Zoönose

Een zoönose is elke ziekte of infectie die van nature overdraagbaar is van gewervelde dieren op mensen. Dieren spelen dus een essentiële rol bij het in stand houden van zoönotische infecties in de natuur. Zoönosen kunnen bacterieel, viraal of parasitair zijn of onconventionele agentia omvatten. Zoönosen zijn vaak diersoortspecifiek en hebben meestal consequenties voor de volksgezondheid.^[1]

Het woord zoönose is afgeleid van de Griekse woorden zoön (dier) en nosos (ziekte). Veel fulminant (levensbedreigend) verlopende infectieziekten zijn zoönosen, daar deze bacteriën, protozoa, virussen of wormen vaak zijn aangepast om in hun specifieke gastheer te overleven zonder al te veel schade aan te richten, maar deze bij andere gastheren een heftige immuunreactie oproepen. Het verschijnsel waarbij menselijke aandoeningen worden overgedragen op dieren, wordt antroponose genoemd.

Men kan zoönosen naar hun reservoir indelen in verschillende groepen:

• Anthropozoönosen zijn infecties, die uitsluitend van de mens (anthro) op het dier (zoö) worden overgedragen. Een voorbeeld van een dergelijke infectie is de tuberculose (TBC).
• Zoöanthroponosen worden van het dier op de mens overgedragen.
• Amphixenosen komen zowel bij de mens als het dier voor en worden in beide richtingen overgedragen. Een voorbeeld is de runderlintworm (Taenia saginata).

Een indeling op basis van de levenscyclus is eveneens mogelijk. Men maakt onderscheid tussen een directe (ortho) zoönose. De ziekte wordt hierbij door het directe contact met een mechanische vector van het dier op de mens overgedragen. Een voorbeeld voor een dergelijke infectie is een mijt (Sarcoptes scabiei). Bij een cyclozoönose moet de ziekteverwekker tussen verschillende gastheren wisselen. Zowel de tussengastheer als ook de eindgastheer zijn vertebraten. Deze vorm van een zoönose wordt uitsluitend bij parasitaire infecties gezien, die een heterogene cyclus hebben. Bij een metazoönose zal de infectie eveneens tussen verschillende gastheren wisselen, maar in tegenstelling tot de cyclozoönose is de tussengastheer hier een invertebraat, zoals een mug. Bij saprozoönosen heeft de ziekteverwekker een niet dierlijk reservoir. Voorbeelden voor een dergelijk reservoir kunnen planten, grond of water zijn. Voorbeelden die in deze klasse vallen zijn giardia en toxoplasmose. Latente zoönosen zijn ziekten die bij de tussengastheer geen symptomen veroorzaken. Deze kunnen dan bijvoorbeeld via rauw vlees worden overgedragen.

Zoönosen kunnen verder worden onderverdeeld naar het soort ziekteverwekker. Als mogelijke ziekteverwekkers komen prionen, virussen, bacteriën, protozoa, wormen, schimmels of arthropoda (geleedpotigen) in aanmerking.

Het reservoir voor zoönotische ziekteverwekkers zijn gewervelde dieren. In principe komt ieder dier in aanmerking om een zoönotische infectie over te dragen, ook al vertoont het geen ziektesymptomen. Ook zuivelproducten kunnen door deze ziekteverwekkers zijn gecontamineerd. In westerse landen zijn dit vaak huisdieren of nutsdieren.

Een bijzondere rol als vector hebben insecten. Zij kunnen zich over een grote afstand verplaatsen zonder dat een gewerveld dier in de buurt is en zo de infecties van het dier op de mens overdragen.

Een (niet volledige) lijst van bekende zoönosen:

Ziekte	Verwekker	Reservoir	Vector	Ziekte bij mens
BSE	prionen	koe	consumptie specifiek risicomateriaal zoals hersenen en zenuwweefsel	variant Creutzfeldt-Jakob

BSE of boviene spongiforme encefalopathie is een ziekte die behoort tot de groep van de TSE of transmissible spongiforme encefalopathie. Tot deze groep behoort o.a. ook scrapie bij schapen.

Ziekte	Verwekker	Reservoir	Vector	Ziekte bij mens	Verspreiding
Ebolavirus	Filovirus	Vleermuis	direct contact	Ebola	Afrika
Lassakoorts	Arenavirus	wilde knaagdieren	contact met excreties en secreties	Lassakoorts	Afrika
Marburgvirus	Filovirus	Vleermuis	contact met geïnfecteerde weefsels	Afrikaanse hemorragische koorts	Afrika
Rabiës	Lyssavirus	zoogdieren	contact met secreties	Rabiës	wereldwijd

• Riftdalkoorts
• Vesiculaire stomatitus
• Ziekte van Newcastle
• Influenza
• SARS-CoV-2 (vermoedelijk)

Ziekte	Verwekker	Reservoir	Vector	Ziekte bij mens	Verspreiding
Brucellose	Brucella species	Rund, schaap, geit, varken, hond	contact	Maltakoorts	wereldwijd
Miltvuur	Bacillus anthracis (bacterium)	Herbivoren, grond	contact	Miltvuur	wereldwijd
Pest	Yersinia pestis	rat, vector vlo	beet	Pest	Afrika, India, Indochina en Centraal-Azië (incidentele, lokale uitbraken)
Q-koorts	Coxiella burnetii	koeien, schapen, geiten, teken, honden, katten, vogels	contact of consumptie	Q-koorts	Nederland, Australië
MRSA	Methicillin-resistante Staphylococcus aureus	varkens, kippen, melk-koeien[2], huisdieren	contact, airborne, consumptie	MRSA infectie, longontsteking, huidinfectie	wereldwijd

• Ziekte van Weil
• Campylobacter besmetting
• Listeriosis
• Ornithosis
• Salmonella besmetting
• Tyfus en andere door de Rickettsiae-bacterie veroorzaakte ziekten
• Glanders

• Giardiasis
• Toxoplasmose

• Trichinosis
• Cutaneous larva migrans

• ringworm

• mijten

De incidentie en prevalentie van de meeste zoönosen is moeilijk in te schatten. Enerzijds worden veel zoönosen niet gediagnosticeerd, anderzijds bestaat voor de meeste zoönosen geen meldplicht.

Algemeen kan gesteld worden, dat hoe frequenter en hoe intenser het contact met dieren is, hoe groter de kans om zich met een zoönose te infecteren.

Eetgewoontes kunnen een grote invloed hebben op het voorkomen van zoönosen. Zo is de prevalentie van Toxoplasmose in Groot-Brittannië kleiner dan in Frankrijk, omdat men in Groot-Brittannië minder rauw of kort aangebraden vlees eet dan in Frankrijk.

Cysticercose, een ziekte bij de mens met de varkensbandworm, komt in joodse en islamitische bevolkingsgroepen minder voor, omdat zij geen varkensvlees eten. Door slechte hygiëne, bijvoorbeeld bij de bereiding van voedsel door een besmet persoon, kan de ziekte toch uitbreken.^[3]

Een bijzondere gevaar gaat uit van de stijgende populariteit van exotische dieren. Ziekten bij deze dieren en dus ook zoönoses zijn meestal niet onderzocht. Onbekende of zelden voorkomende kiemen kunnen een diagnose moeilijk en een vroegtijdige en doeltreffende therapie onmogelijk maken. Deze dieren kunnen ook als vector voor speciesonspecifieke ziekten fungeren.

In de loop van 2005 werd zo bijvoorbeeld in Duitsland een reeks doodsgevallen bij de mens gezien. Een patiënt werd in India met rabiës geïnfecteerd. De symptomen van de ziekte werden toen aan drugsconsumptie toegeschreven en zo werd na de dood van de patiënt en hele reeks organen getransplanteerd, met infectie van de ontvangers tot gevolg.

Salmonellose wordt vooral over eetwaren (eieren, melkproducten, kippenvlees) overgedragen. Salmonellose is de het vaakst aangegeven zoönose. Hoge temperaturen verhogen het gevaar dat Salmonella zich in etenswaren kan vermenigvuldigen.

Immuno-incompetente mensen, zoals aidspatiënten, of mensen die een zware chemotherapie krijgen, immunosuppressieve oude mensen en jonge kinderen, zijn bovendien aan het gevaar blootgesteld zich met kiemen te infecteren, die normaal bij een mens symptoomloos blijven.

Een speciaal gevaar bestaat voor zwangere vrouwen. Sommige zoönosen kunnen een beschadiging van de embryo of een abortus veroorzaken.

Bepaalde beroepsgroepen, zoals dierenartsen en boeren, hebben door hun intensieve contacten met dieren een hoger infectierisico. September 2005 werd bekend dat een drietal familieleden van varkenshouders door een van varkens afkomstig MRSA bacterie waren besmet.

• Krauss H. et al: Zoonoses. Infectious Diseases Transmissible from Animals to Humans. 3rd Ed. Washington, ASM Press 2003. ISBN 1-55581-236-8

• (en) http://www.medical-microbiology.com/Dateien/zoo_eng.html
• Ziek door dier, rivm.nl (gearchiveerd)