Pyrit

Pyrit
En Dreekristall ut Pyrit
Cheemsch Tohopensetten	FeS2
Mineralklass	Sulfid 2.EB.05 (na Strunz, 9. Oplaag) 2.12.1.1 (na Dana)
Kristallsystem	kuubsch
Klöör	ahn Klöör, witt, grau, root, geel, blau
Streekklöör	gröön bit blauswart
Mohshard	6 bit 6,5[1]
Dicht (g/cm³)	4,95-5,2
Gleem	Metallgleem
Transparenz	opak
Brook	musselig sprööd
Splitten	{100} undüütlich
Indruck	kuubsch (Tardelfrom) t. D. oktaedrisch un pentagondodekaedrisch
faken Kristallflachen
Tweeschenbilden	Dördringtweeschen, Tweeschenass [001]
Kristalloptik
Breektall
Dubbelbreken (optisch Utrichten)
Pleochroismus
Winkel/Dispersion vun de optischen Assen	2vz ~
annere Egenschoppen
Phaaswesseln
Smöltpunkt	742 °C
cheemsch Verhollen	Pulver löst sik in Salpetersüür
lieke Mineralen
Radioaktivität	nich radioaktiv
Magnetismus	magneetsch dör Hittmaken
sünnerlich Kennteken	Striepen op Tardelflachen

Pyrit (cheemsch: Iesen(II)-disulfid) is en Mineral, dat düchtig faken vörkummt un to de Mineralklass vun de Sulfiden mit de Mengdenproportschoon Metall : Swevel (Selen, Tellur) < 1 : 1 höört. Bekannt is dat Mineral ok ünner de Beteken Swevelkies oder Narrengold. Pyrit kristalliseert in’t kuubsche Kristallsystem mit de cheemschen Tohopensetten FeS₂ un entwickelt vör allen idiomorphe Kristallen – dat sünd Kristallen mit vullstännige Utbilln vun de Egenfigur – in de Form vün Tardels oder Pentagondodekaeders. Ok Oktaeders un Disdodekaeders sünd verbreedt oder ok Kombinatschonen vun disse Formen.

Pyrit is polymorph to Markasit.

De metallsche Gleem un sien golden Klöör weren för den volksdömlichen hoochdüütschen Binaam Katzengold sorgt, wat vunt Woort Ketzer afleidt is. In’n engelschen Spraakruum seggt man fool’s gold dorto, wat soveel as Narrengold heet. Man Pyrit lett sik vun Gold licht ünnerscheden: Anners as echt Gold is Pyrit nich formbor un düütlich harder. An eenige Fundsteden kann Pyrit aver wohrhaftig lütte Mengden vun Gold bargen, de dorut en weertschopplich Goldierz maken künnen.^[2]

Pyrit is en natürlichen Halfleider, bi den de Energielück twüschen dat Valenzband un dat Leddband dör den Inbo vun Frömdatomen rünnersett is. En Doteeren mit Arsen föhrt to en p-Halfleider.^[3] De Bandlück liggt twüschen 0,8 un 1,8 Elektronenvolt. Wat sik dat dorbi üm direkte oder indirekte Bandkantenövergäng hannelt, is noch nich kloor. För den direkten Övergang warrt tomeist en Energie vun 0,95 eV angeven.^[1]

Vun wegen de Egenschoppen as Halfleider sünd natürlich Pyritstücken fröher in Detekerempfängers as Kristalldetekters för de Demodulatschoon bruukt worrn. Dör Kontakteeren vun Hand an dat Prinzip vun de Spitzendiode söcht man mit en Nadel en as Diode egent Rebeet op’n Steen.

De Dielektrizitätskunstant ${\displaystyle \varepsilon }$ vun Pyrit liggt bi 20,8.^[1]

De Naam Pyrit kummt vun dat greeksche πυρ pyr för „Füer“. Mit en harden Füersteen kann een Spleten vun’n Pyrit afslahn, de tünnern un verbrennt:

${\displaystyle \mathrm {4\ FeS_{2}+11\ O_{2}\longrightarrow 2\ Fe_{2}O_{3}+8\ SO_{2}} }$

Disse Egenoort weer fröher dorto nütt, üm Tünner antoböten un so Füer to maken.

Vun Pyrit gifft dat en Varietät, de Nickel bargt un as Bravoit betekent warrt.^[4]

Pyrit is dat Sulfidmineral, dat an meisten verbreedt is un Bestanddeel vun de meisten Sulfidlagersteden is. AS Bimineral kummt dat bi de meisten mafischen Stenen vör. Ok in Hydrothermaladern is Pyrit to finnen, woneem dat dör Kristalliseeren vun Lösen, de Iesensulfid bargt, tostannen kamen kann.

Weekdelen vun Deerten warrt in anhollen suerstofffre’e muddige Ümfeller faken dör Pyrit uttuuscht, wodör de Pyrit ok in Sedimentstenen vörkummt. Bakterien, de Swevel reduzeert, sünd dorbi för’t Aflagern vun lüttste Kristallen verantwoortlich, de sik bi’t Verdichten vun de Aflagern to Stenen ümwannelt.

Bi starkere Komprimeeren kann Pyrit to gröttere Kristallen wassen un sogor Musselschalen oder Knaken uttuschen. Op disse Wies künnt Fossilen vullstännig ümwannelt warrn. En Bispeel dorvör sünd de as Goldsnicken betekenten Ammoniten vun’t Jura vun de Fränkischen Alb. Ünner Suerstoffinfluss an de Eerdböverflach verweddert Pyrit över mehrere Twüschenstopen to Iesenoxidhydrat (Limonit oder Bruuniesenierz) FeO.OH.

Un denn kummt Pyrit ok in Bruun- un Steenkahl as ok in suerstofffre’e Grundwaterleiders vör. In dit Ümfeld is de tomeist slecht kristalliseert un bannig fienföhlig för Oxidatschoon.

Weltwiet gifft dat vele Vörkamen vun grote Pyritmassen („Kieskörpers“). Goot kristalliseerten Pyrit gifft dat ü.a. op dat Eiland Elba, in Peru un sünners in de Mien Victoria bi Navajun in Spanien. Beropen sünd de Pyrit-Tweeschenkristallen („Iesern Krüzen“) ut dat Werserbargland, in de Gegend vun Vlotho un in’t Exterdaal.

En vun de wichtigsten grootbedrieflich afboeten Vörkamen in Düütschland weer bit 1992 bi Meggen in’t Suerland.

Kristallograafsche Daten^[5]

Elementarzell vun Pyrit
Kristallsystem	kuubsch
Ruumgrupp	${\displaystyle Pa3\;}$
Gidderparameter (Elementarzell)	a = 5,417 Å
Tall (Z) vun de Formeleenheiten	Z = 4

Pyrit kristalleert in de kuubsch-disdodekaedrischen Kristallklass in de Ruumgrupp Pa3 mit den Gidderparameter a = 5,417 Å un veer Formeleenheiten in de Elementarzell.

Vun de Strutur her gliekt de Pyrit teemlich den Halit (Steensolt, NaCl), wobi aver de Natriumionen, de eenfack positiv laadt sünd, dör Iesenionen un de Chlorionen, de eenfack negativ laadt sünd, dör hantelförmige S₂-Gruppen – en Disulfidion, dat struturell as dat Peroxid opboet is – uttuuscht. De Hantelassen sünd elk parallel to de 3-talligen Dreihassen utricht, aver in ünnerscheedliche Orienteeren, wodör de Symmetrie sieter warrt. Binnen de „Swevelhantel“ herrscht en Atombinnen, twüschen Swevek un Iesen dorgegen en Metallbinnen.^[2]

Weertschooplich is Pyrit afboet worrn, üm dorut Swevelsüür to winnen, mitünner ok för’t Winnen vun Iesen. De Rest, de bi de Swevelsüürherstellen över blifft, warrt Purpurierz (Fe₂O₃) oder ok Kiesafbrand nöömt un kann in’n Hoochaven to Iesen wieterverarbeit warrn. Kiesafbrand kann ok as Poleeren un as Farvengrundstoff bruukt warrn.^[2]

Bi Kopperandelen vun mehr as 0,5 % warrt ok Kopper wunnen. De Goldwinnen lohnt sik aver blots, wenn dat öörtlich anriekert is.

In’t Johr 1999 sünd in Europa blots noch üm un bi 3 Millionen Tünnen Pyrit to’n Winnen vun Swevelsüür röst worrn. De Gröttere Andeel vun Swevelsüür warrt vundaag ut de Entsweveln vun fossile Brennstoffen un annere Afgasen wunnen.^[6]

Na en Studie vun de University of California, Berkeley stellt Pyrit en mööglichen Uttuuschstoff to’t düre Silizium dor bi’t Herstellen vun Solarzellen. Aver op dat Rebeet mutt noch bannig forscht warrn. En Prototyyp, de al för’n Markt döög, is bit vundaag noch nich herstellt worrn.^[7]

De Pyrit un annere Swevelverbinnen, de in de Bruun- un in de Steenkahl binnen sünd, geevt bi’t Verbrennen den Swevel in Form vun Sweveldioxid (SO₂) an de Rookgasen af. Wenn dit Gas in de Atmosphäär kummt, billt sik in Waterdrapens swevelige Süür, de groten Andeel an’t Entstahn vun suren Regen hett. Dör Inrichten to’n Rookgasentwseveln kann de Sweveldioxid vundaag to’n gröttsten Deel torüch hollen warrn.

Ok de Pyrit in Schichten, de Grundwater bargt, kann in’t Biwesen vun Suerstoff oxideert warrn. Disse Oxidatschoon warrt vör allen dör Bakterien katalyseert. En grote Bedüden hett de Oxidatschoon vun Pyrit dör denitrifizeeren, iesen- un sweveloxideeren Bakterien mit Nitrat as indirekt Oxidatschoonsmiddel. Dat is en Vörgang, de ut mehrere abiotische un bakterielle Redoxreakschonen besteiht, bi den opletzt de Sulfidswevel vun’t Pyrit to Sulfat (SO₄^2-) oxideert warrt, wiel de Nitrat to elementaren, molekularen Stickstoff (N₂) reduzeert warrt. Disse Vörgang warrt as „Denitrifikatschoon“ dör Pyrit betekent. In de Rebeden vun de Stadtwerke Hannover AG, woneem Water wunnen warrt, warrt op disse Oort jeed Johr üm un bi 1000 Tünnen Pyrit ümsett.

Na de Drinkwaterverorden liggt de Grenzweert för Nitrat mit 50 mg/l sieter as de för Sulfat mit 240 mg/l. Denitrifikatschoon dör Pyrit bedüüt dormit in Hensicht op’t Inhollen vun den Nitratgrenzweert en Entlasten. Dat Iesen, dat de Pyrit bargt, as ok annere metallsche Bielementen as Mangan oder Nickel kann deelwies in’t Water ringahn un mutt denn bi’t Drinwateropbereiden wegmaakt warrn.

De Pyrit in de Bruunkahl is en Vörrutsetten för’t Översüern vun Restlöcker t. B. in de Lausitz dör Suere Haldenwaters.^[8][9][10]

Vun Esoterikers warrt Pyrit as Heelsteen gegen Arthritis un Ischiaswehdaag insett. Radialstrahligen Pyrit, de ok Pyritsünn nöömt warrt, schall as Amulett an’n Hals dragen warrn un schall dor gegen Magen- un Verdauenstören wirken un to’n annern ok goot wesen för’t Immunsystem.^[11]

1. ↑ ^{a b c} Oertel J, Materialchemische und elektronische Untersuchungen cobaltdotierter MOCVD-Schichten aus Pyrit für photovoltaische Anwendungen, Dissertatschoon, FU Berlin, 2003.
2. ↑ ^{a b c} Martin Okrusch, Siegfried Matthes: Mineralogie: Eine Einführung in die spezielle Mineralogie, Petrologie und Lagerstättenkunde. 7. Oplaag. Springer Verlag, Berlin, Heidelbarg, New York 2005, ISBN 3-540-23812-3 (S. 38-39)
3. ↑ Möller P, Hightech in der Natur – Goldanreicherung in Pyrit und Arsenopyrit, in AGF-Jahresheft, 1994, S.36
4. ↑ Stefan Weiß: Das große Lapis Mineralienverzeichnis, 5. Oplaag, Christian Weise Verlag, München, 2008, ISBN 3-921656-17-6
5. ↑ MinDat - Pyrite (eng.)
6. ↑ E. R. Riegel und J. A. Kent: Riegel's Handbook of Industrial Chemistry. Springer 2003. ISBN 0-306-47411-5. p. 503
7. ↑ Environmental Science and Technology, Bd. 43, S. 2072
8. ↑ http://www.magazin-seenland.de/leipzig--lausitz/lausitzer-seenland/landschaften-im-wandel.html
9. ↑ http://www.faz.net/s/Rub80665A3C1FA14FB9967DBF46652868E9/Doc~EFBDDDFC004F040CE8ECD2623E6B3DD62~ATpl~Ecommon~Scontent.html
10. ↑ http://www.uni-jena.de/data/unijena_/faculties/bio_pharm/inst_oeko/ag_plant/Restauration/script_2.pdf
11. ↑ Walter Schumann: Edelsteine und Schmucksteine, 13. Oplaag, BLV Verlags GmbH, 1976/1989, S. 282-284 ISBN 3-405-16332-3

• Petr Korbel, Milan Novák: Mineralien Enzyklopädie, Nebel Verlag GmbH, Eggolsheim, 2002 ISBN 3-89555-076-0

Pyrit. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

• Bildungsserver för Chemie - Uni Builefeld
• Gröne Stroom ut golden Platten - Berliner Zeitung