Stadsfries

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Stadsfries (eige naom Stads of Stadsfrys, Fries Stedsk) zien de op 't Hollands dialekte gesproke in zeve vaan de èlf stei vaan de Nederlandse provincie Friesland. Groof-eweg kin me zègke tot 't Stadsfries e Nederlands vocabulair en veural Friese taolprincipes heet. Daodoor is de naom Stadsfries neet de bèste. 't Stadsfries weurt tot 't Nederlands gerekend, en dèks ouch zoonder mie tot 't Hollands.

De Friese kinmerke zien veur e groet deil te verklaore door 't Hollands elemint in de taol: 't Hollands vaan roond 1500 waor ouch sterk Fries (Ingweoons) vaan karakter. De status vaan ming- of creooltaol, die vreuger dèkser draon woort gegeve, is daorum woersjijnelek oonterech.

Stadsfries weurt gesproke in Leeuwarden, Sneek, Bolsward, Stavoren, Harlingen, Franeker en Dokkum. Verwant zien 't Midslands (gesproke in Midsland op Terschelling), 't Amelands en 't Bildts. Die dialekte weure nog wel ins same mèt 't Stadsfries in ein dialekgróp oondergebrach (beveurbeeld 'Fries-Hollands'); oonderzeuk heet evels oetgeweze tot d'n oersprunk vaan die dialekte neet perceis dezelfde is.

De stadstaole versjèlle oonderein neet zoe väöl. 't Stavorens is get sterker oonder Hollandsen invlood gekoume, 't Dokkums zjus get minder.

Aon 't ind vaan de vieftiende iew verloor Friesland zien bestuurleke zelfstendegheid aon Sakse. Daodoor woorte in de stei neet-Friese bestuurders ingestèld. Tegliek eupende de bezètting vaan Friesland 't gewes veur handelere oet de res vaan de Nederlen, beveurbeeld oet Holland. Dit alles brach de Frieze tot de noedzaak ouch Nederduits te goon liere. Oetindelek woort de taol vaan de Hollandse handelere, neet vaan de oosteleke euverheersers, d'n dominante factor: dees taol woort euvergenome door de bovelaag vaan de steideleke bevolking, en al gaw ouch door de lieger klasse. Daobij höbbe ze zeker eleminte oet hun moojertaol dat nui Hollands in gebrach. Noe nog zit 't Stadsfries vol mèt Friese wäörd, veural in hoeseleke krink en in landbouwterme. Toch moot me deen invlood neet euversjatte. In de zeventienden iew zien 't Wes-Fries en 't Stadsfries nog in hoeg maote euvereingekoume.

In deen tied evels traoje in 't Hollands vaan Holland veranderinge op, boevaan 't Stadsfries versjoend bleef. Es Frieze voolte de sprekers ziech minder gerope de taolvernuiinge vaan stei wie Amsterdam euver te numme, zeker naotot de status vaan Amsterdam en gans Holland in d'n achtienden iew sterk trökleep. Zoe raakde 't Stadsfries regionaol gekleurd, wezelek aanders es 't Hollands aon d'n andere kant vaan de Zuierzie.

Tegeliek woort roond 1800 de norm in de spreektaol ouch strenger. Tot daan touw had me 't Stadsfries geaccepteerd es 'nen al-evel regionaol gekleurde, meh toch wel dujelek verstoonbare vörm vaan 't Nederlands. Noe góng me ummer mie verlange tot lui vaan oontwikkeling de gesjreve standaardtaol ouch zouwe spreke. Zoe verdween 't Stadsfries laankzaamaon oet de hoeger klasse.

In d'n twintegsten iew góng dit perces door. In de jaore zèsteg sjeide zelfs de arbeiersklasse in väöl stei oet hun kinder in 't Stadsfries op te trèkke. Bij lui vaan oonder de zèsteg leef 't daorum veural nog es twiede taol, die me in de kaffee en op straot kin spreke. In e stedsje wie Stavoren, boe 't Stadsfries mie de status (en 't prestiesj) heet vaan e dörpsdialek, steit 't get beter deveur. Ind twintegsten iew versjene ouch get dictionaire in de taol, en woort serjeus oonderzeuk nao de heerkoms, 't vocabulair en de klaanke gedoon.

't Stadsfries mis de breking vaan 't modern Fries (ie, ue, uo), ouch al umtot 't Fries in d'n tied vaan 't oontstoon die diftonge nog neet had. D'n Aajdgermaanse begincluster sk- is wie in 't Fries sk- gebleve. De taol verdräög gein v- en z- aon 't begin vaan e woord, wie ouch 't Fries. De Nederlandse ij en ui koume trök es ie en uu ; 't Hollands had aon 't ind vaan de middeliewe dao mèt zekerheid ouch die klaanke.

Wie heibove gezag is dit veural Hollands; toch koume ouch hei de Friese invlode dudelek door. Neve de versjèlle mèt 't Hollands en euvereinkomste mèt 't Fries te kóppele aon de klaankwètte die heibove besjreve zien (see-see-zee, skuutsje-skûtsje-schuitje) kint 't Stadsfries e groet aontal Friese wäörd, veural in de huiseleke krink en mèt betrèkking tot 't platteland. Zoe zeet me mem en heit veur "mojer/ma" en "vaajer/pa", en jaar en jarre veur "uier" en "mes" ("gier").

De Stadsfriese grammair ligk kort tege de Friese aon. 't Eineg wezelek versjèl is tot de zwakke werkwäörd neet in twie klasse oetereinvalle: de klasse op -je is dus vervalle. 't Wäördsje do ("doe") kump es dou trök en daomèt weurt d'n invlood vaan 't Fries dudelek: in 't aonspreke vaan lui heet 't Stadsfries altied de Friese gewoentes behawwe. 't Werkwoord make weurt zoe vervoog: ik maak, dou maakst, hy maakt, wy/jo/jimme/sy make en de twiede infinitief is te maken, wie in 't Fries (meitsje - te meitsjen).

't Stadsfries steit, oondanks de dudeleke versjèlle mèt 't Nederlands, in lieg aonzien in Friesland en weurt algemein gezeen es slech Nederlands, of teminste plat. 't Fries, vreuger es taol vaan de boere in zeker eve lieg aonzien, heet allewijl ouch de veurkäör bove 't Stadsfries, dewijl me ziech vreuger in de Friese stei mós aonpasse en Nederlands of Stadfries mós goon liere. In Leeuwarden sprik nog mer 20% vaan de bevolking frequint Stadsfries, in ander stei is dat mie. Dao zuut me gemeinelek ouch minder neer op de taol.

't Stadsfries weurt neet dèks in literatuur e.d. gebruuk. 't Gief 'nen diechter in 't Snekers, Henk van der Veer, en e paar leedsjeszengers, wie de Stavorese Doede Bleeker. In Leeuwarden genete de Leeuwarderse Liwwadder Blues vaan Piter Wilkens (dee miestens in 't Fries zingk) en Ut woanskip bekindheid es leedsjes in 't stadsplat. Inkel zinne Stadsfries kin me wijer tegekoume in 't werk vaan Simon Vestdijk, dee zien jäög in Harlingen doorbrach.

• http://www.lowlands-l.net/talk/nld/index.php?page=stadsfries
• http://www.ned.univie.ac.at/publicaties/taalgeschiedenis/nl/fries.htm

• De parabel vaan de Verlore Zoon in 't Bolswards
• ...in 't Dokkums
• ...in 't Leeuwarders