Loteranisma

Ny loteranisma na loterianisma dia iray amin' ny sampana lehiben' ny prôtestantisma, sampan' ny kristianisma, no sady ilazana ny teôlôjia nipoitra avy amin' ny fandinihana sy soratr' ilay teôlôjiana sy monka (na moanina) aogostiniana alemàna atao hoe Martin Lotera (alemàna: Martin Luther), nanomboka tamin' ny taona 1517. Izany fandinihana izany dia niteraka ny teôlôjia prôtestanta maro sy ny fiangonana prôtestanta isan-karazany tamin' ny taonjato faha-16, sady nipetraka ho loharano amin' ny tenim-pianoana (na dôgma) sy foto-pampianarana ao amin' ny teôlôjian' ny fiangonana loterana maro, indrindra any Alemaina sy any Skandinavia (Danemarka, Nôrvezy, sns.).

Ahitana fiangonana loterana ny any amin' ny faritra na firenena hafa toa an' i Alsace, i Lorraine, i Madagasikara, i Namibia, i Pôlônia ary ireo firenena balta (Estônia sy Letônia ary Litoania). Mahakasika ny finoan' ny Kristiana loterana sy ny fiangonana loterana maro ary ny antontan-tsoratra momba ny teôlôjia sy ny anjara asan' ny fiangonana ny loteranisma. Harena iombonan' ny Fanavaozana prôtestanta ny teôlôjian' i Lotera.

Ny anarana hoe loterana dia teny fanaratsiana ny mpanaraka an' i Lotera nataon' ilay teôlôjiana skôlastika alemàna atao hoe Johann Maier von Eck nandritra ny adihevitra tao Leipzig tamin' ny volana Jolay 1519^[1]. Nanaraka ny fomba fanomezana anarana an' ireo mpanao fampianaran-diso (heretika) izay mifototra amin' ny anaran' ny mpitarika azy i Eck sy ny mpino katôlilka hafa koa, ka ny hoe loterana dia napetaka hilazana ny teôlôjian' i Martin Lotera^[2].

Tsy nankasitraka ny teny hoe loterana i Martin Lotera fa nisafidy ny hoe Evangelisch (evanjelika na evanjelikaly, "ara-pilazantsara") izay avy amin' ny teny grika hoe εὐαγγέλιον / euangelion, midika hoe "vaovao mahafaly", izany hoe "filazantsara"^[1]. Ny mpanaraka an' i Jean Calvin, i Ulrich Zwingli sy ny teôlôjiana maro hafa mifandray amin' ny Refôrmasiôna dia nampiasa koa io teny hoe evangelisch (alemàna) na evangelical (anglisy) na evangélique (frantsay) io. Mba hanavahana ireo vondrona evanjelika na ara-pilazantsara roa ireo dia nisy ny nanondro ireo vondrona roa ireo ho Loterana evanjelika (na Loterana ara-pilazantsara) sy Nohavaozina evanjelika (na Nohavaozina ara-pilazantsara). Rehefa ela ny ela dia tsy nampiasaina intsony ny hoe evanjelika (ara-pilazantsara). Nampiasa ny hoe loterana hanondroany ny tenany ny mpino loterana nanomboka tamin' ny tenatenan' ny taonjato faha-16, mba hiavahany amin' ny vondrona evanjelika hafa toy ny Anabatista sy ny Kalvinista. Tamin' ny taona 1597 dia namaritra ny hoe loterana ny teôlôjiana tao Wittenberg hanodroana izay heveriny ho "fiangonana marina"^[2].

Teôlôjiana anisan' ireo nitarika ny Refôrmasiôna tamin' ny taonjato faha-16 i Martin Lotera. Teraka tao Eisleben (ao amin' ny kôntean' i Mansfeld, ankehitriny any Saxe-Anhalt) izy tamin' ny 10 Nôvambra 1483. Zanaka lahy voalohan' ingahy Hans Luder sy ramatoa Marguerite Zidler, izay fianakaviana nivelona tamin' ny fitrandrahana varahina sy fandrendrehana metaly, izy.

Nalefan-drainy handranto fianarana tamin' ny ambaratonga voalohany sy faharoa tao amin' ny sekolin' i Mansfeld izy, avy eo tao Magdeburg sy tao Eisenach. Nampitovin' i Lotera tamin' ny afo fandiovana sy ny afobe izany fandefasana azy an-tsekoly izany. Tamin' ny faha-18 taonany izy (taona 1501) dia niditra tao amin' ny oniversiten' i Erfurt ka tao no nahazoany ny maripahaizana bakalôrea sy metrizy. Nanana eritreritra ny hianatra lalàna izy nefa nandao ny fianarana. Voasariky ny teôlôjia sy ny filôzôfia i Lotera. Ny filôzôfia anefa tsy nahafa-po azy, satria mampanantena fanatanterahan-javatra ho an' ny saina fa tsy misy fifandraisany amin' ny fitiavan' Andriamanitra.

Nandao ny oniversite izy ka tapa-kevitra niditra tao amin' ny fikambanan' ny mpirahalahy aogostiniana tao Erfurt izy tamin' ny taona 1505 noho ny tahotra fahafatesana sy ny fitsaran' Andriamanitra taorian' ny filatsahan' ny varatra teo akaikiny sy noho ny nahafatesan' ny namany anankiray.

Tao amin' ny fikambanana mpangataka misy ny Aogostiniana i Martin Lotera no nanandrana nikaroka tsy nisy vokany tamin' ny alalan' ny fampijalian-tena ny famonjena azy. Natao ôrdinasiôna ho pretra izy tamin' ny taona 1507 ary voatendry hampianatra filôzôfia tao amin' ny toeram-pihibohana tao Erfurt. Lasa dokotera amin' ny teôlôjia izy tamin' ny taona 1512.

Tamin' ny taona 1517 dia tsy nifanarahana tamin' ny papa ny amin' ny indolzansy i Lotera, izay natao hahazoam-bola hamatsiana ny fanamboarana ny bazilika Masindahy Piera. Tamin' ny 31 Ôktôbra dia nanoratra tamin' ny arseveka i Lotera mba nangataka aminy ny tsy hanohana io fivarotana indolzansy io sady nampiarahiny amin' ny taratasiny ireo tsangan-kevitra 95 izany. Navoakany ampahibemaso tamin' ny 31 Ôktôbra 1517 ireo tsangan-keviny ireo, izay nofantsihiny tamin' ireo varavaran' ny trano fiangonan' ny Olo-Masina ao Wittemberg. Nampangain' i arseveka Albrecht tany Rôma i Lotera.

Nanoratra taratasy nandidy an' i Lotera hivadika amin' ny heviny ny papa Leô X, nefa nodoran' i Lotera teo anatrehan' ny vahoaka izany. Tafasaraka tamin' ny Fiangonana katôlika izy tamin' ny taona 1521. Ny emperoran' ny Empira Masina Rômana Jermanika sady mpanjakan' i Espaina dia nampiantso an' i Martin Lotera hanatrika ny fivoriana tao Worms. Tao am-pivoriana dia nanda ny hiova hevitra i Lotera ka nanambara fa eo ambany fahefan' ny Baiboly sy ny feon' ny fieritreretany izy fa tsy ambanin' ny fahefan' ny mpitondra fivavahana. Nanameloka an' i Lotera ny mpivory ka nandroaka azy hiala ny faritry ny Empira.

Ny Sola gratia ("Fahasoavana irery ihany") dia fanambaràna midika fa ny olombelona dia tsy voavonjy amin' ny alalan' ny asany, na ara-pitondrantena izany na amin' ny fitiavam-bavaka. Naniry ny hanorina fifandraisana misy fitokisana amin' Andriamanitra i Lotera fa tsy fifandraisana miorina amin' ny fatahorana sy ny fahamelohana intsony. Ny fanasan' ny Tompo (na eokaristia) izay ankalazaina isaky ny fanompoam-pivavahana ahitana toriteny dia mampahatsiahy ny mpivavaka fa fitiavana amin' izao fotoana izao Andriamanitra sady azo tsapain-tanana ao amin' ny asa azo tsapain-tanana nataon' ny Zanany izay nanolo-tena hamonjena ny olombelona.

Ny asa tsara ataon' ny olona dia tsy mandray anjara amin' ny fanavotana azy fa ny finoana irery ihany (latina: Sola fide "Finoana irery ihany"). Izany finoana izany dia ny finoana ny fahafatesan' i Jesosy Kristy mitondra fanavotana teo amin' ny hazofijaliana noho ny fahotan' ny olombelona izay miaiky azy ho mpamonjy. Ny finoana irery ihany fa tsy ny foto-pampianaram-pinoana na ny asa tsara ataon' ny olombelona no miantoka ny famonjena.

Ny Baiboly no fahefana fara tampony sady tokana tsy maintsy ankatoavin' ny Kristiana sy ny Fiangonana amin' ny finoany sy ny fiainana maha kristiana azy. Ny Baiboly no mirakitra ny tenin' Andriamanitra ka izy irery ihany no mpanoro lalana ho an' ny finoana sy ny fiainana. Izany no hevitra fonosin' ny teny latina hoe Sola scriptura ("Soratra Masina irery ihany").

Ny famonjena ny fanahin' ny olombelona dia tsy maitsy mandalo amin' i Kristy mivantana sy amin' ny alalany irery ihany (latina: Solus Christus, "Kristy irery ihany"). I Jesosy Kristy no hany mpanelanelana fa tsy ny mpitondra fivavahana na ny olo-masina na ny anjely. Ny Solus Christus dia manambara koa fa ny famonjena ny fanahin' ny olombelona dia tsy amin' ny alalan' ny fanelanelanan' ny andrim-pivavahana (latina: institutio) na ny sisan-javatra navelan' ny maty (latina: reliquiae).

Miisa roa fotsiny ny sakramenta ao amin' ireo fiangonana loterana, toy ny hita ao amin' ny fiangonana prôtestanta hafa, dia ny batisa sy ny fanasan' ny Tompo (na Eokaristia). Amin' ny Loterana dia tsy sakramenta ny kônfirmasiôna, ny fanamasinam-panambadiana, ny ôrdinasiôna ary ireo fanao hafa ataon' ny Katôlika sy ny Ôrtôdôksa hoe sakramenta.

Manatanteraka ny fanaovana batisa ankizy ny Loterana.

Ny fanasan' ny Tompo dia fomba anamasinan' ny pastora ny mofo sy ny divay ary isotroana sy ihinanan' ny mpivavaka izany araka ny nandidian' i Jesosy Kristy tamin' ny niarahany misakafo farany tamin' ireo mpianany manao hoe: "Izao no ataovy ho fahatsiarovana ahy".

Anisan' ny fanekem-pinoan' ny Loterana ny Fanekem-pinoana apôstôlika sy ny Fanekem-pinoana nikeana.

"Mino an' Andriamanitra Ray Tsitoha, Mpanao ny lanitra sy ny tany aho; ary mino an’ i Jesosy Kristy, Zanaka lahy Tokana Tompontsika. Izay notorontoronina tamin’ ny Fanahy Masina, naterak’ i Maria Virijiny, nijaly raha nanapaka i Pontio Pilato, nohomboana tamin’ ny hazofijaliana, maty ka nalevina, nidina tany amin’ ny fiainan-tsi-hita, nitsangana tamin’ ny maty tamin’ ny andro fahatelo, niakatra ho any an-danitra, mipetraka eo ankavanan’ Andriamanitra Ray Tsitoha, avy any no hihaviany hitsara ny velona sy ny maty. Mino ny Fanahy Masina aho, ny Fiangonana Masina manerana izao tontolo izao, ny fiombonan’ ny olona masina, ny famelan-keloka, ny fitsanganan’ ny tena amin’ ny maty ary ny fiainana mandrakizay. Amena".

"Izaho mino an’ Andriamanitra Tokana, Ray tsitoha, Mpanao ny lanitra sy ny tany ary ny zavatra rehetra, na ny hita na ny tsy hita. Izaho mino an’ i Jesosy Kristy Tompo Tokana, Zanak’ Andriamanitra Lahitokana; nateraky ny Ray talohan’ ny fotoana rehetra; Andriamanitra avy amin’ Andriamanitra; fahazavana avy amin’ ny fahazavana, Andriamanitra marina avy amin’ Andriamanitra marina; nateraka fa tsy noharina; miray Sobstansa (izay maha-Izy Azy) amin’ ny Ray; amin’ ny alalany no nahariana ny zavatra rehetra. Noho isika olombelona sy ny famonjena antsika no nidinany avy any an-danitra, ary tonga nofo notorontoronin’ ny Fanahy Masina tao an-kibon’ i Maria virijina ka natao olombelona; nohomboana tamin’ ny hazo fijaliana koa hisolo antsika fony nanapaka Pontio Pilato; nijaly ary nalevina; ary nitsangana indray tamin’ ny andro fahatelo araka ny Soratra Masina; niakatra ho any an-danitra; mipetraka eo ankavanan’ ny Ray, ary ho avy indray amim-boninahitra hitsara ny velona sy ny maty, ary tsy hanam-pahataperana ny fanjakany. Izaho mino ny Fanahy Masina, Izay Tompo sady Mpamelona; Izay avy amin’ ny Ray sy ny Zanaka; Izay itsaohana sy omem-boninahitra miaraka amin’ ny Ray sy ny Zanaka; Izay niteny tamin’ ny alalan’ ny mpaminany; sady mino koa ny Fiangonana tokana, masina, apostolika, manerana izao tontolo izao. Izaho manaiky ny batisa iray ho famelan-keloka, ary miandry ny fitsanganan’ ny maty sy ny fiainana mandrakizay. Amena".

Mino sy mampianatra ny Trinite - izay manondro an' Andriamanitra tokana misy persôna telo, dia ny Ray sy ny Zanaka ary ny Fanahy Masina - ny Loterana.

Ny tatitra tamin' ny taona 2011 momba ny firehan' ny kristianisma dia nanombana ny ampahan' ny mponina maneran-tany manaraka ny loteranisma ho 10 %n' ny Prôtestanta (40 %n' ny Kristiana maneran-tany ny Prôtestanta), izany hoe 4  % amin' ny Kristiana manera-tany.

Ireo firenana skandinaviana (Islandy, Nôrvezy, Danemarka, Soeda), i Finlandy, i Estônia, i Alemaina Avaratra no firenana loterana. I Letônia dia ahitana mpino loterana maro anisa. Noho ny fanjanahan-tany nataon' ny Empira Alemàna dia firenena tokana ivelan' i Eorôpa misy Loterana maro anisa i Namibia.

Amin' ny firenena maro hafa dia ahitana mpino loterana maromaro ihany, toa an' i Brezila, i Etazonia (indrindra ny ao amin' ny faritra Midwest: North Dakota sy South Dakota), i Etiôpia, i Indônezia, i Madagasikara, i Papoazia-Ginea-Vaovao ary i Tanzania. Ahitana mpino vitsy nefa tsy azo tsinontsinoavina ny ao Kaokazy (ireo Alemàna monina any), indrindra ny ao Jeôrjia. Ahitana Loterana ihany koa ny any Estônia, Pôlônia, Aotrisy, Slôvakia, Slôvenia, Krôatia, Serbia, Kazakstàna ary Tajikistàna. Ahitana Loterana koa ny any Nizerià, Repoblikan' i Afrika Afovoany, Tsady, Kenia, Malaoy, Repoblika Demôkratikan' i Kôngô, Kamerona, Etiôpia ary Zimbaboe. Misy Loterana koa ny any Kanadà, Frantsa, Repoblika Tseka, Hôngria, Malezia, India, Nederlandy, Afrika Atsimo, ary ny Fanjakana Mitambatra,

• Loteranisma eto Madagasikara

• Fiangonana Loterana Malagasy
• Fiangonan' i Nôrvezy
• Fiangonan' i Soeda
• Fiangonan' i Danemarka
• Fiangonana Evanjelika Etiôpiana Mekane Iesosy
• Fiangonana Loterana Evanjelikan' i Tanzania
• Fiangonana Loterana Evanjelika ao Amerika
• Fiangonana Loterana - Sinôdan' i Missouri
• Prôtestantisma
• Martin Lotera
• Refôrmasiôna

1. ↑ ^1,0 et ^1,1 Espín, Orlando O. and Nickoloff, James B. An introductory dictionary of theology and religious studies. Collegeville, Minnesota: Liturgical Press, p. 796.
2. ↑ ^2,0 et ^2,1 Fahlbusch, Erwin, and Bromiley, Geoffrey William, The Encyclopedia of Christianity, Volume 3. Grand Rapids, Michigan: Eerdmans, 2003. p. 362.