Hollandse expansie

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Mèt Hollandse expansie weurt d'n export vaan Hollandse taolkinmerke nao aander streektaole gemeind. In 't bezunder doelt me heimèt op d'n invlood dee 't Hollands vaan de zeventienden iew had op 't Nedersaksisch (de oosteleke dialekte). De theorie woort in 't Interbellum door G.G. Kloeke opgestèld en allewijl algemein geaccepteerd.

Negentienden-iewse taolgelierde braoke ziech de kop euver de klaankvariatie in 't Zuierziegebeed. Ze waore veural verwoonderd euver 't Urkers, boe me dèks ee en eu op de plaots vaan 'n Algemein Nederlands ij resp. ui kin hure. Johan Winkler meinde tot die klaank trökgónge tot de aajdheid, tot de bewoeners vaan 't eiland in 't Flevomeer al zoe hadde gepraot. Heer woort hei-in gevolg door oonder mie J. van Ginneken, de groetsten dialectoloog vaan begin twintegsten iew.

G.G. Kloeke evels vestegde de aondach op get aanders. In 't Sallands dialek vaan ziene geboortegroond kint me in sommege wäörd mèt 'n Oergermaanse *ū 'n uu, in aandere weer 'n oe. Zoe zeet me (h)uus, meh moes. Dit kin allein weure verklaord oet 'n incomplete expansie. Kloeke riddeneerde zoe: in 't weste woort in 't Middelnederlands de uu al wie [y:] oetgesproke. In de Nedersaksische dialekte gebeurde dat (toen) neet. Wie in de zeventienden iew evels Holland, veural Amsterdam en Enkhuizen, groeten economische veurspood kraoge, góng hun taol via d'n handel euver de Zuierzie 't Nedersaksisch beïnvleuje. Deen invlood woort minder sterk naomaote me wijer nao 't ooste góng. Wie d'n Hollandse Gouwen Iew aofleep, veel die expansie stèl. Die situatie waor in 't Sallands bewoerd gebleve.

Kloeke pasde ouch de Urker klaanke in zien theorie in. Op e zeker memint begós me in Amsterdam de uu alweer door ui te vervaange (en de ii door ij). 't Urkers is dao daan deils in mètgegaange; de Nedersaksische dialekte op 't vasteland neet.

Op Urk vint me eus en meus veur resp. hoes en moes. Wie bove gezag weurt dit gezeen es 'ne variant vaan de dominante Hollandse oetspraok. Huus en muus huurt me in 't Wes-Veluws. Bij Kampen begint 't gebeed vaan huus neve moes. Dit umvat 'n ganse zone die besteit oet 't Sallands, 't Oos-Veluws, 't westelek Achterhooks, 't Drents en väöl Groningse dialekte. 't Oos-Achterhooks, 't Twents en diverse Groningse dialekte (beveurbeeld 't Hogelandsters) höbbe ziech tege de Hollandse expansie verzat: hei zeet me nog ummer hoes en moes.

Binnen 't huus-moes-gebeed gief 't nog dujeleke versjèlle. Naomaote me deper in 't Nedersaksisch taolgebeed kump, nump 't aontal wäörd mèt uu aof en 't aontal mèt oe naovenant touw. Zoe zeet me in Kampen nog schuum, dewijl dat deper in 't binneland schoem is. 't Stad-Gronings heet nog mer in e paar wäörd de uu (meh dus wel in huus). 'nen Algemeinen tendens is evels wel tot wäörd die hiel dèks weure gebruuk, of boe e hoeg prestiesj vaan oetgeit, dèkser de uu höbbe es hoeseleke, boerse wäörd. Dit verklaort boeveur de umgekierde situatie muus tegeneuver hoes, nörges veurkump.

Ouch op aander gebeed vint me de gelaogden, gestiedegaon aofloupenden invlood vaan 't Hollands trök. Zoe höbbe 't Wes-Veluws en 't westelek Sallands (de dialekte vaan Kampen en Zwolle) 'n einheidsmiervoud op -en, en neet op -t wie dat in 't Nedersaksisch normaal is. Aon d'n ooskant vaan 't Nedersaksisch vint me ouch dèkser 'Duitse' mievoude op -e en/of mèt umlaut, dewijl in 't weste umlaut allein in verkleinwäörd veurkump. 't Wäördsje doe heet ziech nog wijer nao 't ooste trökgetrokke: me huurt 't in 't groetste deil vaan Twente of neet mie, of allein nog bij awwere.

Nao get geweifels voonte Kloeke zien ideeë algemeinen ingaank in de Nederlandse dialectologie. Zien veroonderstèlling tot de dialekte vaan 't ooste oonder westeleken invlood hadde gestande, hun klaanke dus neet vaan ziechzelf hadde, waor in zienen tied revolutionair. Toch heet later wel kritiek gekloonke. Kloeke góng naomelek ummer nog devaan oet tot de dialekte nao de Gouwen Iew in hun evolutie waore blieve stèlstoon. Allewijl is me 't dao neet mie mèt ins. Me meint noe tot de Zuierziedialekte, wie de vèsserij weer belaankrieker woort es d'n handel, ummer mie nao-ein gónge stoon, en tot de 'Urker' eu en ee daodoor weer trökgedroonge zien (vervaange door uu en ie). Bewies daoveur beujt oonder mie 't Enkhuizens, boe me ouch uu kint op plaotse boe die etymologisch neet huurt (fluut 'fluit'). Daobij is op de Wes-Veluwe de eu in plaots vaan uu 'nen inkele kier opgeteikend; in d'n twintegsten iew is 'r dao weer oet verdwene.