrat sus las nocions d'amor del propdan e del perdon, que l'Òme deu obserbar per se conformar als comandaments de Dieu. Aquel ensenhament es donat de biais sintetic dins las Beatituds, e mai desvolopat dins lo Sermon sus la montanha d'ont son tiradas. Aqueles principis son ja presents dins la religion jusieva, mas Jèsus lor dona un ròtle central, e privilegia una interpretacion esperitala de la Loi de Moises al detriment d'una interpretacion literala e formalista que denòncia.

Lo messatge de Jèsus sembla contunhar aquel de Joan Batista s'inscrivant dins la fèbre apocaliptica del mond jusieu al sègle I alara qu'unes exegètas preferisson veire Jèsus coma un mèstre de sapiéncia populara, la dimension apocaliptica venent d'una lectura posteriora^[113], jol vejaire de la fe cretiana. Aquel messatge, original e variat, intra malaisidament dins las categorias socioreligosas de per abans establidas^[114]. Pasmens se pòt veire de punts de trencaduras amb Joan Batista: Jèsus es pas un ascèta, presenta un Dieu de gràcia, de jutjament e de l'amor sens tèrme^[115] qu'inversa l'exortacion de Joan a la conversion sus fons de colèra divina^[116]. Fin finala, Jèsus es aquel « per qui lo jorn ven » quand Joan « anonciava l'alba »^[117].

Es l'anòncia del « Reialme de Dieu » que constituís lo còr de sa predicacion en de tèrmes que, se fan resson a la demora dels jusieus qu'espèran la venguda d’un Messias que restaurarà l’independéncia d’Israèl, desplaçan aquel esper: lo Reialme de Dieu segon Jèsus inaugura lo novèl rapòrt amb Dieu que se prepara e intervenir dins lo mond per lo governar dirèctament^[118].

Sa doctrina pareis sul còp segura e originala^[119]. Son ensenhament es subretot conegut mejans los Evangèlis, que ne fan lo recit, e los comentaris que seràn fachs dins lo rèste del Novèl Testament. Son ensenhament e son accion mòstran una plan bona coneissença dels tèxtes religioses e de la lei jusieva^[120]. Utiliza dos metòdes tipics dels doctors de la Lei, los seus contemporanèus: lo comentari dels tèxtes canonics e l'usatge de meshalim o « Parabòlas »^[121] que fa lo mecanisme preferit de sa pedagogia. Per aquel usatge de la parabòla, Jèsus daissa sovent l'auditor liure de las seunas reaccions, lo prenent pas de front.

Mas ne practica pas mens un ensenhament d'autoritat^[122] que trenca amb los ensenhaments dels escribas^[123], que se reclaman totjorn, eles, de l'autoritat d'una font^{[n 27]}. Jèsus es pasmens respectuós de la Lei de Moïses^{[n 28]} e, se la proximitat de Jèsus amb los pescaires o d'episòdis coma son afirmacion que los besonhs de l'òme prevalon sus la prescripcion del sabat podavan espantar los pioses de son temps, « se pòt pas dire que Jèsus aja violat las leis de puretat caras als farisians »^[124], al contrari dels seus discípols que condamna pasmens pas.

Son accion provòca des reaccions fòrtas e contrastadas. I a a l'encòp de testimònis sus de grandas folas que lo seguisson e lo cercan, mostrant un indenegable succès popular, e d'autres lo mostrant vivent dins una quasiclandestinitat al mitan de populacions ostilas.

Pasmens qu'aquí se situa lo còr de cadun dels quatre Evangèlis, Es plan de los acordar sul recit de la « Passion », es a dire son procès e son execucion per crucifixion. Lor recit es bastit dins una optica d’« acompliment de las Escrituras » puslèu que de reportatge suls eveniments^[125].

Jèsus foguèt arrestat alara que demorava a Jerusalèm per festejar Pessa'h (la « Pasca » jusieva). Aquel darrièr demora a Jerusalèm se debana dins un ambient fòrça clandestin^{[v 1]}, ont los discípols escàmbian de senhals de reconeissença per preparar lo repai endacòm amagat. Lo contraste amb l'ambient entosiasme de l'intrada trionfala de Jèsus à Jerusalèm (celebrar lo dimenge dels Rams) es flagrant, çò que suggerís qu'aquelas doas pujadas cap a Jerusalèm se faguèron pas lo meteis an.

L'estudi dels evangèlis permet pas una lectura plan clara de las causas e de l'istoric d'aquel revirament d'opinion. I a dins los evangèlis la traça de l'esperança messianica d'una partida de la populacion, en cerca d'un Messias politic, liberator del jo dels Romans. Aquela esperança se trapa dins lo qualificatiu donat a Simon lo zelòta e a Judàs Escariòt^[126] e dins l'activitat de presicaires e revoltats jusieus pretendent èsses messias a l'epòca, coma Judàs lo Galilean, Teudàs o Joan de Gischala. Jèsus benlèu decebèt aquela esperança rebutant l'accion sul terren politic^[127].

Pasmens, se Jèsus contesta pas radicalament lo poder roman, refusant de s'embarrar dins un encastre estrictament « nacionalista »^{[n 29]}, manifesta pas mai d'inclinason cap a las grandas familhas sacerdotalas pròchas d'aquel^[128].

Lo revirament d'opinion se manifestèt d'em primièr en Judèa^{[v 2]}, puèi dins son país en Galilèu. Sembla que lo senhal de la repression siá bengut dels mitans sacerdotals conservators de Jerusalèm, sovent assimilats als saducèuss^[129], inquiets de l'impacte de son ensenhament obèrt sus la Torah e dels efièchs de l'entosiasme popular que provoquèt sul fragil modus vivendi amb l'ocupant roman^[130]. Apareis versemblable qu'es l'escandal qu'aquel òme, descrich coma « doç » pels evangèlis seguents, provòca al Temple de Jerusalèm un pauc abans la Pasca de 30^{[v 3]} dins l'episòdi dich dels « mercands del temple »^[131], que podèt precipitar son arrestacion^[130].

Fin finala, l'abans velha de la fèsta jusieva de la Pessa'h, Jèsus pren un darrièr repais amb los seus discípols dins un ambiant pascala^[132], dins un episòdi nomenat tradicionalament la « Cèna », ont fa explicitament mencion de sa mòrt venenta que liga al novelum definitiu de l'Aliança^[132]. Los crestians de totas tendéncias considèran qu'instituís d'esperel^[133] le sacrament de l'« Eucaristia ». A la seguida d'aquel darrièr repais, Jèsus es arrestat al jardin de Getsemani, per la denonciacion de son discípols Judàs^[134], sens que lo motiu siá plan clar^[135].

Jèsus se trapa alara confrontat als tres poders superpausats de la Palestina^[136]: lo poder roman, lo poder del tetrarc de Galilèa e Perèa e lo poder dels grands prèstres del temple-Estat de Jerusalèm.

Las modalitats del procès de Jèsus son desconcertantas^[137] se se referam a çò que coneissèm del drech de l'epòca: pas cap de reconstitucion dels fachs o de las proceduras conegudas resistís a l'examèn segon los evangèlis^[138], qu'expausan un doble procès, donc una dobla motivacion, religiosa pels jusieus, politic pels Romans^[139]. La question d'aquel procès, totjorn obèrta, es encara mai dificil que foguèt escurcida, pel temps e l'antisemitisme entre autre, d'enjòcs politics e religioses multiples^[140].

Lo raconte dels evangèlis es dificil a seguir dins de composicions que semblon aver èsser escrich a l'intencion dels Romans^[141], quitament s'unes detalhs denotan de tradicions localas^[142]. Jèsus es arrestat de nuèch^[143] per la polícia del Temple, als òrdres de las autoritats religiosas esperant benlèu far passar lo cas del Nazarèu abans la Pasca^[144]. Es d'en primièr menat a çò de l'ancian grand prèire Anan^[145], puèi, a l'albe, davant una cort de justícia^[146], que los evangèlis nomenan Sanedrin^[147], debans lo « sobeiran sacrificador » Caïfas, abans de comparéisser debans lo prefècte roman Ponç Pilat^[148], que l'envia, el^[149], cap a Eròdes Antipas abans de l'interrogar a son torn. Çò que dona de confrontacions ont Jèsus o se cala, o pareis mostrar lo caractèr relatiu del poder dels seus interlocutors per sa libertat de paraula^[150] dins de scènas plan cargadas simbolicament^[151].

Al tèrme d'una procedura judiciària romana de « cognitio extra ordinem »^[144], Jèsus es fin finala condemnat per Ponç Pilat^[152] e que los evangèlis merman la responsabilitat^[153] benlèu dins una optica missionària^[154], tornant interpretant tota la personalitat^[138] d'un procuror « crentós donc crudèl »^[144] de sofrir lo suplici roman del crucificament, al motiu politic de rebellion^[153]. Après que foguèt flagellat^[155], es trufat e estigmatizat dins los quartièrs dels soldats romans, vestits d'una clamida qu'evòca la porpra reiala, cofada d'una corona trenada d'espinas e dotat d'una cana evocant l'escèptre dins una mesa en scèna visant a trufar lo « Rei dels jusieus »^[156]. Son execucion se faguèt un divendres, velha del Sabat, sus una crotz susmontada d'un titulus derisòri portant l'inscripcion « Jèsus leo Nazorèu^[157], Rei dels Jusieus »^[158], qu'instruisís sul motiu de la condamnacion pel drech roman^[159]. Après i aver transportat sa crotz, es crucificat al luòc dich « Golgota », a l'exterior de Jerusalèm, amb dos « sacamands », sens que se sapiá se s'agís de panaires o de sedicioses, en preséncia d'unas femnas — mas en l'abséncia dels seus discípols^[160].

Jèsus moriguèt versemblablament dins la vespra del jorn de la « parascèva »^[153], jorn de la preparacion de la fèsta de Pessa'h}} lo 14 Nissan^[161], çò que correspond, segon lo calendièr ebrieu usual, per la majoritat dels cercaires, al divendres 7 d'abril de 30^[162] o lo divendres 3 d'abril de 33^[163]. Mas d'autras datas son prepausadas^[164], pas cap essent plan satisfasenta, las tradicions sinoptics e joanic essent sus aquel punt inconciliables^[165]. Quin que siá, sa mòrt se passèt pendent las festas de la Pessah^[166], pendent que Pilat èra prefècte de Judèa, donc après 26 e abans 37^[167]. Es sebelit abans la sortida de la primièra estela, sueguent la prescripcion de la lei judèa^[160].

La mòrt de Jèsus es seguida d'un episòdi que ten de la sola fe^[168] mas que n'apareis pas mens a l'istòria de las religions pels efièchs incalculablas^[169] que los produchs: l'episòdi de la Resurreccion.

Cal considerar l'anóncia de la resurreccion de Jèsus coma l'element màger de la fondacion de çò que vendrà una novèla religion. Aquel episòdi fondamental es descrich dins pas cap d'evangèli canonic. Mejans unas scènas^{[v 4]} que presentan una granda diversitat segon los evangèlis, los tèxtes presentan lo còp fach: l'espantament de las femnas que descobrisson lo tombèl void, puèi l'apareisson del « Ressuscitat » a vegadas en Galilèa, a vegadas a l'entorn de Jerusalèm o endacòm mai, enviant a vegadas en mission, a vegadas donant l'« Esperit » als discípols o encara partejant lor repai.

Se pòt constatar tres constantas de recits canonics: la resurreccion es inesperada alara qu'aviá estat profetizada per Jèsus mai d'un còp^[170] e que de parallèls avián estat establits amb l'Ancian Testament per l'aviar^[171], es pas descricha vertadierament, es accessibla sonque als cresents^[172]. L'eveniment pasmens nega pas la mòrt perque Jèsus ressuscita sonque lo tresen jorn après sa crucifixion; s'agís mai del passatge cap a una vida que s'acaba pas, que se plaça dins l'eternitat e ont lo temps a pas de presa. L'eveniment, dins un recit que coneis pas de tèrme « resurreccion », es contat dins un lengatge fabregat per la fei jusieva dins l'apocaliptica que respond pas a una ànsia de la subrevida dels coses: lo tombèl obèrt respond a la promesa de Dieu de « tornar quilhar los mòrts » a la fin dels temps^{[n 30]} que se concretiza ja per Jèsus^[173].

Lo sol recit de la resurreccion que nos siá vengut figura dins l'evangèli de Pèire, un document pro semblable als sinoptics, que menciona precisament l'episòdi que los testimònis son los gardas a l'intrada del tombèl: dos èsser angelics penètran dins lo tombèl abans de ne sortir sostenent lo Senhor encara trantalhant mas grandit per la Resurreccion. Las sentinèlas se ne corrisson per prevenir Pilat alara que las femnas descobrissent lo tombèl void son informadas de la resurreccion per un òme jove^[174].

Sul plan de la religion, Jèsus jamai cerquèt a se separar del judaïsme^[175], e los seus discípols foguèron, d'en primièr, coma una sècta jusieva entre autras. La separacion del cristianisme d'amb lo judaïsme es progressiva e pòt èsser legida en partida coma una consequéncia de la crisi d'identitat que passa lo judaïsme dels sègle I e II, que se realiza entre autre amb de revòltas contra Roma que n'èra la « sècta dels nazarèus »^[176], e que provòca la desapareisson de gaireben totes los corrents del judaïsme après la destruccion del Temple en 70^[177]. La diversitat de las practicas jusievas se reduson al sol neofarisianisme, es alara qu'èsser jusieu ven « viure en conformitat amb l'ensenhament dels savis farisians », çò que ven incompatible amb l'observança de las interpretacions de l'ensenhament de Jèsus, coma aquela d'Ignaci d'Antiòquia^[178].

Atal, los debats que fan mòure los partisans de Jèsus pendent de decenniás après sa mòrt, entre autre per saber fins ont la Lei deu impausar la circoncision, donan de responsas que van pauc a pauc venir normativas dins las generacions seguentas, fins a far aparéisser dins lo mond antic, en mai dels jusieus e dels grècs, una « tresena raça »^[179] que vendràn los crestians^[180].

Segon l'escòla tradicionala e quitament dins l'apologetica recenta^[181], la separacion d'amb lo judaïsme auriá començat amb las primièras dissensions aparegudas pendent una reünion descricha dins los Actes dels Apòstols, que foguèt mai tard nomenat lo « primièr concili de Jerusalèm », qu'admet l'adesion dels non jusieus sens los circoncire, e escarta de fach l'aplicacion literala de las leis de Moïses al mens pels proselitas. L'istòria de la separacion se reünís a l'entorn de dos pòls segon que l'istoriografia es eissida segon l'escòla: l'escòla europèa considèra qu'es causa facha amb la Birkat haMinim que seriá escricha en 135; l'escòla de anglosfèra^[182] remarca que fòrça ceremonias son encara comunas dins unas regions (subretot en Orient, mas a vegadas en Occident) fins al sègle V, es a dire quand lo periòde dels concilis cristologics comença.

Lo cristianisme coneisserà una creissença importanta dins fòrça brancas, fins a ne far la religion mai importanta en nombre de fidèls pel mond al sègle XXI.

Las fonts de la vida de Jèsus longtemps se basèron sus de documents literaris produchs pel quita cristianisme. Dessenhar l'istòria de Jèsus seguèt de longas seguent l'esquèma prepausat pels tèxtes canonics del Novèl Testament, per la Tradicion e per de passatges apocrifes que constituisson la tradicionala « istòria santa », que foguèt la norma pendent de sègles, grandament e espectacularament contunhat e magnificat per l'iconografia crestiana. Mas los autors dels Evangèlis canonics avián pas per objècte de liurar una documentacion de caractèr istoric a la posteritat mas de segur un testimòni de fe^[183].

La necessitat d'un apròche istoric e racional de Jèsus apareguèt al sègle XVIII amb Hermann Samuel Reimarus^[184] que volgava «liurar Jèsus del dògma crestian» per «tornar trobar lo jusieu de Palestina» e «lo tornar a l'istòria»^[185]. Al sègle XIX, foguèron fòrça los autors per escriure una « vida de Jèsus » per tòca de far una reconstitucion istorica, coma aquela, celèbra, d’Ernest Renan ont l'imaginacion remplaçava sovent lo silenci de las fonts.

De mitològs pensèron resòlvre las dificultats encontradas per l'istorian explicant los Evangèlis coma un mite solar o un drama sacrat sonque simbolic dins una dralha que ten alara mai de l'analisi^[186]. Se l'existéncia de Jèsus es pas pus discutida sonque per d'autors fòra del mitan academic especialista, la natura d'aquela existéncia demora, ela, encara debatuda jos diferents aspèctes.

Los tèxtes constituisson de segur de fonts d'estudi valables a condicion de las sometre a la critica. L’estudi dels primièrs temps del cristianisme, l'exegèsi de la Bíblia e dels autres tèxtes coma los apocrifes, constituisson a l'ora d'ara una disciplina ont contribuisson en comun de cercaires e d'universitaris, religioses e laics, quinas que sián lors conviccions e lor apartenéncia religiosa. Gaireben totas las publicacions actualas tractant de la naissença del cristianisme puntan, en mai d'una melhora interdisciplinaritat, l'important enriquiment de la documentacion que las descobèrtas arqueologicas e las novèlas fonts documentàrias permetèron dempuèi lo mitan del sègle XX^[187], subretot dempuèi los ans 1990.

Lo Novèl Testament dins son entièr es la font mai complèta que dispausam al subjècte la vida e de l'ensenhament de Jèsus.

Los Evangèlis segon Matieu, Marc e Luc, que contan l'istòria de Jèsus ont un vejaire gaireben semblable, son dichs « sinoptics ». L'evangèli segon Jean mòstra una autra cristologia, nomenada « joanica ». Lo primièr dels evangèlis que foguèt redigit sembla èsser aquel segon Marc. Las partidas comunas a Matieu e a Luc dependon benlèu, segon unes cercaires, d'un document mai ancian, mas perdut, nomenat « Font Q ». Dins lor estat actual, los evangèlis datan versemblablament d'entre 65 e 110^[188]. Son lo fruch d'un long procès de recuèlh de paraulas e lor agençament es organizat al biais d'una « Vida » (une Vita) a l'antica, qu'est pas una biografia^[189].

Los Actes dels Apòstols, versemblablament redigits per Luc vèrs l'an 80, traçan los començaments de las primièras « comunautats crestianas »^[190] a partir de la Pentacòsta que, dins segon Luc, pòdon desenhar la « Glèisa universala »^[191]. Contan lo començament de la difusion de çò qu'es alara l'« escur corrent del judaïsme »^[192], dins unas partidas de l'Empèri roman, dins un vejaire centrifug a contra corrent de l'escatologia jusieva centrada sus Jerusalèm.

Las epistòlas de Pau, ont se trapa lo passatge que constituís la mencion mai anciana del cristianisme concernant la mòrt e la resurreccion de Jèsus^{[v 5]}, sèt autres Epistòlas, dichas « catolicas », es a dire, alara, adreçada a totan las comunautats crestianas e l'Apocalipsi forman un corpus que testimònia de la reflexion dels primièrs discípols sus Jèsus. Lor redaccion pren place entre 50 e 65 mas balhan sonque pauc d'entresenhas sus la vida de Jèsus^[193].

Los agrafa, mòt significant « causas non escrichas », son de paraulas de Jèsus que se trapan pas dins los tèxtes canonics. Unas poirián èsser autenticas. Venon de variantas dels Evangèlis, dels papiris d'Oxyrhynque, de tèxtes apocrifs del Novèl Testament coma l'Evangèli segon Tomàs, que las escavacions de Nag Hammadi sortiguèron una traduccion complèta en còpte e que l'atribucion a l'apòstol Tomas foguèt rebutada pels cercaires. Lo Papiri Egerton 2 publicat pel primièr còp en 1935, compausat de 4 fragments, contat de fachs e de paraulas a aprochar de l'Evangèli segon Joan.

Los apocrifs (del grèc απόκρυφος / apókryphos, « amagat ») son plan diferent dins lor estils e lor contengut: recits de l'enfança (Protevangèli de Jaume), recuèlh de logia (Evangèli segon Tomas), davalada als Infèrns (Actes de Pilat), discorses, relats de miracles, etc. La critica textuala daissa pasmens aparéisser una fisabilitat documentària plan superiora als tèxtes del Novèl Testament^[194]

Los escrichs dels Paires apostolics^[195] (Didaquè, Epistòla de Clement de Roma, las Letras d'Ignaci d'Antiòquia^[196], Letras de Policarp d'Esmirne, Letra de Barnabèu, Letra a Diognèta, Fragments de Papiàs d'Ierapolis, Lo Pastor d'Ermàs) que los autors, pasmens se vivián a la fin del sègle I, an pas de ligams dirèctes amb la generacion apostolica. Arriba que d'autres Paires de la Glèisa coma Eusèbi de Cesarèa o Giròni d'Estridon de citar de fragments d'evangèlis apocrifs, mai sovent per ne contestar la valor (Evangèlis dels Ebrieus, dels Ebionitas, dels Egipcians, dels Nazôrèus…)

Existís pas cap d'acte oficial de las autoritats romanas al subjècte de Jèsus. Lo primièr cronicaire qu'evòca Jèsus vèrs 94 es Flavi Josèp, roman d'origina jusieva nascut en 39. Son testimòni menciona, dins sas Antiquitats judaïcas, Jèsus per dos còps. Es evocat al subjècte de la lapidacion de Jaume de Jerusalèm, descrich coma « lo fraire de Jèsus nomenat Crist »^{[v 6]}. Un passatge fòrça mai desvolopat consacrat al quita Jèsus, conegut jol nom latin de Testimonium flavianum, lo descrich coma « un òme excepcional, [que] complissiá de causas prodigiosas […] e se ganha fòrça de mond d'entre los jusieus… », puèi menciona la resurreccion, l'admiracion e la fe dels seus discípols evocant una linhada de « crestians » que contunha a l'epòca de Josèp^{[v 7]}. L'autenticitat d'aquel passatge fa encara l'objècte de debat, gaireben totes los comentators envisatjant ara qu'aquel ce passatge, en son estat actual, foguèt tocat per de mans crestianas, çò qu'exclusís pas que Josèp aja redigit una notícia sul Jèsus, benlèu mens entosiaste^[197].

Lo patriarca de Constantinòble Fotios, grand erudit del sègle IX, segnala espantat^{[n 31]} que ne figura pas cap de mencion de Jèsus dins l’Istòria dels jusieus^[198], tèxte del sègle I ara desaparegut de Just de Tiberiada, un istorian jusieu rival de Flavi Josèp que lo critica sevèrament dins son Autobiografia.

Un vintenat d'allusions possiblas a Jèsus existisson dins le Talmud mas totjorn de biais anecdotic e a vegada jos un autre nom e son pas anterioras al sègle III^[199]. Se fa referéncia a un cert Ieshu qu'auriá menat lo pòble sus de vias maridas e foguèt condemnat a mòrt per mascaria puèi penjat la velha de Pascas a Lod. Sa sècta auriá subreviscut a sa mòrt de decennias veire de sègles segon lo Talmud.

Dempuèi l'Edat Mejana, s'encontra un Ieshu o Ieshu Anotsri (« lo Nazarèu ») dins los Toledot Yeshu, escrich entre lo sègle IV e VI^[200] e que rebat la version jusieva dels eveniments descrichs dins los Evangèlis. Los istorians pensan mai sovent que s'agís d'una parodia d'un Evangèli perdut, pasmens se sembla al mens parcialament venir de fonts jusievas anticas parlant de Ieshu.

Dins lo Talmud i a un Ieshu e lo personatge foguèt sovent identificat coma identic a Jèsus. Mas, dins lo Talmud, Ieshu representariá mai d'una personas vivent a d'epòcas diferentas (es a dire un sègle abans e un sègle après Jèsus) e d'indicis podent daissar pensar que lo Ieshu del Talmud e lo Jèsus dels Evangilis an pas de rapòrt entre eles^[201]. Al contrari, Joseph Klausner pensa fisable la comparason del Ieshu del Talmud amb lo personatge de Jèsus^[202].

Lo tèxte mai interessant es dins lo Talmud de Babilònia^[203] e pòrta una tradicion del « penjament » d'Ieshu (o Ieshu Anotsri dins las edicions mai tardièras) la velha de la Pasca dins un encastre estrictament jusieu^[204] e tanben li es atribuit cinc discípols: Mattai, Naqi, Netser, Boni e Todà^[205].

Se cal notar que segon los Toledot Ieshu e tanben que segon lo principal narratiu al subjècte d'Ieshu dins lo Talmud, aquel darrièr viviá un sègle abans l'èra crestiana. Per pauc de comentators jusieus tradicionals coma Rabbenou Tam, Nahmanide, o mai recentament Adin Steinsaltz, foguèt aquel Ieshu que donèt lo personatge istoric ont se bastiguèt mai tard la figura de Jèsus.

Soven tse fa allusion a Ben Stada, coma essent eissit de l'union adultèra de Miriam e d'un soldat roman nomenat Pandera (de veire tanben Cèls). Lo tèxte de Tossafot sus Shabbat 104, datant de l'Edat Mejana , escarta aquela legenda: « Aquel Ben Stada èra pas Jèsus de Nazaret, perque disèm aquí que Ben Stada viviá a l'epòca de Paphos ben Yehudah, el meteis vivent del temps de Rabbi Akiva » es a dire un sègle mai tard^[206].

Dins una letra a l'emperaire Trajan en 111 o 112^[207], Plini lo Jove explica los resultats d'una enquèsta qu'aviá menat suls crestians de Bitinia a la seguida d'acusacions venguda fins a el, e explica que trapa pas grand causa a lor reprochar^[208]. Plini parla pasmens pas de Jèsus de Nazarèt e ne menciona lo « Crist » sonque per explicar que los seus adèptes de Bitinia s'amassan per li cantar d'imnes « coma a un dieu »^[209].

Vèrs 116, dins las Annalas^[210], l'istorian roman Tacit conta cossí l'emperaire Neron, acusat d'aver causat l'incendi que damatgèt Roma en 64, s'evertua a trobar los encendiaris, acusa aqueles que « la fola » romana nomenan crestians ((la)christiani), sectators de « Crist, que, jos Tibèri, fuguèt liurat al supplici pel procurador Ponci Pilat^[211]», e ne en far supliciar fòrça^[208].

Las Vidas dels dotze Cesars de Sueton, escrichas vèrs 120, comptan de mencions d'activitats dels crestians^[212] e mencionan, dins la Vida de Claudi^[213] un Chrestos, que mai sovent es admés que designa Jèsus Crist^[214]}} que, segon Suetòni, incompletament informat, seriá estat present a Roma pendent los trebolums de 49-50 dins de la comunautat jusieva de Roma, contra los quals Claudi promulga un edicte d'expulsion^[208].

Una letra d'un estoïcian nomenat Mara bar Serapion, adreçada en siriac a son filh^[215], parla d'un « savi rei » executat pels seus - los jusieus - coma Socrates e Pitagòras, dins çò qu'es acceptat coma una allusion a Jèsus de Nazaret^[216]. Se la recèrca s'acòrda per lo datar d'après 73, la datacion del document es plan debatuda, podent anar fins a l'alba del sègle V, amb una majoritat de cercaires pensant a una redaccion al sègle II^[217]. Lo document dona d'informacions, quina que siá, mai sul cristianisme que sus Jèsus alara que son implicacion dels jusieus es, pel melhor, dobtosa^[216] e s'inscriu dins una demostracion mai generala^[218].

L'escrivan satiric Lucian d'Esamosata, dins la segonda partida del sègle II, fa une allusion al suplici de Jèsus, sens lo nomenar, dins La Mòrt de Peregrinos^[219].

A la seguida de las guèrras judeoromanas e d'autras catastròfas dels sègles I e II, lo judaïsme vei la disparicion de gaireben totes los seus corrents, levat lo judaïsme rabinic, pròche del farisianisme sens ne prene l'apocaliptica, fondat sul respècte exclusiu de la Lei. Lo procès se faguèt pendent de decennias, que fixèt las Escrituras ebraïcas, que serán utilizada de sègles mai tard pels protestants, e las pregariás sinagogalas qu'una que conten la condamnacion dels sectaris, los « minims », d'entre eles i a los « nazorèus »^[220].

Se lo cristianisme dels primièrs temps podava passar per un corrent novèl acceptable del judaïsme, lèu pausèt de lo problèma de l'adesion de plen drech de membres pagans sens na far d'en primièr de jusieus^[221]. La question se pausa al moment de la creacion de la Torah rituala, aquela dels 613 comandaments^[222],[223], e, al subjècte dels membres non jusieus, lo problèma pren encara mai de pes suls aspèctes de règla de puretat rituala^{[n 32]} e los mejans de « reconciliacion »^{[n 33]}. La messianitat, pasmens se joguèt un cèrt ròtle pendent la condamnacion de Jèsus, es pas alara determinanta de l'autodeterminacion jusieva d'aquel epòca perque de corrents del judaïsme, coma los saducèus, anavan fins a renonciar a aquela esperança^[224].

Lo judaïsme, la religion del quita Jèsus, a pas ara de punt de vista especific o particular sul Jèsus e fòrça pauc de tèxtes dins lo judaïsme se referisson dirèctament o parlan de Jèsus. En efièch, un dels principi mai importants de la fe jusieva, es la cresença en un Dieu e sonque un Dieu, sens pas cap intermediari^{[v 8]}. La Trinitat crestiana i es compresa coma una cresença en Jèsus coma una Divinitat, partida de Divinitat o filh de Dieu, qu'es d'aquel fach incompatible amb lo judaïsme e en trencadura amb l'ebraïsme que lo precedissiá^[225].« Per un jusieu, pasmens, quina que siá forma de shituf (cresença en d'autres dieus en mai del Dieu d'Israèl) equival a una idolatria al sens plen del tèrme. Es pas possible per un jusieu d'acceptar Jèsus coma una divinitat, un mediateor o un salvador (messias), o quitament coma un profèta, sens traïr lo judaïsme. »^[226]. « Los jusieus rebutèron las revendicacions que Jèsus respond a la profecias messianicas de la Bíblia ebraïca, e tanben las revendicacions dogmaticas al seu subjècte emesa pels paires de la glèisa, es a dire qu'es nascut d'una verge, qu'es lo filh de Dieu, que fa petit d'una Trinitat divina e que ressuscitèt après sa mòrt. Pendent dos mila ans, un vòt central del cristianisme foguèt d'èsser un objècte de desir dels jusieus, que la conversion auriá mostrat lor acceptacion del fach que Jèsus complís la lor profecia biblica. »^[227]

Per aquela rason, las questions sus aquel subjècte, coma las quistas del Jèsus istoric e los autres subjèctes de sa vida son tanben considerats coma fòra del prepaus dins le judaïsme.

L'escatologia jusieva considèra que la venguda duel Messias vendrà amb una seria d'eveniments especifics que encara passèron pas, coma lo retorn dels jusieu en Tèrra d'Israèl, la construccion del Tresen temple de Jerusalèm, une èra de patz^{[v 9]}.

L'Alcoran parla de Jèsus jos lo nom d’`Îsâ<sup>[228]</sup>, personatge indissociable dins los tèxtes coranics de sa maire Mariam (« Maria »)<sup>[229]</sup>. Es tanben designat jol nom de al-Masïh<sup>[n 34]</sup> `Îsâ ibn Maryam^{[n 35]} presentat amb aquela coma modèls de seguir^[229].

Jèsus fa partit dels profètas dich « familha d''Imran » amb sa maire, son cosin Iaià (Joan Baptista) e lo paire d'aquel darrièr Zacàrias^[230]. La fe populara musulmana balha una granda importança a Jèsus e Maria^{[n 36]} alara que Jèsus, virat cap a la beutat del mond, apareis endacòm mai sovent amb son cousin Joan, ascèta radical, amb qui forma una mena de « bessonatge espiritual permanent »^[231].

L'insisténcia marcada sus la filiacion a Maria es un clar rebut de la filiacion divina de Jèsus; pasmens, la tradicion musulmana mòstra lo caractèr miraculós de sa naissença virginala sens paire conegut, Josèp - absent del tèxte coranic - essent considerat per la tradicion coma un cosin de Maria. Dins l'Alcoran, Jèsus es de fach creat pel kun^{[n 37] e[v 10]}, l'« imperatiu divin », e concebut per un rûh de Dieu, buf divin intemporal enviat a Maria, lo meteis buf qu'anima Adam e transmet la revelacion a Maomet^{[232] et[v 11]}.

L'Alcoran partetja amb los apocrifs crestians fòrça scènas de vida de Maria e d’enfança de Jèsus: ofrenda de Maria^{[v 12]}, vida de Maria al Temple^{[v 13]}, presa en carga de Maria^{[v 14]}, nativitat jos un palmièr^{[v 15]}, Jèsus parla al berç^{[v 16]}, anima d'aucèls en argila^{[v 17]}.

Dins l'Alcoran, Jèsus apareis coma un profèta, anonciator de Maomet, que presica l monoteïsme pur, complís de miracles, fa de garisons, ressuscita los mòrts e coneis los secrets del còr. Jèsus confirma la Torah, que ne merma las prescripcions legalas^[233], alara que son « Escritura », contenguda dins l’Injil, es presentada coma « una guidança e una lutz »^[234] que los crestians aurián negligida. Ibn Arabi li balha lo titre de « sàgel de la santetat », « lo mai grand testimòni per lo còr », alara que Maomet es lo « sàgel dels profètas », « lo testimòni mai grand per la lenga »^[232]. Sa predicacion près dels jusieus seriá estat un fracas^[235] e es seguit solament pels seus apòstols. Los jusieus aurián alara volgut lo punir lo crucificant mas Dieu o permetèt pas e li auriá alara substituit un sosia^[236] abans de le rampelar a el^{[v 18]}. Pasmens la fin terrèstra de Jèsus demora escura, pas cap de passatge significant clarament çò que se passèt.

La representacion de Jèsus dins l'Alcoran li balha tanben una dimension escatologica^[237]: son retorn sus tèrra, coma musulman, es lo signe de la fin del mond e del Jutjament darrièr alara que fòrça de hadits lo presentan coma lo companh màger del Mahdi, Salvador de la fin dels temps^[238].

fin finala, i a dins l'Alcoran quatre negacions categoricas al subjècte de Jèsus, per paur d'associacionisme (shirk)^[232]: es ni Dieu, ni son filh, ni lo tresen d'una triada^{[n 38]} tanpauc foguèt crucificat^{[v 19]} perque seriá estat « indigne » d'un profèta de son « importància »^[232].

Fin finala, dempuèi lo començament del sègle XX, una minoritat musulmana sincretista demorant dins los monts del Paquistan, los Ahmadis, voan a Jèsus un culte tot coma als sants de l'islam a l'entorn d'un tombèl que dich èsser aquel de Iuz Asaf identificat a Jèsus. Lo luòc de culte es situat a Srinagar. Aquel corrent desvelopa una cristologia particulara que Jèsus es un profèta de Dieu que seriá estat despenjat de la crotz en estat de comà e non pas mòrt e, un còp curat, seriá vengut acabar sa vie al Paquistan fins a far 120 ans^[239]. Aquela doctrina es aquela de l'« estavaniment ».

Los autors dels evangèlis, eissits d'un contèxte judaïc mai sovent reticent pels imatges per paur d'idolatria, semblan considerar que las paraulas de Jèsus son mai importantas que son apparéncia e donan pas cap de descripcion d'aquel^[240].

L'art crestian nais pas d'esperel e trapa sas originas dins l'art pagan e politeista, en l'imaginari que los pintres e esculptors antics posavan. Los paires de la Glèisa, eles, contestavan lo quite art amb de tèrmes pro durs e se reclamavan de l'Ancian Testament que condamae radicalament l'iconografia^{[v 20]}. Clement d'Alexandria fa la tièra, vèrs 200, d'elements que pòdon prene un sens crestian suls sagèls o anèls, coma lo peisson, un simbòl crestian que lo tèrme grèc (Modèl:Grèc ἰχθύς / Ichthus) es un acronime dels noms de Jèsus^{[n 39]}.

Se al començament del sègle IV lo concili d'Elvira enebís encara los imatges pintas suls parets de las glèisas, l'art crestian èra ja al vam, dins una tòca pròcha de l'apologetica^[241].

L'evolucion del vejaire de la representacion del Crist se transforma al primièr tèrç del sègle II e una iconografia cristica apareis pauc a pauc dins las catacombas e suls sarcofags. Las representacions demoran pasmens raras en comparason de las figuras de l'Ancian Testament, coma Moïses o Jonàs, e Jèsus es presentat dins un pichon nombre de scènas: son baptisma, de miracles o garisons, l'entrevista amb la Samaritana… Son accion de taumaturg es sovent mostrat dins aquel primièr vam iconografic que lo presenta tanben a vegada del mitan dels seus discípols coma los filosofs grècs^[240].

Aquel Jèsus de las primièras representacions es sovent bèl, juvenil, veire seduisent, quitament se son visatge es sovent banal, se diferenciant gaire de l'iconografia abituala del panteon grecoroman, a contra corrent de las descripcions dels Paires de la Glèisa que lo presentan coma quin que siá, veire laid o pietadós^[240]. Es sovent presentat jos la forma del « Bon Pastor » dins un imatge que procedís d'un Ermès « criofòr »^[242], de metre e parallèl amb Orfèu, un autre « bon pastor », imatge que se multipliquèt sls primièrs sarcofags crestians e sus las vòltas de las ipogèas. Ermas descriu per exemple Jèsus al sègle II coma « un òme de cara majestuosa, de costume de pastre, cobèrt d'una aus de cabra blanca, une biaça sus l'espatla e un bordon a la man »^[243].

Lo cristianisme venent pauc a pauc la religion oficiala de l'Empèri a partir del sègle IV, l'iconografia se libèra del modèl grecoroman, entre autre influenciat pels debats cristologics que caracterizan lo periòde. Es dins lo darrièr tèrç del sègle que comença a paréisser la dimension divina, la « poténcia cosmica », del Crist dins las representacions fins alara puslèu marcadas per l'aspècte protector e garrissor del personatge^[240].

A aquel epòca, Jèsus es encara mai sovent presentat coma un efèb glabre o encara jos la forma d'un dròlle que correspond a une denominacion abituala del Crist a l'epòca (« pais », del grèc παις, l'« enfant »); e foguèt sonqu'a partir de la fin del sègle IV qu'es presentat mai vièlh e barbut, jos l'inspiracion del modèl del filosòf ensenhant de l'Antiquitat. Aqueles dos tipes diferents de representacions coexistiguèron pendent près de dos sègles mai^[240].

A partir del sègle V, es lo caractèr divin que constituirà la dimension principala de las representacions, insistissent sul precèpte del Credo de Nicèu sus l'egalitat del Paire e del Filh e tradusent l'estructuracion per la ierarquizacion e lo dògma, dins un imatge de la « glòria de Dieu » que dominarà l'art crestian fins a l'art gotic^[240]. L'aspècte uman contunhèt pasmens mejans las icònas, alara que gaireben totas foguèron destruidas pendent la crisi iconoclasta^{[n 40]}, que perseguís dins l'art bizantin que faguèt la sintèsi entre los aspèctes umans, idealizat en filosòf ensenhant, e divin, legitimat dempuèi lo concili de Nicèu II en 787.

Las tradicionalas representacions de la Verge a l'Enfant posan elas lors originas dins las representacions de la divesa d'origina egipciana Isis^[243] alachant Arpocrat, l'Òrus enfant^[244].

La Glèisa catolica autorizant las representacions del Crist, aquel foguèt l'objècte de fòrça figuracions jos forma de retrachs, de quadres metent en scèna sa vida, d'esculturas, de gravuras, de veirals, etc. Dins l'art occidental, lo personatge de Jèsus es de segur aquel que faguèt l'objècte del mai grand nombre de representacions. Una de las figuracions mai correntas es aquela del Crist en crotz, al moment de sa Passion. Totas aquelas representacions relèvan de la creacion artistica, pas cap d'imatge contemporanèa del Crist nos pervenguèt. Qualques imatges aqueiropoïatas (« non facha de man d'òme »), dins una cristianizacion de la tradicion pagana dels « imatges casut del cèl »}} pretendent presentar lo visatge « vertadièr » de Jèsus. Malgrat la diversitat dels artistas e dels epòcas, an totas unes trachs comuns. De fach, las representacions de Jèsus obesissent a de canons artistics precises^[245], basats sus la tradicion e la mai ancianas representacions conegudas: Jèsus es presentat coma un òme de raça blanca, de talha mejana, puslèu prim, de tint mat e de pels bruns, longs; serà mai tard representat amb una barba^[246].

La tèsta es sovent enrodada d'un cercle luminós o daurat, nomenat aureòla, atribut corrent figurant la santetat d'un personatge. Quand s'aplica a Jèsus, aquela aureòla es sovent marcada convencionalament d'una crotz (mai sovent roge), que permet de l'identificar sens ambigüitat.

L'expression dels uèlhs es l'objècte d'una atencion particulara dels artistas. Tanben, la posicion de las mans a sovent un sens religiós. La Glèisa catolica avent exprimit lo vòt que la vida de Jèsus pòsca èsser compresa per totes, es pas rare de trobar en Africa de figuracions du Crist en òme de raça negra, o en Sudamerica de representacions de sa vida amb de vestits locals. Aquel fenomèn es ancian, perque los artistas de la Renaissença representavan ja Jèsus amb de personatges vestits segon lo vam de lor sègle.

A l'Edat Mejana, las representacions visualas avián una foncion educativa: en metent en scèna la vida de Jèsus Crist, se difusava la cultura crestiana a de personas savent mai sivent pas legir, e n'avent pas accès als libres, e tanben lo libres sants coma la Bíblia. Es çò qu'es a l'origina del Betleèm, tradicion encara viva dins los mitans crestians. Tanben, tota glèisa catolica es dotada d'un camin de crotz (en latin Via Crucis) que figura en 14 estapas, nomenadas « estacions », los diferents moments de la Passion del Crist, dempuèi sa condamnacion fins a sa mesa al tombèl. Los ostals catolics, las pèças principalas e las cambras essent dotadas d'un Crist en crotz, mai sovent penjat sus la paret al dessús del lièch o de l'accès a la sala.

Los ortodòxes accèptan la representacion del Crist en doas dimensions. La representacion mai correnta es aquela de las icònas.

Al sègle VIII, jol vam dels Arabis a l'Èst e dels Bulgaras a l'Oèst, de mesuras foguèron presas dins l'Empèri Bizantin contra los imatges e las estatuas que pòplavan las glèisas per tòca d'unificar l'empèri amb lo sol crisme, provocant la crisi iconoclasta que durèt mai d'un sègle^[247]. Après la fin de las guèrras iconoclastas, lo cristianisme oriental desvolopa un art especific, l'icòna, basada sus una gramatica picturala plan organizada. Aqueles imatges son sagrats, l'esperit del o dels personatges representas es censat « abitar » la representacion. L'iconograf, lo pintre d'icòna, se prepara a l'encòp per un aprendissatge teologic e per una ascèsi, mai sovent lo june e la pregaria.

Los icònas son anonimas el sègle XV.

• 1916: Intolerance : Love's Struggle Throughout the Ages de David Wark Griffith.
• 1953: The Robe de Henry Koster amb Richard Burton (un tribun Roman encargat de crucificar lo Crist es prigondament tocat per el e se convertís a la fe crestiana. Culhís la santa Tunica del Crist al pé de la crotz e se jonh als apòstols per evangelizar l'Empèri roman).
• 1959: Ben Hur de William Wyler amb Charlton Heston (lo film se debana en Judèa dels ans 19 – 30 ApC. e met en scèna un jusieu, Judàs Ben Hur, que perd sa familha, los seus bens e sa libertat a causa de l'ocupant roman e decidís de se venjar; encontra lo Crist mai d'un còps e assistís a sa Crucifixion).
• 1961: King of Kings de Nicholas Ray amb Jeffrey Hunter, Robert Ryan.
• 1964: Il Vangelo secondo Matteo de Pier Paolo Pasolini.
• 1965: The Greatest Story Ever Told de George Stevens.
• 1973: Jesus Christ Superstar, comedia musicala de Norman Jewison.
• 1976: Il Messia de Roberto Rossellini.
• 1977: Jesus of Nazaret de Franco Zeffirelli, un fulheton televizat de 6 h 16 min comanda del papa Pau VI.
• 1979: Jesus de Peter Sykes e John Krisch.
• 1979: Monty Python's Life of Brian de Terry Jones; film comic inspirat de la vida de Jèsus; lo personatge central, un Galilè del sègle I nomenat Brian, es prés per un Messias, e adorat atal per la fola; lo film se trufa de la credulitat populara, de las folas "seguisseiras", e de las supersticions religiosas.
• 1988: The Last Temptation of Christ de Martin Scorsese (una adaptacion del roman La Darrièra Temptacion del Crist de Nikos Katzantakis).
• 1995: Marie de Nazareth de Jean Delannoy (Un film que conta la vida de Jèsus e de Maria).
• 2004: The Passion of the Christ de Mel Gibson (las 12 darrièras oras de la vida del Crist).
• 2006: The Nativity Story de Catherine Hardwicke.
• 2014: Son of God de Christopher Spencer.

• 1971: Jesus Christ Superstar, opera ròck

Jèsus de Nazarèt que, pels crestians, es ressuscitat amb son envelopa de carn, pasmens podèt daissar de rèstes de sa vida materiala que pòdon èsser considerats coma des relicas per de cresents, seguent de tradicions mai ancianas: a l'epòca paleocrestiana ja, se mostrava als pelegrins que fasián lo viatge cap a la Tèrra Santa diferentas relicas veterotestamentàrias coma la verge d'Aaron que, segon l'Epistòla als Ebrieus, seriá estat servada dins l'arca de l'Alliança dins lo sant dels sants del Temple de Jerusalèm^[248].

Lo culte de las relicas relativas a la vida e la Passion de Jèsus comencèt vèrs 325, amb la tradicion de l'excavacion del tombèls enclapat de Jèsus sus l'òrdre de l'emperaire Constantin^[249]. La descobèrta legendària^[250] de la « Crotz vertadièra », que la tradicion attribuèt en seguida a l'imperatritz Elena, maire de Constantin, es benlèu contemporanèa d'aquelas escavacions^[251] e un complèxe d'edificis cultuals de devocions es lèu bastit per aculhir los pelegrins. Aquela descobèrta sembla aver agut un grand resson e, a partir dels sègles V e VI, los pelegrins mai celèbres afluisson per obtenir de fragments d'objèctes^[251] que se trapa a partir d'aquela epòca en Occident. En 680, lo pelegrin Arculf atèsta qu'aviá viscut a Jerusalèm, dins l’Anastasis, primièra glèisa de la Resurreccion, expausada una seria de relicas: lo plat de la Cèna, l'esponga e la lança que trauquèt lo costat de Jèsus pendent la Crucifixion, e tanben un susari avent cobèrt lo visatge de Jèsus al tombèl^[252].

Lo desvelopament del culte de las relicas contunha pendent lo periòde carolingian^[253] per aténher, après las Crosadas, son apogèu a l'Edat Mejana, relèva d'una « espiritualitat del veire e del tocar »^[254] qu'ensag d'intrar en contacte amb la santetat que son portaires los « testinònis » materials de la vida de Jèsus, testimòni materials que tendon alara a se multiplicar e s'escampilhar, après aver estat centralizats dins un primièr temps a Constantinòple, per Euròpa. Vengudas signe, veire enjòc, de poder e de legitimitat^[255], van lèu far l'objècte, coma lo mòstra Peter Brown, d'un intens comerci^[256]; d'autres autors tanben mostrèron lo vam d'aquel comerci segon un trajècte Orient cap a Occident a partir de las Croisadas^[257].

Se las relicas avent per subjècte Jèsus son innombrablas, se las pòdon classificar en categorias: al delà de los « ipsissima loca », « los quita luòcs » ont auriá pogut evoluar Jèsus, se pòt notar los instruments de la Passion (coma la corona d'espinas, l'esponga, la lança que trauquèt lo seu costat, eca), las relicas corporalas ligadas a la vida publica de Jèsus (calici utilizat pendent de la Cèna) o tanben a son enfança (sang, sandalas, dents de lach…), e los lincòls e susaris. Cal notar que fòrça relicas son rebutadas per las autoritats religiosas^[258] e que los exceses de lors cultes an endacòm mai sovent fa l'objècte de debats e de contestacions.

• (fr) {{{títol}}}.  ;
• (fr)Geza Vermes, Dictionnaire des contemporains de Jésus, Bayard, 2008 ;
• (fr)Les premiers temps de l'Église, présenté par Marie-Françoise Baslez, éd. Gallimard/Le monde de la Bible, 2004 ;
• (fr)Pierre Gibert et Christophe Theobald (dir.), Le cas Jésus Christ. Exégètes, historiens et théologiens en confrontation, éd. Bayard, 2002 ;
• (fr)Dictionnaire encyclopédique de la Bible, éd. Brépols, 1960, mise à jour 2002 ;
• (fr)Aux origines du christianisme, présenté par Pierre Geoltrain, éd. Gallimard/Le Monde de la Bible, 2000 ;
• (fr)La Bible, Écrits intertestamentaires, Écrits apocryphes chrétiens, coll. « La Pléiade », éd. Gallimard, 1987 ;

• (fr) {{{títol}}}.  ;
• (fr) {{{títol}}}. ISBN 978-2-204-08695-0.  ;
• (fr) {{{títol}}}. ISBN 978-2227476691. 
• (fr)Daniel Marguerat, Elian Cuvilier, Sylvie Barnay, Simon Mimouni et alii, Jésus, compléments d'enquête, éd. Bayard-Centurion/Le Monde de la Bible, 2007 ;
• (fr) {{{títol}}}. ISBN 978-2221106143. 
• (fr) Gerd Theissen, Le mouvement de Jésus. Histoire sociale d'une révolution des valeurs, traduch de l'alemand per Joseph Hoffmann, éd. Cerf, 2006 ;
• (fr)Raymond E. Brown p.s.s., La mort du Messie, Encyclopédie de la Passion du Christ. De Gethsémani au tombeau. Un commentaire des récits de la Passion dans les quatre Évangiles, préface par Daniel Marguerat, traduch de l'anglés per Jacques Mignon, ed. Bayard, 2005, recension ;
• (fr)David Flusser et R. Steven Notley, Jésus, traduch de l'anglés per G.-R. Veyret, ed. L'Éclat, 2005 ; extrachs en linha ;
• (fr)John Paul Meier, Un certain juif : Jésus. Les données de l'histoire
  • tome I : Les sources, les origines, les dates, éd. Cerf, 2004 ;
  • tome II : La parole et les gestes, éd Cerf, 2005 ;
  • tome III : Attachements, affrontements, ruptures, éd Cerf, 2005 ;
  • tome IV : La Loi et l'amour, éd. Cerf, 2009 ;
• (fr)François Bovon, Les derniers jours de Jésus, éd. Labor et Fides, 2004 ;
• (fr)Michel Quesnel, Jésus, l'homme et le fils de Dieu, éd. Flammarion, 2004 ;
• (fr)Étienne Nodet, Histoire de Jésus ? Nécessité et limites d'une enquête, éd. du Cerf, 2003, présentation en ligne ;
• (fr)Daniel Marguerat, E. Norelli, J.-M. Poffet, Jésus de Nazareth, nouvelles approches d'une énigme, Labor et Fides/le Monde de la Bible, 2003 ;
• (fr)Peter J. Thomson, Jésus et les auteurs du Nouveau Testament dans leur relation au judaïsme, traduit de l'anglais par Joseph Duponcheele, éd. Cerf, 2003 ;
• (fr) Geza Vermes, Enquête sur l'identité de Jésus. Nouvelles interprétations, Bayard, 2003 ;
• (fr)Lucette Valensi, La fuite en Égypte. Histoires d'Orient et d'Occident. Essai d'histoire comparée, éd. Seuil, 2002, recension en ligne ;
• (fr)Étienne Nodet, o.p., Le fils de Dieu, Procès de Jésus et Évangiles, éd. du Cerf, 2002, présentation en ligne ;
• (fr)Alain Marchadour (dir.), Que sait-on de Jésus de Nazareth ?, Bayard, 2001
• (fr)Laurent Guyénot, Jésus et Jean-Baptiste. Enquête historique sur une rencontre légendaire, éd. Exergue, 1999 ;
• (fr)Jacques Schlosser, Jésus de Nazareth, éd. Noesis, 1999 ;
• Hugues Cousin et Jean-Pierre Lémonon, Le monde où vivait Jésus, éd. Cerf, 1998 ;
• (fr)Gerd Theissen, L'ombre du Galiléen, éd. Cerf, 1998 ;
• (fr)Charles Perrot, Jésus, éd. P.u.f, coll. « Que Sais-je ? » n°3300, 1998 ;
• (fr)Charles Perrot, Jésus, Christ et Seigneur des premiers chrétiens, éd. Desclée de Brouwer, Paris, 1997 ;
• (fr)Gerd Theissen, Histoire sociale du christianisme primitif. Jésus, Paul, Jean, traduit de l'allemand par Ira Jaillet et A.-L. Finck, éd. labor et Fides/Le Monde de la Bible, 1996, extraits en ligne
• (fr)Xavier Tilliette, Le Christ des philosophes. Du Maître de sagesse au divin Témoin, Culture et Vérité, Namur, 1993
• (fr)Xavier Tilliette, Jésus romantique, Desclée-Mame, 2002 ;
• (fr)Pierre-Antoine Bernheim, Jacques, frère de Jésus, éd. Noésis, 1996 ;
• (fr)Raymond E. Brown, Jésus dans les quatre Évangiles, Cerf, 1996 ;
• (en) John Dominic Crossan, The historical Jesus, The life of a Mediterranean Jewish Peasant, éd. Harper Collins, 1991 ;
• (fr)Charles Perrot, Jésus et l'histoire, éd. Desclée de Brouwer, 1979 ;
• (fr)Geza Vermes, Jésus le Juif, Desclée, 1978 ;
• (fr)Michel Benoît, Dieu malgré lui, éd. Robert Laffont, 2001 ;

• (fr)Rudolf Bultmann, Jésus. Mythologie et démythologisation (1926 et 1958), trad. fr. éd. Seuil, 1968 ;
• (fr)Charles-Harold Dodd, Le Fondateur du christianisme, éd. Seuil, 1972 ;
• (fr)Joseph Ratzinger, (Beneset XVI), Jésus de Nazareth :
  • tome 1 : Du baptême dans le Jourdain à la Transfiguration, Flammarion, 2007 ;
  • tome 2 : De Nazareth à Jérusalem, Monaco-Paris, Le Rocher, 2011, ISBN: 978-2-268-07079-7 ;
  • tome 3 : L’Enfance de Jésus, Paris, Flammarion, 2012, ISBN: 978-2-081-29577-3 ;
• Joseph Ratzinger, Jésus-Christ expliqué par le pape, Parole et Silence, 2011, ISBN: 9782845739864 ;

• (fr)Que sait-on de Jésus ?, revue Le Monde de la Bible, hors-série printemps 2009, éd. Bayard ;
• (fr)Christologie et histoire de Jésus, revue Recherches de science religieuse, tome 97, mars 2009 ;
• (fr)Jésus, revue Le Point, coll. Les grandes biographies, hors série Modèl:Numéro1, janvier 2009 ;
• (fr)Jean-Pierre Lémonon, Jésus de Nazareth. Prophète et Sage, éd. Cerf, coll. Cahiers Évangile Modèl:Numéro119, 2002 ;
• (fr)Jésus au regard de l'Histoire, revue Les dossiers d'Archéologie Modèl:Numéro249, décembre 1999-janvier 2000 ;

• (fr)Jean-Christian Petitfils, Jésus, Fayard, 2011 ;
• (fr)Christiane Rancé, Jésus, Gallimard, 2008 ;
• (fr)Thimothy Freke et Peter Gandy, Les Mystères de Jésus, éd. Alethéïa, 2007 ;
• (fr)Gérard Mordillat et Jérôme Prieur, Corpus christi, Enquête sur l'écriture des évangiles, Mille et une nuits, 1998 ; Jésus contre Jésus, Seuil, 2000 ; Jésus illustre et inconnu, Desclée de Brouwer, 2001 ; Jésus après Jésus, Seuil, 2004 ;
• (fr)Marie Vidal, Un juif nommé Jésus, éd. Albin Michel, 2000 ;
• (fr)Manuel de Diéguez, Jésus, éd. Fayard, 1985 ;

• (fr)Blaise Pascal, Abrégé de la vie de Jésus-Christ, publié par P. Faugère, éd. Andrieux, 1846 (tèxte inedit trobat « recentament », coma se pòt legir sus la pagina de títol, es a dire un pauc abans 1846), en linha
• (fr)Ernest Renan, Vie de Jésus, éd. Michel Lévy frères, 1863 ;
• (fr)Albert Schweitzer, Le secret historique de la vie de Jésus, éd. Albin Michel, 1967 (éd. orig. all. 1913) ;
• (fr)Charles Guignebert, Jésus, éd. Albin Michel, 1933, (reed 1969) ;
• (fr)Claude Tresmontant, L'Enseignement de Ieschoua de Nazareth, éd. Seuil, 1963, ;
• (fr)Jésus, recueil de la collection « Omnibus » (Presses de la Cité, 1999) comprenent lo tèxte integral de quatre obratge:
  • Pascal, Abrégé de la vie de Jésus,
  • Ernest Renan, Vie de Jésus,
  • Edmond Fleg, Jésus raconté par le Juif errant,
  • François Mauriac, La Vie de Jésus.

• (fr) Nissan N. Perez, Revelation - Representations of Christ in Photography, éd. Merrell, 2003 ;
• (fr) François Boespflug, Jean-Michel Spieser, Christian Heck, Valérie Da Costa, Le Christ dans l'art. Des catacombes au XXe siècle, éd. Bayard/Le monde de la Bible, 2000 ;
• (fr)Dominique Ponnau, Figures de Dieu, ed. Textuel, 1999 ;
• (fr)Jean Paris La fuite en Égypte, ed. Le Regard, 1998 ;
• (fr)Jérôme Cottin, Jésus-Christ en écriture d'images; éd. Labor et Fides, 1990, extrach en linha

1. ↑ 1/ Simon 10,2 %, 2/ Josèp 9,2 %, 3/ Judàs 7,1 %, 4/ Eleazar 7,1 % , Yokhanan 5,1 %, 6/ Yeshua (Jèsus) 4,1 %, 7/ Hananiah 3,4 %, 8/ Jonatan 3 %, 9/ Mattathias 2,5 %, 10 / Menaèm 1,8 %
2. ↑ Per sièis còps dins los evangèlis, levat Marc, par ex.
3. ↑ Un passatge des Actes des Apòstols conta que l'avocat Tertul acusa l'apòstol Pau disent: « Avèm trobat aquel òme, qu'es una pèsta, qu'excita de divisions d'entre totes los jusieus del mond, qu'es cap del partit [en grèc αἵρησις / haíresis] dels nazorèus.
4. ↑ Per quatre còps dins l'evangèli segon Marc e dos, segon Luc, par ex.
5. ↑ Εn grèc Ναζαρά, Ναζαρέθ o Ναζαρέτ.
6. ↑ Neotestamentari: relatiu al Novèl Testament
7. ↑ Se pòt pas dire que Rabbouni siá un equivalent exacte de Rabbi.
8. ↑ Dins lo grèc de l'Evangèli segon Joan : Ἰησοῦς ὁ Ναζωραῖος ὁ βασιλεῦς τῶν Ἰουδαίων.
9. ↑ D'unes, d'entre los linguistas, aprochan aquela expression de Ben Ha Ish, mòt a mòt filh de l'Òme que, segon la semitica e fins a l'ebrieu contemporanèu, designa lo filh de paire desconegut.
10. ↑ L'existéncia d'un tal vilatge a aquel epòca es confirmada per l'arqueologia que trapa de rèstes al periòde ellenistic, pel mai d'ora al sègle II AbC
11. ↑ afirmacions teologicas presentadas dins los recits biblics coma de fachs istorics
12. ↑ Unes istorians e exegètas plaçan la naissença e mòrt de Jèsus entre las annadas mencionadas d'entre que los cercaires anglosaxons: D. A. Carson, Douglas J. Moo e Leon Morris.
13. ↑ Quitament se lo cens de Judèa, tanben evocat dins l'evangèli segon Luc, se faguèt après la deposicion d'Eròdes Arquelau en 6 de nòstra èra, quand Publi Sulpici Quirin èra governaire de Siria, cf.
14. ↑ Vejatz An -1.
15. ↑ Primièra mencion coneguda sens equivòca, dins lo Cronograf de 354, partida XII: VIII kal.
16. ↑ L'evangèli segon Luc li dessenha una ascendencia pairala e lo dona per filh de Josèp filh d'un « Èli filh de Matthan » alara que l'evangèli segon Matieu parla de Josèp « filh de Jacob filh de Matthan ».
17. ↑ Virginitat perpetuala qu'es una doctrina catolica a ortodòxa, que cal pas confondre amb la doctrina crestiana de la Concepcion virginala de Jèsus, nimai amb lo dògme catolic de l'Immaculada concepcion de Maria
18. ↑ La lectura tradicionala catolica vòl que l'offrenda presentada per l'escasença siá aquela del rescat dzl primièr nascut.
19. ↑ Cf. par exemple Pseudo-Matieu
20. ↑ (fr)La Légende dorée de Jacques de Voragine o.p.
21. ↑ Ana e Joaquim, que rebat benlèu una tradicion mai antica, non atestada endacòm mai, alara que lor ligam al mitan sacerdotal es atestat dins los tèxtes canonics: lo Magnificat es proclamat debans Elisabèta, la cosina de Maria, qu'es la femna del prèstre Zacàrias.
22. ↑ Quitament se la region èra partida de l'administracion romana, lo latin i èra gaireben desconegut coma lenga administrativa.
23. ↑ Un calcul basat sus aquel « mens de cinquanta ans » e d'autras allusions presentas dins lo meteis evangèli dona 49 ans.
24. ↑ Los evangèlis s'accòrdan sul nombre (Mt 10. 1-4, Mc 3. 13-19 Lc 6. 12-16 e Jn 6. 67-71) mas donan pas las meteissas tièras de noms, que difèran sus de detalhs.
25. ↑ Se trapa lo mòt « apòstol » dins segon Luc (Lc 6. 13) mas lo sol passatge dels evangilis ont se parla explicitament dels « Dotze apòstols » es dins segon Matieu Mt 10. 2
26. ↑ (fr)Jacques et Jean, fils de Zédédée, Matthieu, Judas… sont des patronymes sémitiques classiques
27. ↑ Étienne Nodet o.p. mòstra que l'estructura del grop « Jèsus + discípols » correspond a l'estructura « Mèstre + discípols » que practicavan sols los mèstres farisians.
28. ↑ Quitament se pòt l'interpretar diferentament: vejar l'episòdi utilizat dins Jn 7. 21-24)
29. ↑ L'evangèli segon Matieu lo fa s'adreçar a la « fedas perdudas de l'ostal d'Israèl » Mt 15:24 o Mt 10:6.
30. ↑ Lo tèma de Dieu revocant la quita mòrt apareis ja dins la Bíblia judaïca, vejatz la scèna de la Vision d'Ezequiel, Ez 37:1-28}}. « Es Iavé que fa morrir e viure, que fa davalar al sheol e ne torna pujar » (1S 2:6).
31. ↑ « Coma totes los autres escrivans jusieus, [Just de Tiberiada] faguèt pas cap de mencion de la venguda del Crist, de las causas que li son arribadas, dels seus miracles »; cf. Fotios, Bibliotèca, Just de Tiberiada, codici 33 de la Chronica dels reis dels jusieus, sur le site remacle.org
32. ↑ Manjar amb de crestians d'origina pagana contraven a las leis alimentàrias e ceremonialas
33. ↑ Abandon de la circoncision, de l'immersion e dels sacrificis legals dins lo cult al benefici de la cèna
34. ↑ « L'Onch » (o « lo Viatjaire »)
35. ↑ Jèsus filh de Mariam
36. ↑ Se trapan dins las soratas 3, 4, 5, 19, 21, 23, 43 e 61
37. ↑ Lo « Siá ! »
38. ↑ la Trinitat essent assimilada al politeïsme
39. ↑ Ἰησοῦς Χριστὸς Θεοῦ Υἱὸς Σωτήρ, Iesos Christos Theou Uios Sôter, Jèsus Crist Filh de Dieu Salvador
40. ↑ Levat aquelas que se situavan dins las zònas geograficas ja dominadas per l'Islam

Versets

1. ↑ Mc 14:13-15
2. ↑ Error de citacion : Balisa <ref> incorrècta ; pas de tèxte per las referéncias nomenadas BFR|Jn|7:1.
3. ↑ Mc 11:15-19
4. ↑ Mc 16}}, Mt 28, Mc 24 e Jn 20-21}}.
5. ↑ 1 Co 15:1-11}}
6. ↑ Antiquitats judaïcas, XX, 197-203, sul site Remacle.org.
7. ↑ Antiquitats judaïcas, XVIII, 63-64, sul site Remacle.org.
8. ↑ Devarim ; Deuteronòma (6 6:4)
9. ↑ (Isaïas 2 2:4)
10. ↑ Sorata 3, La familha d''Îmran, 42 : « Senor, respondèt Maria, cossí auriá un filh? Pas cap d'òme ne m'aprochèt. Es atal, torna l'àngel, que Dieu crea çò qu'vòl. Dich: Siá, e es. »
11. ↑ Atal la sorata 4.171, dich: « Lo Messias Jèsus, filh de Maria, es pas qu'un Messatgièr d'Allà, Sa paraula qu'Envia a Maria, e un buf (de vida) venent d'El. Cresent donc en Allà e en Sos messatgièrs. E digatz pas “Tres”. Arrestatz! Aquò serà melhor per vosautres. Allà es pas qu'un Dieu unic. » Es pas engendrat per Allà, mas plaçat dins lo ventre de Maria per un òrdre de Dieu. La sorata 19.35 : « Conven pas a Allà de S'atribuir un filh. Glòria e Puretat per El! Quand Decidís una causa, dich sonque: “Siá !” e es. »
12. ↑ Sorata III, La familha d''Imran, 31 e Protoevangèli de Jaume
13. ↑ Sorata III, La familha d''Imran, 32, S. XIX, Maria, 16 e Protoevangèli de Jaume
14. ↑ Sorata III, La familha d''Imran, 39 e Protoevangèli de Jaume
15. ↑ Sorata XIX, Maria, 23 e Evangèli dem pseudo-Matieu…
16. ↑ Sorata III, La familha d''Imran, 41, Sorata XIX, Maria, 30 e Evangèli arab de l’enfança
17. ↑ Sorata III, La familha d''Imran, 43, Sorata V, La Taule, 110 e Evangèli de l’enfança segon Tomàs…
18. ↑ Sorata 4, 157
19. ↑ La sorata 4,157 dich: «… e a causa de lor paraula: Avèm vertadierament tuat lo Crist, Jèsus, filh de Maria, lo Messatgièr d'Allà… Mas, lo tuèron pas tanpauc crucificat; e èra pas qu'un faus semblant! E aqueles que discutiguèron sus son subjècte son vertadièrament dins l'incertitud: n'an pas cap de coneissença certana, fan pas que seguir de conjecturas e l'an de segur pas tuat. »
20. ↑ Dt 4:16-18, Dt 27:15, Ex 20:4}

• Jèsus Crist
• Îsâ
• Quistas del Jèsus istoric
• Tèsa mitista
• Cristologia non crestiana
• Jèsus Crist (Shingō)

• Apocrifs biblics
• Bíblia
• Exegèsi biblica
• Testimonium flavianum

• Cristologia
• Pròches de Jèsus
• Messias
• Cristianisme ancian
• Trinitat crestiana
• Unitarisme