Vreugnuinederlands

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Vreugnuinederlands is de taolfase vaan 't Nederlands in de zèstienden en zeventienden iew. Soms weurt ouch 't Nederlands vaan d'n achtienden iew mètgetèld; miestens evels neet.

In de Vreugnuinederlandsen tied zètte trends oet 't laat Middelnederlands ziech door: diftongering vaan middeliewse lang monoftonge ij en uu, zoewie verlees vaan naomvalle en aander grammaticaol versumpelinge. Door de oontwikkeling vaan 'n standaardtaol, 'nen trend dee roond 1600 vaste vörm krijg, weurt väöl vaan die versumpeling op sjrif gemaskeerd: me hèlt bewös vas aon de vörmeriekdom vaan de middeliewse taol. Allewel tot de norm minder strik is es vaanaof de negentienden iew 't geval weurt, weure dialekte in 't gemein neet mie opgesjreve. Allein al daorum is 't Vreugnuinederlands gein taolfase vaan 't Limbörgs.

't Vreugnuinederlands heet 'ne rieke sjat aon literatuur naogelaote, zoewel bellettristiek es zaakbeuk. Heidoor is 't bronnemateriaol hendeg groet.

't Middelnederlands is neet vaan 't ein op 't aander jaor in 't Nuinederlands euvergegaange, en natuurlek is 't jaor 1500 get wèllekäöreg. 't Is evels wel roond deen tied tot tendenze oet 't Laatmiddelnederlands ziech zoe sterk doorzètte tot me vaan 'n nui taolfase kin spreke.

In 't Middelnederlands waore de uy (ouch uu gesjreve) en ij lang monoftonge (/yː/ en /iː/ respectievelek). Al in de veertienden iew gief 't aonwiezinge tot die klaanke ziech in 't Braobants beginne te breke (tot /ɛi/ en /øi/ of daorumtrint). In 't Vreugnuinederlands zèt ziech dat door, ouch in 't Oos-Vlaoms, Wes-Limbörgs en 't Hollands, al is 't neet dujelek of 't lèste dialek dat noe oonder Braobantsen invlood deit of oonaofhenkelek die veraandering doormaak. 't Ziews en Wes-Vlaoms hawwe de monoftonge, meh verkorte ze wel tot /y/ en /i/. Väöl Hollandse dialekte doen dat in dezen tied ouch nog: 't gief zelfs aonwiezinge tot me in 't Rotterdams vaan d'n achtienden iew nog huus zag. Woersjijnelek waore allebei de variante acceptabel, al hadde de diftonge e bitteke mie prestiesj.

Me moot wel verstoon tot de lang ij en korte ei algemein oeterein woorte gehawwe; hoegoet bij oetzundering vele ze same. De ei waor daan 'ne wijeren twieklaank (get in d'n trant vaan /ai/).

De centrerende twieklaanke ie en oe vaan 't Middelnederlands weure in sommege dialekte monoftonge; iers laank, later kort. Tot dit neet zoemer gebäörde, kin me opmake oet 't Stadsfries, wat ziech baseert op zèstienden-iews Hollands: de oe en ie höbbe dao dèks nog ummer 'ne naoslaag.

Väöl typische klaanke oet 't Middelnederlands die de modern standaardtaol neet kint, bleve in dezen tied evels nog behawwe; zuug daoveur oonder.

't Naomvalssysteem raak in 't Laatmiddelnederlands dujelek in verval. Ierstens verdwijnt de genitief, dee ummer dèkser mèt van weurt umsjreve. De partitieve genitief blijf langer behawwe. Dit gebäört oonder invlood vaan 't Frans, boe de genitief al iewelaank zoe woort oetgedrök. Ouch veur 't vervalle vaan de aander naomvalle moot me nao 't Frans loere: roond 1300, mèt de veraandering vaan Aajdfrans nao Middelfrans, verdwijnt ouch dao 't naomvalsversjèl. Dat vint in 't Nederlands neet astrein ingaank, meh weurt in de loup vaan de vieftienden iew wel frequinter. In de zèstienden iew is den veur manneleke wäörd in 't oonderwerp al hiel normaal. Ouch der bij d'n datief vrouwelijk verdwijnt.

Umtot roond de rederiekers intösse 'n sjrifcultuur is gebleujd, weure die veraanderinge neet veur zeute kook geslók. Väöl gelierde sjrievers hawwe ziech aon de versjèlle wie 't die in de middeliewe gaof. In de zeventienden iew, es de ierste grammatica's weure gesjreve en ziech in 't noorde 'n standaardtaol vörmp, nump me dit euver. Dao kump ouch de neet geringen invlood vaan 't Hoegduits bij kieke (zuug oonder), wat zien naomvalle jummers wel hèlt.

Toch veraandert ouch op sjrif wel ein en aandert. De vrouweleken datief mèt der weurt zeldzaom, en 't lidwoord die weurt aofgezwaak tot de, ouch op sjrif. Wijer verdwijnt 't wäördsje doe; 'n veraandering die definitief weurt es de makers vaan de Staotevertaoling beslete veur 't neet te gebruke. Oonpersoeneleke constructies, die in 't Middelnederlands väöl veurkaome (mi lanct na di) weure dèkser verpersoenelek (ick (ver)lang naer u). De dobbel oontkinning, zoeget universeel in 't Middelnederlands, verdwijnt in dezen tied gestiedegaon. In de zeventienden iew gebruuk d'n einen oteur ze nog wel, d'n aandere neet.

Oondaanks de vörming vaan 'n standaardtaol (zuug direk oonder) gaof 't nog gein standaardspèlling, allein conventies. De spelling rappeleert ouch sterk aon 't Middelnederlands. Zoe blijf de ae veur de klaank /aː/ behawwe. Wäörd die mèt /k-/ beginne weure nog dèks mèt c- gesjreve en de /z/ weurt nog dèks gesjreve es s, meh de modern alternatieve koume al dèkser en dèkser veur (klock neve clock, zeer neve seer). De /-k/ aon 't ind weurt gemeinelek es -ck gesjreve, noets mie es -c (ick tege Middelnederlands ic). Etymologische spelling, die in de middeliewe zelde woort gebruuk, weurt noe gewoener: 'n etymologische -d die es [t] weurt oetgesproke, versjijnt noe en daan es -dt (Godt tegeneuver Middelnederlands g(h)ot). Ouch d'n diagraaf gh weurt awwerwèts meh versjijnt nog wel aon 't woordind, es 'n etymologische /ɣ/ wie /x/ klink (dagh). De oe krijg noe exclusief de functie vaan geslote achterklinker, mèt of zoonder naoslaag (zuug bove), boe ze in de middeliewe ouch nog welins veur de /oː/ of /øː/ stoont.

De bove umsjreve evoluties kin me dujelek zien in de twie Biebelvertaolinge oonder. De Leuvese Biebel oet midde zèstienden iew is nog in typisch middeliewse spelling, dewijl de Staotevertaoling - bekaans 'nen iew later, en ouch nog in 't noorde oontstande - wezelek moderner oetzuut.

In dezen tied vörmp ziech 'n standaardtaol, deils ouch bewös door 't streve vaan sjrievers en gelierde die ziech mèt taol besjeftege en ziech aofvraoge wie 'n Nederlandse standaardtaol zouw mote oetzien. 't Is e laankzaam perces, boe-in me in de loup vaan diverse decennia evolueert vaan vagelek genormeerd taolgebruuk tot 'ne prescriptieve standaard.

De belaankriekste bijdragende dialekte zien 't Hollands en 't Braobants. Vaanajds woort gedach tot d'n instroum vaan prottestantse vlöchtelinge oet Braobant in Holland heet gezörg veur 'nen taolnorm oonder de bovelaog. Volgens Nicoline van der Sijs is dit 'n mythe en heet me veural geloerd nao 't Hoegduits, wat kort daoveur oonder invlood vaan Maarten Luther sterk genormeerd waor geraak. Wie gezag is dee taol vaan belaank gewees veur oonder mie 't behajd vaan de naomvalle.

Eint vaan de ierste beuk die ziech bezeghawwe mèt de vörming vaan 'n standaardtaol is Twe-spraack vande Nederduitsche letterkunst (1584), 'n soort taollier in dialoogvörm. Hei-in weure zakes wie vörmlier en syntaxis, meh ouch 't euvermaoteg gebruuk vaan Franse lienwäörd. Oet zoeget d'nzelfden tied stamp d'n dictionair vaan Cornelis Kiliaan (1562, twiede editie 1576). Dees twie beuk weure in d'n iew dee kump väölvöldeg gebruuk. Ouch literair oteurs wie Vondel en Hooft laote ziech euver taolkwesties en -keuze oet. Zier belaankriek is de Staotevertaoling gewees. De vertaolers daovaan gónge veur de te gebruke taolnorm oetgebreid in conclaaf, mèt gedetailleerde versleeg vaan welke wäörd al of neet te gebruke.

Wat in eder geval woort aofgekäörd waore typisch Hollandse dinger die in aander dialekte oontbreke. Vörm wie dorde en vors veur derde en vers woorte aofgeweze, zoe good wie oontrundinge wie breg en pet veur brug en put. Veur jij mós gij weure gesjreve, en mijn kós allein bezittelek veurnaomwoord zien. Soms woorte, dinkelek oonder Duitsen invlood, zelfs vörm ingeveurd die zoewel in 't Hollands es in 't Braobants vreemp waore, wie dacht en bracht in plaots vaan docht en brocht. Wel Hollands waor de consequente keus veur vörm zoonder umlaut: kaes veur kees, groen veur greun of gruun, ooghjen veur eughken. Ouch in vörm wie vond en zond góng me veur de westeleke variante, umtot vand en zand mesjiens mèt van 't en zand zouwe kinne weure dooreingehaold.

Soms woorte ouch regele bedach die in de spreektaol gaaroet neet leefde, wie 't versjèl tösse hen en hun wat in 1625 door Christiaen van Heule in ziene grammair woort ingeveurd.

In gesproke Nederlands waor de norm woersjijnelek minder streng. Tot op zeker huugde bleve lui, ouch oet hoeger klasse, hun eige dialek spreke. Zoelaank es me ziech oonderein kós verstoon, waor dat geaccepteerd.

Oonderzeuk nao de dialekte in dezen tied weurt lesteger, umtot me ze neet mie zoe dèks opsjrijf. Dat gebäört noe en daan wel. Ierstens expres: in kemikke literatuur (oonder mie bij Bredero, dee gans bewös Antwerps en Amsterdams vaan zienen tied tegeneuverein zèt), in percesstökker (es sjellende lui weure geciteerd; dao vint me oonder mie 't ajdste Mestreechs). Wijer in informeel stökker wie breve, daagbeuk en sjeepsjournaole, veural bij minder good getrainde sjrievers. Zoe liet ziech wel ein en aandert zègke euver de dialekte.

De vernuiinge vaan 't Braobants sloon, wie gezag, euver nao Oos-Vlaondere en Wes-Limbörg. Zoe oontsteit 't Oos-Vlaoms, e gans nui dialek wat 't midde hèlt tösse Wes-Vlaoms en Braobants. Roond 1500 sjeie Friesland en de Groningse Ummelen oet zelfstendeg te zien. Es gevolg heivaan goon de Frieze ouch Nederduits es ierste taol gebruke. De Frieze goon euver op 't Hollands, wat ziech tot Stadsfries oontwikkelt. Dit dialek is nog in groete lijne geliek aon 't Wes-Fries, 't Hollands dialek wat in 't Noorderkerteer ummer mie terrein wint (al blijf 't aajd Fries dialek vaan dat gebeed tot roond 1700 bestoon). In de Ummelen goon ze 't Nedersaksisch vaan Groninge-stad praote, zoetot ouch dao e gans nui dialek oontsteit, 't Gronings.

't Utrechs, wat in de middeliewe woersjijnelek nog sterk vaan 't Hollands versjèlde, greujt noe nao 't Hollands touw. In Holland zelf, zeker in 't zuierkerteer, zuut me tot de dialekversjèlle laankzaamaon vervlake: de bovelaog geit ziech ummer mie op de standaardtaol riechte, en de lieger klasse numme dat euver. Väöl typisch Hollands taoleige weurt aofgekäörd en nump zie touwvlöch tot 't platteland, later nog tot de vèssersdörper.

Door de dominantie vaan Holland in de zeventienden iew geit 't Hollands invlood oetoefene. Dit neump me de Hollandse expansie. In d'n achtienden iew vèlt die expansie stèl, meh de gevolge blieve. Zoe oontstoon in 't Nedersaksisch diverse laoge vaan Hollandsen invlood, boebij 't Urkers 't sterkste oonder Hollandsen invlood heet gestande, 't Wes-Veluws e bitteke minder en 't Sallands, Drents en Oos-Veluws nog minder, meh nog ummer wel dujelek. Oosteleke dialekte wie 't Twents en 't Achterhooks riechte ziech mie op Duitsland en blieve gooddeils vaan de Hollandse expansie versjoend. Ouch in 't Revieregebeed is de westeleken invlood sterk; dezen invlood löp via de Rijn door tot in 't Kleverland, boe zelfs tot in d'n twintegsten iew in 't Nederlands weurt gepreek.

Wie gezag woort 't Vreugnuinederlands väöl opgesjreve, wezelek meer es 't Middelnederlands. Dit kump um te beginne door de oetvinding vaan de bookdrökkuns, die in de zèstienden iew sterk opkump. Oetindelek zal Amsterdam in de zeventienden iew 'n internationaol centrum vaan de bookdrökkerij weure.

In de zèstienden iew oontsteit d'n al geneumde Leuvese Biebel, de ierste echte Biebelvertaoling in 't Nederlands. Bij kathelieke zal 'r, oondaanks zien oongemein awwerwèts taolgebruuk, tot in de negentienden iew weure gebruuk. Religieus poëzie kump vaan Anna Bijns en Marnix van Sint-Aldegonde, die respectievelek de kathelieke en de prottestantse kant vaan de religieus oerloge keze. In wereldlek opziech beujt d'n Tachtegjaoregen Oorlog ouch plaots veur de Geuzelejer: gezoonge poëzie, ummer op bestoonde melodieë, die de gaank vaan zake in veural de ierste jaore vaan d'n Opstand behandelt.

't Begin vaan de zeventienden iew zörg veur 'nen enorme bleuj vaan de literatuur in Holland. Bekind is veural de Muiderkrink oet Muiden, mèt figure wie Joost van den Vondel, P.C. Hooft en Constantijn Huyghens, die hoegdravende buunwerke en poëzie aoflievert. E bitteke daoboete steit Gerbrand Adriaensz. Bredero, dee mie kemikke speule en leedsjes sjrijf. Zij zien allemaol nog sterk door de rederiekerstraditie beïnvleujd. Dat gelt neet veur de volkspoëzie, die ouch riekelek is euvergelieverd. Dao-in vint me vaan alles, tot obsceen seksleedsjes aon touw. In 1650 kump Samuel van Hoogstraten, veural bekind gebleve es sjèlder, mèt d'n ierste Nederlandse roman.^[1]

Umtot in dezen tied ouch de börgerij ummer mie liert leze, weure väöl zaakbeuk in 't Nederlands gesjreve. Euver alles wat weurt geach neet allein de gelierde te intrèssere versjijne beuk in 't Nederlands, vaan taolkunde en reisbesjrievinge tot beuk euver sjeepsbouw, meulebouw en polderbehier. Breve zien ouch volop bewoerd gebleve; die zien veur taolkundege vaan belaank umtot ze 'n inziech in de spreektaol geve wat me vaan beuk neet zal kriege. Ouch theologische literatuur, beveurbeeld verzaomelde preke, vint ziene weeg nao 't volk, al bleujt dat genre in d'n achtienden iew pas ech. De mieste theologie weurt nog in 't Latien gesjreve, zjus wie beuk euver rechsgelierdheid of natuurwetensjap.

Versjèllende klaankevoluties voltrèkke ziech in de loup vaan de late zeventienden en achtienden iew, meh dat geit dèks zier laankzaam. Väöl vaan die klaanke zien in d'n achtienden iew nog algemein, en verdwijne pas in de negentienden iew oet de gesproke standaardtaol. De mieste Vreugnuinederlandse klaanke leve zelfs allewijl nog in dialekte wijer.

E begin weurt gemaak in Amsterdam. Umtot die stad veur e groet deil oet immigrante besteit, veur e deil vaan boete Holland, kin neet edereine de subtiel taolversjèlle vaan de Hollandse vocaole make. Zoe verdwijnt dao aon 't ind vaan de zeventienden iew 't versjèl tösse ei en ij. Aander stei volge in d'n achtienden iew. Begin negentienden iew beklaog ziech Willem Bilderdijk dreuver tot väöl lui de twie klaanke 'oonterech' laote rijme. Later in deen iew is dao zelfs gein discussie mie euver. Allewijl vint me 't versjèl allein nog trök in enclaves wie Katwijk aon Zie.

Zjus zoeget moot gelde veur de sjerp- en weiklang ee en oo, zoetot 't versjèl tösse koolen 'kule' en kolen 'kole' verdwijnt. Me blijf evels e versjèl in spelling hawwe (sjerplang ee en oo weure ummer mèt twie lètters gesjreve, ouch in ope syllabe). Pas in de twiede hèlf vaan de negentienden iew kump dat ech t'r discussie te stoon; me maag daorum aonnumme tot ouch dit laank gemeingood is gebleve.

'n Aander evolutie is de verkorting vaan de klaanke ie en oe in wäörd wie ziek en boek. In de zeventienden iew waore die zoonder twiefel laank, meh op d'n door - wienie is neet gans dujelek - mote die kort zien gewore. De ie kós wel pas kort weure naotot de ij es twieklaank algemein waor, wat wie bove gezag vrij laat is gebäörd.

De w waor in 't Vreugnuinederlands nog bilabiaol, woersjijnelek zelfs zjus zoe vleujend wie de Ingelse w ([w]). 'n Aonwiezing daoveur beujt 't Surinaams-Nederlands, wat dee klaank heet gehawwe. Daonao geit de klaank, mesjiens mèt de Zuid-Nederlandse w ([β̞]) es tössestap, euver in 'n labiodetaol [ʋ]. De klaank kump woersjijnelek via 't noordooste oet Duitsland. Wienie dit alles gebäörd is, is neet gans dujelek; de versjèllende w's zien nog laank nevenein veurgekoume en woorte dinkelek allemaol es good Nederlands geaccepteerd.

De g(h) en ch zaote in 't Vreugnuinederlands wijer nao veure es in 't Modern Nederlands. Dat hoof nog neet te beteikene tot 't euveral 'n zaachte g waor wie in 't Limbörgs, meh zaachter es de modern g waor ze zeker wel. De veraandering nao 'n echte hel g liek veural oet Holland zelf te koume.

In tekste oet d'n achtienden iew weurt de grammatica, veural de syntaxis, laankzaamaon gewoener veur de moderne lezer. Dat heet deils te make mèt veraanderenden esthetiek: boe me in de zeventienden iew de taol dèks mèt opzat zwoer belaojde (bombas), woort natuurlekheid mie de norm in d'n achtienden iew.

In eder geval verdwijnt ouch op sjrif de genitief (boete religieus tekste, die hendeg conservatief zien). Naomvalsversjèl op ziech blijf evels behawwe, tot in d'n twintegsten iew zelfs - wat beteikent tot generaties sjaolkinder dit systeem kunsmaoteg mote liere.

De dobbel oontkinning verdwijnt gans, 'n evolutie die woersjijnelek gelieken tred hèlt mèt wie dat in de spreektaol geit. Dialek-historische gegeves tuine 'n tröktrèkking in zuieleke riechting: noe nog besteit de dobbel oontkinning in 't Wes-Vlaoms, dewijl me ze in d'n twintegsten iew nog in 't Ziews kós hure.

Gij maak op sjrif mer hiel laankzaom plaots veur jij, wat eigelek edereine in Holland zeet. Ouch versjijnt 'ne nuie beleefheidsvörm: UEdele, aofgekort tot uwé of gewoen u. Tegen 't gebruuk vaan u es oonderwerp besteit nog langen tied weerzin.

Roond 1700 verandert de spelling sterk in de riechting vaan wat me es modern Nederlands herkint. De ae maak plaots veur aa, -ck, -dt en -gh verdwijne, de k en de z weure algemein. IJ blijf mèt y alternere, en 't versjèl tösse sjerplang en weiklang ee en oo weurt op sjrif behawwe, umtot 't jummers ouch in de spreektaol es belaankriek gelt. Typisch veur d'n achtienden iew, zij 't ouch neet gans universeel, is de -d in persoensvörm (hy speeld).

Aon de mieste variatie kump in 1804 'n ind, es de Bataafse Rippubliek de spèlling-Siegenbeek inveurt. In de Zuieleke Nederlen evels is nog gein standaardspèlling. Dao hanteert me ouch väöl awwerwètser conventies, in 't bezunder de ae die nog tot in de negentienden iew bewoerd blijf. Die versjèlle weure pas mèt de spèlling-De Vries en Te Winkel genivelleerd.

Gelyck de klaere dagh in naeren nacht verkeert,

Wanneer de zon verzinckt, vergeet met gout te brallen;

Zoo wort zyn schoonheit oock, in 't zincken, onder 't vallen,

In een wanschapenheit verandert, al te vuil;

Dat helder aengezicht in eenen wreeden muil;

De tanden in gebit, gewet om stael te knaeuwen;

De voeten en de hant in vierderhande klaeuwen;

Dat glinstrend parlemoer in eene zwarte huit.

De rugh, vol borstlen, spreit twee draecke vleugels uit.

(Lucifer, 5e ak^[2])

1. ↑ Neerlandistiek - Dieryk en Dorothé: Samuel van Hoogstraten schildert de verlossing van Dordrecht in verzen
2. ↑ Lucifer vaan Joost van den Vondel op de Digitale Bibliotheek der Nederlandse Letteren
3. ↑ Leuvese Biebel: Genesis 7 in de Digitale Bibliotheek der Nederlandse Letteren
4. ↑ Staotebiebel: Genesis 7 in de Digitale Bibliotheek der Nederlandse Letteren

• Gesproke reconstructie vaan zeventienden-iews Hollands