Edat Mejana

L'Edat Mejana^[1] (var. Edat Miejancèra;^[2][3] en occitan septentrionau: Atge / Eatge Mejan^[2]) es un periòde istoric que s'estend dau sègle V au sègle XV. Generalament definit dins lo cas d'Euròpa, sei limits pus frequents son la casuda de l'Empèri Roman d'Occident en 476 e la presa de Constantinòple per lei Turcs en 1453 o la descubèrta dau continent american per Cristòl Colomb en 1492. Per extension, aquela epòca se pòu tanben definir per leis autrei continents.

A partir de la fin dau sègle V, leis empèris principaus deguèron faciar de crisis militaras grèvas ai frontieras. La mager part foguèt envaïda e unei dispareguèron rapidàment. Pasmens, lei mèstres novèus d'aquelei territòris utilizèron generalament leis institucions dei territòris conquists per assegurar lor poder. Ansin, leis envasidors, mens nombrós que lei populacions autoctònas, foguèron pauc a pauc assimiladas, mai o mens parcialament, per la cultura deis estats antics. Ansin, d'estats novèus apareguèron coma l'Empèri Carolingian en Euròpa Occidentala, lo Califat Omeia o l'Empèri chinés de la dinastia Tang que poguèron revendicar una partida de l'eiretatge de l'Antiquitat. De movements similars se debanèron tanben sus lo continent american per formar leis empèris dominants de la premiera partida de l'Edat Mejana.

Dins l'Oèst d'Euròpa, lo sègle V foguèt caracterizat per leis invasions massivas de l'Empèri Roman d'Occident per de populacions germanicas e per lo desvolopament important dau crestianisme que va venir la religion dominanta. D'efèct, en 406, lei frontieras romanas foguèron rompudas e l'Empèri foguèt plus capable de replegar leis envasidors barbars que poguèron s'installar e crear de reiaumes novèus sus d'ancianei províncias romanas. Au contrari, lei Romans acceptèron aqueleis occupacions en cambi de l'ajuda dei pòbles ja intrats dins l'Empèri per defendre lo rèsta dau monde roman occidentau còntra d'invasions novèlas. Aqueu sistèma d'alianças foguèt relativament eficaç per luchar còntra leis atacas dei Huns d'Atila en 451-452 mai mostrèt l'afebliment prefond de l'Empèri. Ansin, l'assassinat d'Aetius, generau venceire d'Atila, marquèt lo començament d'un periòde d'anarquiá dins leis institucions romanas que va s'acabar en 476 per la disparicion finala de l'Empèri Roman d'Occident. Avans la fin dau sègle V, sei darriers vestigis foguèron conquistats per lei Germans que lei reiaumes principaus foguèron aquelei dei Visigòts (Septimània e Peninsula Iberica), dei Burgonds (Borgonha), dei Francs (nòrd de França) e dei Vandals (nòrd d'Africa).

En fàcia d'aquela crisi, lei populacions se repleguèron dins lei luòcs defenduts e protegits, magerament dins lo relarg dei sètis deis autoritats de la Glèisa. Ansin, l'influéncia d'un arquevesque èra sovent un element decisiu dins la fidelitat o non d'una vila e de sa region au cap dau reiaume. De mai, leis estructuras eclesiasticas èran la forma principala d'administracion qu'existiá encara après l'afondrament de l'Empèri Roman. Son sostèn èra donc capitau per legitimar lei rèis barbars novèus. Aquelei darriers adoptèron donc, o avián ja adoptat, lo crestianisme coma religion e encoratjèron son desvolopament. Per exemple, foguèt lo cas dau rèi franc Clovís que venguèt crestian vèrs 496. D'autra part, totjorn per assegurar lor poder, leis envasidors assaièron tanben de gardar leis institucions romanas encara existentas. Aquò entraïnèt donc una assimilacion relativament rapida dei pòbles germans per la cultura romana e permetèt au crestianisme de venir la religion principala d'Euròpa Occidentala.

Mentre que l'Empèri Roman d'Occident s'afondrava en fàcia deis invasions barbaras, l'Empèri Roman d'Orient capitèt de resistir e de se transformar per formar un estat novèu que va venir la poissança mediterranèa principala fins au sègle X. Per aquò, l'Empèri d'Orient poguèt aprofichar sa posicion privilegiada (capitala ben defenduda, armada e demografia nombrosas, economia prospèra...) per desviar leis invasions vèrs l'Occident pus feble. Per exemple, de tributs foguèron pagats per obtenir lo retirament d'armadas barbaras intradas dins lei Balcans. Enfin, en fòra de la region de Constantinòple, lei províncias estrategicas de l'Empèri èran Egipte e Siria que foguèron gaire menaçats d'invasion durant aqueu periòde.

Aquò permetèt lo renfòrçament dau poder deis Emperaires d'Orient, inicialament fòrça afeblit per lei luchas intèrnas. De 491 a 518, Anastasi Ièr capitèt de redreiçar lo sistèma financier e l'Empèri s'adaptèt a sa region. Per exemple, lei soudats germanics de seis armadas foguèron remplaçats dins lo corrent dau sègle V per de combatents recrutats dins lei províncias orientalas. Leis annadas entre 518 a 610, especialament lo rèine de Justinian (527-565), marquèt l'apogèu d'aqueu periòde que veguèt la reconquista d'una partida de l'Empèri d'Occident (Itàlia, sud d'Espanha e nòrd d'Africa) e un esfòrç legislatiu important per restaurar lei lèis. Aqueleis annadas marcan donc tanben l'evolucion de l'Empèri d'Orient vèrs l'Empèri Bizantin.

La fin d'aqueu procediment se debanèt durant la premiera mitat dau sègle VII quand l'Empèri perdiguèt sei províncias africanas e deguèt se replegar en Anatòlia. D'efèct, après un conflicte acarnat còntra lei Sassanidas (602-628), lei Bizantins deguèron faciar leis Aràbis musulmans. Vencuts en 636 au fluvi Yarmok, lei Bizantins deguèron abandonar Siria e lo nòrd d'Africa mentre que Constantinòple foguèt menaçat per unei sètges. En 717, Leon III capitèt de tenir Anatòlia e decidiguèt de prendre de mesuras per restaurar la fe crestiana e l'autoritat imperiala per contuniar la lucha. Pasmens, aquò entraïnèt una crisi religiosa grèva (querèla de l'iconoclasme) fins au començament dau sègle IX. Permetèt finalament la restauracion dau poder imperiau mai afebliguèt lòngtemps l'Empèri. Ansin, lei Bizantins poguèron pas empachar la creacion d'un reiaume bulgar sus una partida dau nòrd de l'Empèri.

La restauracion bizantina aguèt luòc au sègle IX. Foguèt caracterizat per la renaissança de la cultura crestiana e la reunificacion de la Glèisa imperiala durant la Patriarcat de Fotios (858-867 puei 877-889). Ansin, leis armadas bizantinas capitèron de reconquistar Grècia, l'Èst d'Anatòlia e contunièron d'avançar en direccion de Siria. En Euròpa, de missionaris bizantins evangelizèron lei populacions eslavas de Crimèa, d'Ongria, de Polonha e de Dalmàcia. A la fin dau sègle X, l'Empèri èra donc tornarmai vengut una poissança importanta capabla de se batre victoriosament còntra leis estats eslaus (Bulgaria en 1018) o turcs fins ais annadas 1060.

Après l'afondrament de l'Empèri Roman d'Occident, l'Occident crestian veguèt la formacion d'uneis estats barbars que luchèron entre elei. Lo venceire principau foguèt lo reiaume franc qu'aprofichèt la disparicion dau reiaume visigòt per venir la poissança majora d'Euròpa Occidentala. Aqueu movement foguèt sostengut per la Glèisa de Roma qu'i veguèt lo mejan per impausar sa version de la fe crestiana en Occident. L'Empèri Franc, dirigit per lei dinastias merovingiana puei carolingiana, foguèt donc considerat coma la restauracion de l'Empèri Roman occidentau. Pasmens, l'aumentacion de l'inseguritat sus lo continent entraïnèt un fraccionament de l'autoritat centrala au profiech de relacions pus pròchas e basada sus la proteccion dei personas. Aquò entraïnèt donc finalament la division deis estats francs e lo començament de la feodalitat.

Ansin, la conversion de Clovís au crestianisme vèrs la fin dau sègle V li donèt lo sostèn de la Glèisa. D'efèct, meme se lo crestianisme èra ja fòrça escampat, la màger part dei reiaumes barbars èran convertits a l'arianisme considerat coma una eresia. Clovis ganhèt donc lo sostèn dau clergat europèu dins sei conflictes ambé sei vesins. Aquò li permetèt donc d'unificar rapidàment Gàllia fins a sa mòrt en 511 fondant l'Empèri Merovingian. A la mòrt de son fondator, aquel empèri foguèt devesit entre seis eiretiers segon lei costumas germanicas. Pasmens, leis estats francs demorèron pròches ai nivèus culturaus e politics. En revènge, après lo rèine de Dagobert I^èr (629-639), lo poder dei rèis merovingians demeniguèt au profiech de l'aristocràcia auta. En particular, a partir dau sègle VIII, la familha dei Carolingians prenguèt una posicion dominanta e poguèt rebutar la dinastia merovingiana en 751.

Renforcèron l'òbra merovingiana e, en 800, Carlesmanhe foguèt sacrat emperaire per lo papa. Estendut sus França, Alemanha e lo nòrd d'Itàlia, l'Empèri Carolingian foguèt considerat coma lo successor de l'Empèri Roman d'Occident e lo protector de la Glèisa. Maugrat sa division en 843 entre leis eiretiers de la dinastia, contunièt de tenir aqueu ròtle e sa partida orientala foguèt a l'origina de la fondacion dau Sant Empèri Roman Germanic au començament dau sègle X.

Au començament dau sègle VII, apareguèt una religion novèla, l'Islam, dins la Peninsula Aràbia basada sus lei revelacions divinas recepudas per lo profèta Maomet a partir de 611. Après una guèrra civila (622-630) còntra lo govèrn de La Mèca, sèti de la religion poleteïsta aràbia, capitèt d'i prendre lo poder e acomencèt la difusion de l'Islam en fòra d'Aràbia. Fins a la mitat dau sègle VIII, leis armadas musulmanas conquistèron un empèri important dich Califat. Pasmens, aquel estat se devesiguèt rapidàment entre leis eiretiers de la dinastia fondada per Maomet. Ansin, tre lo sègle VIII, de versions novèlas de l'Islam apareguèron e de sobeirans locaus fondèron d'estats rivaus d'un Califat que veguèt sei territòris frontaliers prendre mai e mai d'independéncia a respèct dau govèrn centrau entraïnant la division dau monde islamic entre senhors rivaus.

D'efèct, tre la mòrt de Maomet e de son successor Abu Bakr, lei califas musulmans acomencèron de conquistar lei regions vesinas fòrça afeblida per de conflictes recurents. Tre 636, l'armada bizantina foguèt esquichada a Yarmok e lei musulmans poguèron envaïr l'Orient-Pròche, lo nòrd d'Africa puei lo sud d'Espanha e menaçar Constantinòple. La situacion foguèt similara sus lo frònt pèrsa après la batalha de Qadissiya. Aqueu succès permetèt ai musulmans de covertir de populacions novèlas (Turcs, Pèrs...), d'ocupar Pèrsia e d'avançar en direccion d'Índia e vèrs lo centre d'Asia. Pasmens, aquela progression va s'acabar durant la premiera mitat dau sègle VIII en causa de l'alunchament entre leis armadas musulmanas e sei basas e d'una tièra de reviradas.

Una autra causa de l'aplant de l'expansion musulmuna foguèt la division de son empèri entre estats rivaus e de sa religion entre divèrsei brancas. A partir de la fin deis annadas 650, de problemas de succession a la tèsta dau Califat entraïnèron l'aparicion de doas divisions que foguèron lo kharigisme e lo chiisme. De combats se debanèron entre aquelei grops, especialament en causa dau refús d'acceptar l'autoritat de l'aristocràcia sunita per lei chiistas e lei kharigistas. Lo Califat capitèt de faciar aqueleis oposicions durant lei premierei decennis per formar un estat poderós amb una cultura e una economia florissentas. Dins aquò, la dinastia deis Omeiadas deguèt faciar de revòutas dins lei províncias de l'Empèri. En 750, l'insureccion deis Abassidas entraïnèt una guèrra civila acarnada dins lo centre dau Califat e lo rebutament deis Omeiadas. Leis Abassidas formèron un califat novèu que conoguèt son apogèu au començament dau sègle IX.

Dins aquò, lo Califat abbassida poguèt pas gardar lo contraròtle de tot l'Empèri e lo poder de l'autoritat centrala demeniguèt pauc a pauc. A partir de 820, la màger part de Pèrsia venguèt autonòma e Egipte foguèt conquista per lei Fatimidas. Au sègle X seguent, la dinastia foguèt atacada per sei vassaus ancians e gardèt solament un poder simbolic d'un monde musulman devesit entre un desenau d'estats majors e unei principats mai o mens indepedantas.

Au començament dau sègle III, la dinastia Han e son empèri s'afondrèron e lo país conoguèt una succession de periòdes de division o d'unitat. Doas evolucions aguèron durant aquelei procediments. Lo premier foguèt lo desvolopament de la religion bodista que prenguèt una plaça majora en China. Lo segond foguèt l'emergéncia d'una produccion culturala fòrça importanta, especialament dins lo domeni de la literatura.

L'afondrament definitiu dei Han, ja ben començament en 200, se debanèt en 220 marcant lo començament dau periòde dich dei « Tres Reiaumes ». Una unificacion brèva aguèt luòc entre 280 e 316 sota lo poder de la dinastia dei Jins Occidentaus puei lo país foguèt partejat entre dos reiaumes situats au nòrd e au sud fins a 580. Aquela epòca foguèt tanben caracterizada per d'invasions de populacions vengudas dau nòrd de China. La reünificacion foguèt realizada per lei Sui en 580 que foguèron rebutats per lei Tang en 618. Aquelei darriers tenguèron lo poder fins a 907 quand la dinastia, afeblida dempuei lo sègle VIII, foguèt rebutada. I succediguèt cinc decennis de division fins a 960 quand la dinastia dei Song capitèt d'unir tornarmai la màger part de China sota sa direccion.

Aqueu periòde foguèt tanben aquela de l'aparicion e de l'extension dau Bodisme en China. Sa preséncia venguèt pron importanta pendent lei darriereis annadas dei Han e, vèrs 450, la dinastia dei Wei dau Nòrd adoptèt la religion novèla. Rapidàment rebutada per lei Jins, seis institucions marquèron lo país e lo bodisme contunièt son expansion. Un nombre important de sanctuaris foguèt donc construchs coma aquelei de Yungang o de Luoyang durant tot lo periòde e lo bodisme venguèt un aspèct major de la religion chinesa.

En fòra dau domeni religiós, lo periòde veguèt un desvolopament culturau e scientific, magerament pendent lei sègles d'estabilitat de la dinastia Tang. De trabalhs majors foguèron realizats coma lo cavament dau Grand Canau e lo renfòrçament de la Muralha Granda. Dins lo domeni artistic, la literatura e la pintura poguèron aprofichar leis invencions de l'epòca (estampariá...). Per exemple, la poesia prenguèt una importància novèla sota lei Tang e lei rèis e emperaires protegiguèron un nombre grand d'artistas.

Lo sud e l'èst asiatic veguèron la formacion d'uneis estats. Dins lo premier cas, foguèt la consequéncia de la destruccion de l'Empèri Gupta en causa deis invasions dei Huns Blancs. D'estats novèus apareguèron coma aqueu de la dinastia Pallava que sa capitala èra Kanchipuram. Contunièt de s'estendre fins a la fin dau sègle IX mai foguèt vencuda per lei Colas. Aqueu periòde veguèt d'evolucions au nivèu religiós ambé la pèrda d'influéncia dau bodisme au profiech de l'Indoïsme.

Dins lo sud-èst dau continent, la poissança principala foguèt Vietnam. Largament influenciat per lei Chinés, prenguèt la forma d'una monarquiá amb un ret d'institucions governamentalas capablas de modernizar lo país. Puei, en 939, l'aristocràcia aprofichèt l'afebliment chinés causat per la casuda dei Tang per prendre son independéncia e formar un estat novèu au sud de China. Mai au sud, entre lo sègle VI e IX, se desvolopèt au centre e au nòrd-èst de Tailàndia la civilizacion de Dvaravati qu'aprofichèt sa posicion sus lei rotas comercialas de la region.

Enfin, au Japon, apareguèt au sègle VI una unitat relativa dau país que va permetre l'emergéncia dau periòde de Nara (710-794). Lo poder se centralizèt pauc a pauc gràcias a l'aparicion d'una religion fòrta e d'una administracion organizada segon de modèls principalament importats de China. A partir de 700, lei relacions socialas foguèron dirigidas per un còde de tipe feodau a l'origina d'una ierarquiá estricta que lei principaus fondamentaus van demorar fins a la Restauracion Meiji. Lei relacions ambé China èran importantas maugrat lei dificultats dau viatje entre lei dos país e d'ambassadas regularas i foguèron mandadas. Enterin, lei Japonés luchèron còntra leis Aïnos que deguèron pauc a pauc se replegar vèrs lo nòrd de l'illa. Aqueu periòde s'acabèt vèrs la fin dau sègle VIII quand l'aristocràcia venguèt pron poderosa per gardar sei fèus entraïnant la casuda dau govèrn centrau. Japon se devesiguèt adonc entre clans diferents e rivaus.

Lei premiers sègles de l'Edat Mejana veguèron l'aparicion de civilizacions desvolopadas en America, magerament dins la region dau sud de Mexic. Lei doas principalas foguèron aquelei dei pòbles maia e toltèc. La premiera se formèt a partir dau sègle III dins lo sud de Yucatan e de Honduras. Èra formada per un ensems de ciutats-estats situadas au còrs d'un ret comerciau fòrça important. Mestrejavan particularament l'arquitectura massiva (temples, piramidas...) e lo trabalh de la pèira (escultura) o dei metaus (joièus) coma lo mostran lei vestigis coneguts a l'ora d'ara. Pasmens, lei Maias èran tanben relativament avançats dins certanei domenis scientifics coma lei matematicas (realizacion de calendièrs). Au sègle X, la civilizacion maia conoguèt una crisi grèva que sei causas son totjorn mau conengudas. Dins aquò, quina que sigue la rason, un nombre important de ciutats foguèron abandonadas per seis abitants e la superficia ocupada per la civilizacion maia demeniguèt fòrtament.

La segonda civilizacion majora de la region foguèt formada a partir dau sègle VII dins lo centre de Mexic per lo pòble dei Toltècs. A l'origina, èran d'envasidors qu'aprofichèron una crisi militara importanta dins la region per s'i installar. Fondèron la vila de Tula que venguèt lor capitala. Coma lei Maias, desvolopèron una arquitectura massiva basada sus lo trabalh de la pèira e mestrejavan tanben l'escultura e lo trabalh de certanei metaus. Au nivèu culturau e religiós, influencièron fòrtament la region ambé la difusion de dieus coma Quetzalcoatl. L'apogèu dei Toltècs aguèt luòc ai sègles IX e X. Declinèron a partir dau sègle XII e Tula foguèt pilhada per d'envasidors dau nòrd en 1156 o 1168.

Dins lo rèsta dau continent american, d'autrei culturas mens conegudas existiguèron tanben, especialament sus lo territòri estatsunidenc, lo nòrd de Mexic o la Cordilhèira daus Andes. Ansin, vèrs lo sègle VIII, apareguèron un ensems de ciutats a l'entorn de Mississipi.

Lo periòde entre lei sègles XI e XIII veguèt de transformacions importantas sus lei continents europèu e asiatic. Sus lo premier, es lo periòde dei Crosadas. Certaneis estats acomencèron de s'afirmar coma de poissanças importantas en Euròpa Occidentala e Orientala. Sus lo segond, lei transformacions foguèron encara mai importantas ambe l'expansion militara mongòla que va entraïnar la formacion de l'Empèri Mongòl au sègle XIII.

Dependenta dei senhors francs per assegurar sa proteccion, especialament lo cap dau Sant Empèri que capitèt unei còps de nomar o de revocar un papa segon sei besonhs politics, la Glèisa de Roma obtenguèt son independéncia au sègle XI. Puei, lo papa Gregòri VII acomencèt de reformar la fe crestiana e de s'afirmar coma lo cap suprèm dau Crestianisme. Aqueu procediment foguèt sostengut per un sentiment religiós fòrça important dins la societat. Ansin, vèrs la fin dau sègle XI, l'idèa d'una expedicion armada en direccion dei Luòcs Sants, tenguts per lei musulmans dempuei lo sègle VII, venguèt rapidàment fòrça populara e la premiera expedicion partiguèt en 1096 mobilizant de senhors poderós. Aqueleis expedicions venguèron un biais per la papautat o lei senhors europèus d'afirmar, de mostrar lor poder o pus simplament de legitimar una conquista. Van donc prefondament marcar l'evolucion d'Euròpa fins au sègle XIV, magerament au nivèu dei relacions entre estats occidentaus, orientaus e musulmans.

Lei Crosadas principalas foguèron dirigidas còntra lei Luòcs Sants e lei possessions musulmanas situadas dins lo Pròche-Orient. Aprofichant la division entre principats musulmans eissits de l'afebliment dau Califat abbassida, lei Crestians prenguèron lo contraròtle de Jerusalèm en 1099 e fondèron un ensems de marchas militaras dichas « Estats latins ». Mens poblats que lei regions vesinas, aqueleis estats se protegiguèron gràcias a un ret de fortificacions mai deguèron pauc a pauc replegar en fàcia deis armadas musulmanas unidas a partir deis annadas 1160-1170 per Saladin. Jerusalèm foguèt conquista en 1187 e lei Crestians gardèron solament un ensems de pòrts sus la còsta. Maugrat l'arribada d'autrei Crosadas, foguèron pauc a pauc perduts e Sant Joan d'Acre, la darriera vila tenguda per lei Francs, foguèt finalament abandonada en 1291.

Dins lo rèsta d'Euròpa, leis expedicions principalas se debanèron en Espanha per luchar còntra lei musulmans installats dins lo sud de la peninsula, en Occitània còntra "l'eresia catara" e dins l'Èst d'Euròpa còntra lei populacions eslavas. Principalament destinadas a la conquista de territòris novèus, aquelei Crosadas entraïnèron una pèrda d'interés per aqueu genre d'expedicions que dispareguèt pauc a pauc. Lei darrierei Crosadas foguèron dirigidas au sègle XIV còntra leis Otomans e s'acabèron per de reviradas resclantissantas dei Crosats.

Entre lei sègles X e XII, se desvolopèt en Euròpa Occidentala una societat de tipe feodau caracterizada per l'emergéncia progressiva dau poder reiau e per una expansion militara au profiech dei regions vesinas, principalament lo sud d'Espanha, leis illas britanicas e certanei regions abitadas per d'Eslaus.

D'efèct, per permetre la defensa dau territòri còntra leis invasions (Viking, Aràbis, senhors vesins...), se desvolopèt de rets de proteccion assegurats per de ligams personaus. Aquò va desbocar sus una societat feodala onte lei personas pus feblas devián se plaçar sota la proteccion de senhors pus poderós en cambi de lor fidelitat. Au començament, lo poder dei rèis foguèt donc fòrça limitat per l'influéncia d'aquela aristocràcia. Pasmens, pauc a pauc, capitèron d'utilizar lei rivalitats entre lei familhas grandas per prendre l'avantatge e aumentar lor poder. Lo pus poderós d'aquelei senhors èra lo rèi d'Anglatèrra que teniá tanben un nombre fòrça important de fèus dins lo reiaume francés. De procediments similars aguèron luòc en França.

D'autra part, aprofichant lo periòde dei Crosadas, lei reiaumes crestians espanhòus, ajudats per de combatents venguts dau rèsta dei reiaumes francs, capitèt de replegar lei musulmans vèrs lo sud dau país. La batalha decisiva aguèt luòc en 1212 a Las Navas de Tolosa qu'entraïnèt la casuda deis estats musulmans, levat dau reiaume de Granada au sud de la peninsula. Dins leis illas britanicas, lei senhors francs de Normandia aprofichèron una crisi de succession per conquistar lo reiaume d'Anglatèrra (1066). Aquò foguèt l'origina de la monarquiá poderosa anglesa que lo rèi èra tanben un senhor important dins lo reiaume de França. Enfin, dins l'èst d'Euròpa, Suècia mandèt unei Crosadas que foguèron de campanhas de conquista còntra lei populacions eslavas de la region, magerament dins lei regions baltas. Permetèron l'emergéncia dau reiaume de Suècia e la formacion d'estats dirigits per d'òrdres religiós militars coma lei Chivaliers Teutonics.

Coma sei regions occidentalas, la partida orientala dau continent europèu veguèt l'aparicion d'estats novèus mentre que lo declin de l'Empèri Bizantin contunièt, subretot après sa desfacha còntra lei tropas de la Quatrena Crosada (1204) qu'entraïnèt la disparicion provisòria de l'Empèri fins a 1261. Aprofichant lei crisis dau monde musulman au sègle XIII, l'Empèri conoguèt alora una renaissança brèva.

La premiera caracteristica dau periòde per la region foguèt l'expansion dau crestianisme entre lei populacions d'Euròpa Orientala, principalament a l'iniciativa dei Bizantins. Lei succès principaus aguèron luòc en Bulgaria e en Russia onte de reiaumes poderós se formèron. Pasmens, apareguèron tanben d'autreis estats coma Ongria a la fin dau sègle X, Polonha ai sègles X e XI e Boèmia a la fin dau sègle XII.

De son caire, l'Empèri Bizantin, vengut tornarmai una poissança importanta dins lo corrent dau sègle X, deguèt faciar l'arribada dei Turcs Seldjokids sus sa frontiera orientala. Enterin, la Glèisa de Constantinòple e aquela de Roma conoguèron una crisi grèva s'acabant per la division dau Crestianisme entre Ortodòxs e Catolics en 1054. Aquelei dos problemas van causar lo declin important de l'Empèri a partir de la fin dau sègle XI. D'en premier, en 1076, l'armada bizantina foguèt esquichada per lei Turcs a Manzikert causant una crisi de succession grèva a Constantinòple e la pèrda d'Anatòlia. Aquelei menaças sus l'Empèri Bizantin participèron a l'entraïnament dei Crosadas dempuei leis estats crestians occidentaus. Pasmens, apareguèt rapidàment de diferéncias, puei un sentiment d'ostilitat, entre Crestians occidentaus e orientaus.

Ansin, l'Empèri Bizantin aprofichèt pauc lei Crosadas per reconquistar lei territòris pres per lei Turcs. Lei Francs preferiguèron crear una tièra d'estats latins independents per defendre lei Luòcs Sants e lo centre d'Anatòlia demorèt sota lo contraròtle dei Seldjokides. Au contrari, lei relacions ambé lei Crosats venguèron mai e mai marridas. En 1204, la Quatrena Crosada foguèt desviada de son camin per lei Venecians. Lei Crosats prenguèron Constantinòple e pilhèron la vila que venguèt la capitala d'un estat latin. Lo rèsta de l'Empèri foguèt partejat entre lei Crestians o entre de princes bizantins. Lei Turcs, atacats per lei Mongòls, poguèron pas s'opausar a aqueu partiment. A partir de 1241, lo prince de Nicèa capitèt pauc a pauc de reconquistar l'Empèri Bizantin e conquistèt sa capitala en 1261 permetent sa restauracion. Pasmens, l'Empèri restaurat èra d'ara endavant una poissança segondària.

Lei sègles XI e XII veguèron lo desvolopament d'unei civilizacions importantas sus lo continent asiatic a partir deis estats presents dins la region durant lei sègles precedentas dins lo Sud-Èst asiatic, en China e dins l'archipèu de Japon.

Dins lo Sud-Èst asiatic, tres reiaumes principaus se partejèron la region. Lo premier foguèt Birmania que se formèt a partir de la reünion d'unei vilatges en una confederacin unica vèrs la mitat dau sègle IX. Au sègle XI, aquel estat prenguèt una importància novèla après sa conquista dei reiaumes vesins. De trabalhs importants foguèron realizats per sostenir l'agricultura e assegurar lo contraròtle militar dau reiaume. Pasmens, Birmania foguèt pas capable de resistir ais invasions mongòlas e lo país foguèt devesit entre un desenau d'estats rivaus fins a la fin dau sègle XIII. Lo segond estat major dau sud-est foguèt l'Empèri Khmer fondat a partir de 900 per lo rèi Yasovarnam. Fòrça religiós, aquel estat deguèt faciar l'ostilitat dau Reiaume de Champa fins a la fin dau sègle XII. Enfin, lo darrier reiaume major de la region foguèt lo Vietaam de la dinastia Ly. Aquela darriera unifiquèt lo país entre 1010 e 1225 e luchèt victoriosament còntra l'influéncia chinesa e còntra lei populacions situadas mai au sud d'Indochina. Au sègle XIII, la dinastia Ly foguèt rebutada e una familha novèla prenguèt lo poder. S'ocupèt de modernizar lo reiaume, especialament au nivèu administratiu, e de resistir ais atacas mongòlas.

De son caire, China foguèt dominada per l'Empèri Song fins au sègle XII e l'aparicion de l'Empèri Mongòl. Lei Song reformèron l'administracion e la justiciá e capitèron de restaurar l'economia chinesa gràcias ai progrès scientifics e tecnologics realizats per lei sabents dau país e la creacion d'un ret de transpòrts fòrça eficaç. L'epòca foguèt tanben marcada per la proteccion deis artistas e un nivèu culturau aut. Dins aquò, la dinastia deguèt faciar de dificultats militaras importantas, magerament dins lei regions nòrd. En 1126, la capitala de l'Empèri foguèt conquista per d'envasidors venguts de Manchoria e l'Emperaire deguèt se replegar mai au sud. Puei, a partir dau sègle XIII, foguèt lo torn dei Mongòls d'atacar lei territòris Song que foguèron totalament ocupats en 1279.

Enfin, dins lei regions japonesas, la feodalitat eissida dei reformas dau sègle VIII contunièt. Pasmens, se basèt mai e mai sus de ligams personaus. Tre lo sègle IX, la familha dei Fujiwara obtenguèt la màger part dau poder. Conoguèron lor apogèu au sègle X mai abandonèron pauc a pauc l'exercici dau poder per leis afaires religiosas. Permetèron l'aparicion d'una societat au nivèu culturau important, especialament dins lei domenis de la literatura e de l'arquitectura, e l'expansion dau bodisme. Aque periòde s'acabèt a la fin dau sègle XII quand lei clans Taira e Minamoto acomencèron una guèrra per lo contraròtle dau país. Finalament venceires en 1185, lei Minamoto prenguèron lo poder e creèron lo bakufu dirigit per un shogun. Pasmens, la linha dei Minamoto perdiguèt lo poder tre 1199 au profiech de la familha Hojo que dirigiguèt lo shogunat fins a 1333 mentre que lei Fujiwara èran definitivament eliminats dau poder centrau. Maugrat lei menaças d'invasions mongòlas e lei divisions intèrnas causadas per lei clans o lei partisans d'un poder dirigit per l'Emperaire, lo periòde Hojo donèt una estabilitat novèla au Japon.

La formacion fòrça rapida de l'Empèri Mongòl foguèt lo fenomèn pus important dau sègle XIII. D'efèct, eissit d'un ensems de tribús situats unificadas per Genghis Khan entre 1189 e 1206, va s'estendre en quauqueis annadas sus una superficia egala a 33 000 000 km². Lei conquistas principalas foguèron realizadas en Asia Centrala, en China, en Pèrsia e dins lei regions occidentalas d'Asia. D'expedicions foguèron egalament mandadas ambé succès còntra leis estats dau Sud-Èst asiatic e còntra aquelei d'Euròpa Orientala.

D'efèct, vèrs la fin dau sègle XII, lo pòble mongòl èra devesit entre cinc ensems principaus de tribús e enviroutant d'estats relativament poderós coma aqueu de la dinastia Jin. Son unificacion foguèt un procediment lòng, acomençat en 1189 quand Genghis Khan unifiquèt tornarmai la confederacion Khamag, que s'acabèt après una guèrra acarnada entre 1203 e 1206. Après aqueu succès, Genghis Khan reinèt fins a sa mòrt en 1227. Reorganizant la lèi de son estat e sei fòrças armadas, mandèt una tièra de campanhas militaras victoriosas per conquistar lei regions vesinas. En fòra de son organizacion militaras, sa politica basada sus la libertat religiosa, la non-discriminacion entre Mongòls e non-Mongòls e lo desvolopament dei cambis comerciaus e culturaus, li permetèt de tenir pus aisament sei conquistas. A sa mòrt, lo centre d'Asia e lo nòrd de China èra sota son contraròtle.

Son successor Ogedei (1227-1241) contunièt aquela òbra en reforçant leis institucions de l'Empèri creant, per exemple, una capitala novèla a Karakorum. Au nivèu militar, se perseguèt la politica de conquistas ambé d'atacas còntra l'èst d'Euròpa, lo rèsta de China e lo nòrd d'India. Pasmens, la mòrt d'Ogedei arrestèt aquelei progrès e l'Empèri conguèt una crisi de succession entre 1241 e 1251. Fin finala, Mongke venguèt khan en 1251. Assaièt de restaurar la poissança de l'Empèri mai deguèt egalament lo partejar ambé seis aliats durant la crisi de succession marcant lo començament de la division dau territòri mongòl après sa mòrt en 1259. En revènge, lei guèrras de conquista poguèron tornarmai acomençar : lo Califat Abbassida foguèt destruch en 1258 e Tibet reconoguèt la senhoriá mongòla. En revènge, la dinastia chinesa Song capitèt de resistir dins lo sud de China fins a 1279.

A partir dau sègle XIII, l'Euròpa Occidentala foguèt marcada per la formacion e l'emergéncia d'un reiaume poderós sota la direccion dei rèis de França. De Loís VIII a Felipe IV, una tièra de rèis capitèron de prendre l'avantatge sus lei senhors feodaus dau reiaume, d'establir la superiotat de lor poder e de centralizar l'administracion de l'estat per aumentar son eficacitat.

Lo premier ponch d'aquela politica foguèt l'eliminacion, o la limitacion, dau poder de l'aristocràcia feodala, especialament aquelei dau rèi anglés que tenián un nombre fòrça important de fèus en França e dei senhors occitans dau sud conquistat o somes pendent la Crosada dels Albigeses. Aquò permetèt au rèi de França d'integrar dins son domeni pròpri una partida importanta dau sud e de l'oèst dau país (Tolosa, Normàndia...). Après aquelei succès, lei rèis francés deguèron principalament faciar de revòutas de senhors locaus que foguèron pas capables de menaçar seriosament lo govèrn centrau.

En fòra deis afaires militars, la monarquia francesa s'ocupèt tanben d'enfòrçar son poder dins lei domenis economics, administratius e intellectuaus. D'efèct, la region de Flandra venguèt una crosiera comerciala majora en Euròpa e lei sobeirans francés capitèron de crear una tièra de fieras dins lo nòrd dau país. Permetèron de cambis fòrça importants entre lei marchands dau nòrd e dau sud d'Euròpa. Au nivèu administratiu, de reformas importantas de l'administracion foguèron realizadas a partir dau rèine de Loís IX per la modernizar e aumentar son eficacitat. Leis oficiers reiaus foguèron tanben regularament susvelhats. La justícia foguèt prefondament transformada ambé lo desvolopament dei parlaments, sota l'autoritat dau rèi, que permetèron pauc a pauc de limitar l'influéncia de la justícia dei senhors feodaus sus leis afaires pus importants. Enfin, aquelei transformacions foguèron ajudadas per un melhorament dei mejans de formacion gràcias au desvolopament progressiu d'institucions mai o mens religiosas (Universitats, monastèris...) onte la reflexion prenguèt una plaça importanta.

A partir de la fin dau sègle XIII, Felipe IV de França èra donc pron poderós per intervenir dins leis afaires europèus e afirmar son independéncia coma en 1302 còntra la papautat. En 1307, serà tanben capable d'eliminar l'Òrdre religiós dau Temple vengut dempuei lei Crosadas una dei poissanças financieras pus importantas dau continent. Aqueu rèine marquèt la fin de la feodalitat en França e lo passatge vèrs lo Regim Ancian.

A partir dau sègle XIV, un ensems de transformacions importantas entrraïnèt de cambiaments prefonds dins l'equilibri politic entre estats. Lei pus importants foguèron la disparicion de l'Empèri Mongòl devesits entre leis eiretiers e lei vassaus dau darrier Grand Khan, l'epidemia de pèsta deis annadas 1340 que va decimar lei populacions europèas e asiaticas puei causar una mutacion importanta de la societat europèa e l'expansion novèla deis estats musulmans sota la direccion dei Turcs Otomans.

Entre lei sègles XIV e XV, lo continent europèu deguèt faciar de dificultats fòrça importanta que lei principalas foguèron leis epidemias de pèsta de la fin deis annadas 1340 e la persisténcia de conflictes entre estats (Guèrra de Cent Ans, revòutas de païsans...). Lei consequéncias foguèron l'entraïnament d'una crisi dei vilas que deguèron luchar còntra l'autoritat dei senhors assaiant de limitar lor autonòmia e faciar lo desvolopament de l'artesanat dins lei zonas ruralas. La Glèisa de Roma foguèt tanben tocada per una crisi grèva en causa de pèrdas umanas ligadas ais epidemias. En 1377, la mòrt dau papa Grègori X foguèt la fònt d'un conflicte politic e religiós entre lo reiaume de França e lei ciutats italianas per assostar lo sèti oficiau de la papautat. Cada camp elegiguèt son candidat e la Crestianitat Occidentala foguèt devesit entre dos camps fins a 1417. Enterin, lo contraròtle de la Glèisa sus sei fidèus demeniguèt e d'eresias novèlas apareguèron a partir de la mitat dau sègle XV.

Aquelei dificultats aguèron de consequéncias importantas sus la societat medievala ambé l'emergéncia de sentiments novèus. Leis elèits militaras, magerament l'aristocràcia, se donèt d'ideaus novèus dins lei domenis religiós, politics e moraus marcats per la creacion d'òrdres de prestigi coma l'Aus d'Aur de Borgonha. De son caire, leis espròvas faciadas per la borgesiá permetèron l'aparicion d'una identitat comuna e un començament de sentiment de classa. Enfin, la pèrda d'influéncia de la ierarquia catolica entraïnèt l'individualizacion de la practica religiosa e de la reflexion intellectuala.

D'autra part, aqueu periòde foguèt tanben caracterizat per lo progrès tecnic e scientific dau continent que lei sabents realizèron unei descubèrtas importantas (estampariá, arma de fuòc...). Aquò permetèt lo desvolopament dei premiereis industrias dins lei domenis de la metallurgia o de l'agricultura e l'expansion d'idèas novèlas. Enfin, de sobeirans, coma lo rèi de Portugal, encoratgèron lei viatges d'exploracion per descubrir de territòris e de fònts de cambis comerciaus novèus.

La Guèrra de Cent Ans se debanèt de 1337 a 1453 entre França e Anglatèrra. Entraïnada per una tièra d'incidents regardant lei fèus dau rèi anglés dins lo reiaume de França, foguèt en realitat la contuniacion d'un ensems pus important de conflictes entre lei dos reiaumes. Son començament foguèt a l'avantatge deis Anglés que capitèron d'ocupar la partida oèst de França après la desfacha francesa de Peitieus en 1356 e la captura dau rèi francés Joan II. Puei, maugrat lo redreiçament francés durant lo rèine de Carles V, la màger part de França foguèt ocupada. En 1420, lo tractat de Troyes consacrèt l'adopcion dau rèi anglés Enric V coma eiretier dau rèi francés Carles VI, vengut fòl quauqueis annadas après lo començament de son rèine.

Pasmens, leis annadas 1420 veguèron tanben l'emergéncia d'un sentiment nacionau dins lei dos reiaumes, especialament en França, e una partida de la noblesa e de la populacion refusèt l'arribada d'un rèi estrangier a la tèsta dau país. Lo redreiçament definitiu dei fòrças francesas se debanèt en 1429 quand Joana d'Arc capitèt d'empachar la presa d'Orleans per leis Anglés e d'assegurar la legitimitat de Carles VII sacrat rèi a Rems. De mai, leis Anglés perdiguèron l'aliança ambé Borgonha e deguèron d'ara endavant faciar solets una armada francesa modernizada e reorganizada. Entre 1450 e 1453, foguèron totalament desfachs e perdèron tot lor territòri continentau levat de la vila de Calais. Aqueu conflicte, fòrça lòng, entraïnèt l'emergéncia dei nacions francesa e anglesa car permetèt de renfòrçar l'administracion centrala dei reiaumes e de melhorar fòrtament leis armadas reialas en fàcia dei tropas dei noblesas localas.

En fòra dau conflicte entre França e Anglatèrra, lei sègles XIV e XV venguèron l'emergéncia d'uneis estats novèus en Euròpa. Dins lei regions de l'oèst, la peninsula iberica veguèt la formacion de Portugal durant la Reconquista, e dei reiaumes de Castilha e d'Aragon. Pauc a pauc, Castelha estendigut sa dominacion sus la region. En Itàlia, la peninsula se devesiguèt entre ciutat-estats rivaus (Milan, Venècia, Florença, Estats de la papautat...) e lo Ducat de Savoià que deguèt rapidàment faciar la pression francesa sus sei frontieras occidentalas.

Pasmens, lei nacions novèlas aparegudas ai sègles XIV e XV foguèron principalament situadas dins lei regions centralas e orientalas dau continent :

• Polonha-Lituània se desvolopèt sota l'influéncia d'una dinastia catolica, lei Jagellons, e s'estendiguèt pauc a pauc a l'entorn de Cracòvia. En 1410, la batalha de Grunwald marquèt l'afondrament de l'Òrdre dei Chivaliers Teutonics, que vendriá finalament vassau dau rèi polonés en 1466, e lo començament de l'expansion polonesa. A la fin dau sègle XV, lo reiaume èra vengut la poissança principala de l'Euròpa de l'Èst.
• Danemarc capitèt per una politica mesclant guèrras de conquista e alianças matrimonialas d'unificar lei país d'Escandinàvia en 1397.
• Moscovia que venguèt lo centre de l'unificacion d'unei principats vassalas dei Mongòls. En 1380, la batalha de Kolikovo marquèt l'afondrament de la poissança mongòla dins la region e Moscòu venguèt independanta vèrs la fin dau sègle XV.
• lo Sant Empèri Roman Germanic que seis institucions foguèron definidas en 1356. Aparegut vèrs lo sègle XI, aquel estat foguèt la poissança dominanta d'Euròpa Centrala. Pasmens, l'autonòmia totjorn creissenta de sei membres va pauc a pauc entraïnar son afebliment.

La fin de l'Edat Mejana veguèt lo començament d'un periòde d'expansion novèu per l'Islam e leis estats musulmans. Dos estats ne'n foguèron la basa. Lo premier foguèt Mali que conoguèt son apogèu durant lo rèine de Kankan Mossa pendent la premiera mitat dau sègle XIV. Dirigit per un sistèma ierarquizat organizat e poderós, sa societat foguèt caracterizat per una tolerància religiosa granda entre musulmans e animistas. Lo prestigi obtengut per Kankan Mossa pendent son romavatge a La Mèca li permetèt d'estendre son territòri sus leis estats modèrnes de Senegal, de Mali, de Gambia, de Guinèa e de Niger. Dins aquò, aquel empèri subrevisquèt pas a la mòrt de son fondator e se devesiguèt tre leis annadas 1340 en causa d'atacas enemigas sus sei frontieras e de crisis de successions a sa tèsta.

Lo segond estat musulman en expansion fòrta durant aquela epòca foguèt lo Sultanat Otoman que vendriá lo Califa Otoman après sa victòria sus lei Mamelocs en 1517. Après sa disparicion en fàcia deis armadas mongòlas de Tamerlan en 1402, lo sultanat foguèt restaurat tre 1513. Dins leis annadas 1420, aviá ja reconquist Anatòlia qu'èra lo centre de sa poissança. Puei, contunièt son expansion en direccion d'Euròpa. Obtenguèt unei succès dins lei Balcans (Varna, 1444) e s'installèt durablament en Euròpa. I vendriá la poissança majora durant lei sègles seguents. En 1453, ataquèt lei rèstas de l'Empèri Bizantin que sa capitala foguèt presa. Aquò foguèt un eveniment fòrça important per l'epòca marcant la fin oficiala de l'Empèri Roman e, subretot, causant la partença d'un nombre important de sabents orientaus vèrs Euròpa Occidentala. Constantinòple venguèt alora la capitala dau Sultanat Otoman fins a sa disparicion.

Après sa formacion rapidà, l'Empèri Mongòl conoguèt de successions malaisadas après la mòrt de Genghis Khan e de son premier successor. Quatre estats principaus li succediguèron après la mòrt de Mongke : la China de la dinastia Yuan, l'Ilkhanat, lo Khanat de Djaghataï e lo Khanat de l'Òrda d'Aur. Aqueleis estats conoguèron rapidàment de dificultats intèrnas importantas e foguèron fòrça afeblits tre la mitat dau sègle XIV. La region de Djaghataï conoguèt una restauracion brèva de la poissança mongòla au començament dau sègle XV sota lo rèine de Tamerlan mai sa mòrt entraïnèt la disparicion de son empèri.

La division e lo declin rapide de l'Empèri Mongòl permetèron la formacion o la restauracion d'estats novèus sus lo continent asiatic. D'en premier, foguèt lo cas de China que prenguèt tornarmai son independéncia sota la dinastia Ming a partir de 1368. De trabalhs fòrça importants foguèron realizats e la capitala Nankin foguèt modernizada. Coma en Euròpa, d'expedicions d'exploracions foguèron mandadas per la flòta chinesa. Aquela expansion navala permetèt d'establir la senhoriá chinesa sus la peninsula coreana. Pasmens, au sègle XV, lo govèrn decidiguèt de cambiar de politica e d'adoptar una doctrina isolacionista, principalament per luchar còntra lei piratas japonés. De mai, l'influéncia deis eunucs sus lei decisions de la Cort va entraïnar l'afebliment progressiu de la dinastia.

Au Japon, se debanèt unei guèrras civilas e leis emperaires se succediguèron rapidament. En 1336, lo shogunat foguèt conquist per la familha Ashikaga mai lei trebols contunièron. Entre 1467 e 1477, una guèrra civila fòrça importanta entraïnèt la casuda dau govèrn centrau. Lo poder foguèt devesit entre divèrsei clans.

Dins lo sud-èst asiatic, lo sègle XV veguèt l'emergéncia d'un reiaume thaï poderós a partir d'un ensemble de principats fondadas après lei trebols causats per l'invasion mongòla. Aprofichèt l'afebliment relatiu de Viet Nam entre 1400 e 1430 en causa d'una crisi de succession que permetèt ai Chinés d'ocupar una partida dau país entre 1418 e 1428. Pasmens, una revòuta dirigida per Le Loi li donèt tornarmai son independéncia.

Tres estats principaus dominèron l'America precolombiana durant la fin de l'Edat Mejana. Foguèron l'estat astèc situat dins lo centre de Mexic, l'Empèri Inca situat de lòng de la Cordilhiera deis Andes e l'ensems de ciutat-estats maias de la peninsula de Yucatan.

L'Empèri Astèca èra basada sus una aliança entre tres ciutats dau centre de Mexic (Tenochtitlan, Texcoco e Tlacopan). Foguèt fondat après la casuda de la civiizacion toltèca vèrs la fin dau sègle XII. En 1430, aquela aliança establiguèt sa dominacion sus la region e acomencèt una politica d'expansion progressiva. Adoptant una religion similara ai civilicions precedentas de la region, leis Astècs desvolopèron una civilizacion brilhanta caracterizada per una religion basada sus de sacrificis umans e per un sistèma fòrça important de cambis comerciaus ambé lo rèsta de la region.

De lor caire, leis Incas se desvolopèron a partir de la vallada de Cuzco. Au començament dau sègle XV, acomencèron d'unificar la màger dei regions de la Cordilhiera deis Andes gràcias a una administracion ben organizada, un ret de rotas ben desvolopats e l'utilizacion de quechua coma lenga comuna. Aquò permetèt l'expansion militara de l'Empèri sota lei rèines de Pachacútec (1438-1471) e de son fiu Túpac Yupanqui (1471-1493).

Enfin, dins lo Yucatan, lei ciutat-estats maias veguèron l'aparicion d'influéncias novèlas coma aquela dei populacions « toltècas » vengudas de Mexic après lo sègle XIII. A partir dau sègle XV, se devesiguèron entre alianças rivalas que formèron de blòts ben protegits per de rets de fortificacions e mai o mens ostils entre elei.

1. ↑ Entradas dins divèrs diccionaris:
   • Academia Occitana-Consistòri del Gai Saber. Diccionari General de la Lenga Occitana (DGLO), 2008-2024. 
   • «Moyen Âge» (en francés). Multidiccionari Occitan Dicod'Òc. Congrès permanent de la lenga occitana.
   • Toscano, Reinat. Diccionari de lenga d'òc d’après lo parlar niçard. Auba Novèla. 
   • Ubaud, Josiana. Diccionari ortografic, gramatical e morfologic de l'occitan. Edicions Trabucaire, 2011. ISBN 978-2-84974-125-2. 
2. ↑ ^2,0 et ^2,1 «Moyen Âge» (en francés). Multidiccionari Occitan Dicod'Òc. Congrès permanent de la lenga occitana.
3. ↑ Morà, Pèir. Diccionari Tot en Gascon (30.000 mots). Editions des régionalismes, 2020. ISBN 9782824054124. 

v · d · m	Preïstòria	Protoïstòria	Istòria
	Paleolitic Mesolitic Neolitic	Edat del Coire Edat del Bronze Edat del Fèrre	Antiquitat Edat Mejana Edat Modèrna