Finlyandiya

Finlyandiya

(Bayraq) (Gerbi)
Paytaxtı	Xelsinki
Tili	Fin tili, Shved tili,
Terretoriyası	337.030 km²
Xalqı sanı	5.211.311
Ǵárezsizlik	1917-j.
Prezident	Sauli Niinistö
Pulı	Euro
Gimn	Our Land, Maamme
Waqıt	UTC + 2
Telefon kodı	+ 358
Internet TLD	.fi

Finlyandiya (finsha: Suomi, shvedsha: Finland), Finlyandiya Respublikası (finsha Suomen Tasavalta, shvedsha: Republiken Finland) - Arqa Evropada jaylasqan mámleket. Maydanı 337 mıń km². Xalqı 8 mln. adam (2023). Paytaxtı - Helsinki qalası; Tampere ekinshi iri qala. Basqarıw tárepten 5 lyani (guberniya) ǵa bólinedi. 1981-jıldan ózin-ózi basqarıw mártebesin alǵan. Aland atawları bul esapqa kirmeydi. BMSh aǵzası. Helsinki - Finlyandiyanıń eń rawajlanǵan qalalarınan biri esaplanadı.

Finlyandiya - suverenli respublika. Ámeldegi Konstituciyası 2000-jıl 1-martta kúshke kirgen. Mámleket baslıǵı - prezident (2000-jıldan Tarya Halonen xanım), ol tuwrı hám jasırın dawıs beriw jolı menen mámleket puqaraları tárepinen 6 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı 1 palatalı parlament, atqarıwshı hákimiyattı prezident penen húkimet birgelikte ámelge asıradı.

Botniya, Fın qoltıqları hám Baltıq teńizi jaǵaları kóplegen buxta hám shxerlar (suw astındaǵı hám suwdan shıǵıp turatuǵın jartaslar) menen bóleklengen. Aymaǵınıń kópshilik bólegi teńiz betinen 100-200 m tómende jatıwshı tegislik. Oraylıq bólegindegi kól átirapı hám de arqa hám shıǵısında tóbelik hám qırlar bar. Arqa-batısında Skandinaviya tawlarınıń tarmaqları jaylasqan (eń biyik jayı 1365 m - Xaltiatunturi shıńı). Paydalı qazılmalardan xromit, temir, mıs kolchedani, misnikel, polimetall kán, apatit, grafit, magnezit, asbest, talk, mramor, muskovit kánleri bar, torf qazıp alınadı. Íqlımı ortasha, arqasında kontinental ıqlım. Baltıq teńizi hám Golfstrim aǵımınıń jaqınlıǵı ıqlımǵa jumsartıwshı tásir etedi. Ortasha temperatura fevralda -3° tan - 14° qa shekem, iyulda 14° tan 17° qa shekem. Jıllıq jawın 600-700 mm. Dárya kóp, qısqa, suwlı, kóp bosaǵalı. Irileri - KemiYoki, KyumiYoki, KokemyaenYoki, TornioYoki. 60 mıńǵa jaqın kól bar (mámleket aymaǵınıń 8%), iri kóli - Sayma. Batpaq kóp. Aymaqtıń 61% orman, tiykarınan, iyne japıraqlı terekler, qublasındaǵı podzol, gleypodzol, torflı batpaq topıraqlarda aralas ormanlar, arqasında taw tundrası. Iri milliy baǵları - Lemmenyoki, Pallas Ounastunturi, Oulanka hám basqalar. Finlyandiyada 18 qorıqxana bar.

Xalqınıń 93% ten kóbi fınlar. Qubla hám batıs rayonlarda shvedler, arqasında saamlar jasaydı. Rásmiy tilleri - fın hám shved tilleri. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi lyutershiler, pravoslavlar da bar. Qala xalqı 65,1%. Iri qalaları: Helsinki, Tampere, Turku, Espo.

Eramızǵa shekemgi 3-2 mıń jıllıqlarda Finlyandiya aymaǵında házirgi saam (lopar) lardıń áwladları jasaǵan. 1 mıń jıllıq baslarında bul jerge Baltik boyındaǵı fın qáwimleri kóship kelip, jergilikli xalıq penen qosılıp ketken hám nátiyjede fın elatı qáliplesken. XII- XIII ásirlerde Finlyandiya aymaǵın shvedler basıp ala basladı. XIX ásir baslarına kelip ol pútkilley Shveciya qol astına ótti. Biraq fın dıyqanları jeke azatlıqtı qoldan bermedi. 1808-1809-jıllardaǵı Rossiya Shveciya urısınan keyin Finlyandiya aymaǵı Ullı Finlyandiya knyazligi formasında Rossiya quramına qosıp alındı. Finlyandiyanı Rossiya patshası tayınlaǵan general-gubernator (1816-jıldan senat baslıǵı) basqardı. Oǵan ishki basqarıw avtonomiya menen birge ekonomikalıq avtonomiya da berildi. XIX ásirdiń 20-jıllarınan Finlyandiyada ekonomikalıq rawajlanıw tezlesti. Aǵash tiliw sanaatı, awıl xojalıǵında sút shárwashılıǵı rawajlandı. Rossiya hám Batıs Evropa mámleketleri menen sawda-satıq janlandı, 1860-jıldan óz aqshası engizildi. XIX ásirdiń 2-yarımında pul tovar qatnasları payda boldı. Fın milleti qáliplese bardı. 80-jıllardıń ortalarında patsha húkimetiniń Finlyandiya avtonomiyası huquqlarına hújimi kúsheydi. Fın xalqı óz milliy jáne social máplerin qorǵaw ushın gúres basladı.

Dáslepki siyasiy shólkem hám partiyalar dúzildi. 1916-jıl parlament saylawında Finlyandiya social-demokratiyalıq partiyası jeńiske eristi. 1917-jıl 6 (19) dekabrde Finlyandiya seymi ǵárezsizlik haqqında deklaraciya qabılladı. 1919-jıl Finlyandiya respublika dep daǵaza etildi. 1939-jıl. Finlyandiyaǵa SSSR áskerleri hújim etti. 1939-1940-jıl „qısqı urıs“ ta fınlar qattı qarsılıq kórsetiwine qaramay, Finlyandiya óz aymaǵınıń bir bóleginen ayırıldı. Ekinshi jáhán urısı jıllarında fashistler Germaniyası tárepinde boldı. 1944-jıl urıstan shıqtı. Urıstan keyin mámleket ózin biytárep dep járiyaladı. Finlyandiya - 1955-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası suverenitetin 1991-jıl 30-dekabrde tán alǵan hám 1992-jıl 26-fevralda diplomatiyalıq qatnasların ornatqan. Milliy bayramı - 6-dekabr - Ǵárezsizlik kúni (1917).

Finlyandiya shep awqamı, Finlyandiya kompartiyası (1918-jıl dúzilgen) menen Finlyandiya xalqı demokratiyalıq awqamı (1944-jıl dúzilgen) nıń qosılıwı nátiyjesinde 1989-jıl dúzilgen; Liberal xalıq partiyası, 1965-jıl dúzilgen; Milliy koalicion partiya, 1918-jıl tiykar salınǵan; Finlyandiya awıl partiyası, 1959-jıl dúzilgen; Finlyandiya social-demokratiyalıq partiyası, 1899-jıl dúzilgen; Jasıllar awqamı, 1987-jıl tiykar salınǵan; Finlyandiya Orayı, 1906-jıl dúzilgen; Finlyandiya Xristian-demokratiyalıq partiyası (1958-jıl Finlyandiya Xristian awqamı atı menen dúzilgen, 2001-jıldan házirgi atamada); Shved xalıq partiyası, 1906-jıl dúzilgen. Finlyandiya kásiplik awqamları oraylıq shólkemi, 1907-jılda shólkemlestirilip, túrli atlar menen júrgizilgen, 1969-jıldan házirgi atamada.

Finlyandiya - joqarı dárejede rawajlanǵan industrial-agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 32%, awıl xojalıǵı, orman hám balıq xojalıǵı 5%, xizmet kórsetiw salası 63%.

Sanaatı, tiykarınan, eksportqa maslasqan bolıp, orman, metallurgiya, mashinasazlıq (aǵashsazlıq, sellyuloza qaǵaz sanaatı hám kemasazlıq ushın ásbap-úskeneler islep shıǵarıw, elektrotexnika hám radioelektronika), aǵashsazlıq hám sellyuloza qaǵaz (tilingen aǵash, qaǵaz, karton, faner islep shıǵarıw), qara hám reńli metallurgiya, elektr energetikası, neftti qayta islew, ximiya, toqımashılıq, tigiwshilik, azıq-awqat sanaattıń jetekshi tarmaqları bolıp tabıladı. Finlyandiyanıń janılǵı energetika resursları jeterli emes, qattı hám suyıq janılǵınıń kópshilik bólegi shet ellerden keltiriledi.

Elektr energiyanıń 1/6 GES larda, 1/3 AES larda payda etiledi. Jılına ortasha 66,8 mlrd. kvt/saat elektr energiya payda etiledi. Temir, mıs, qorǵasınrux, nikel, xrom káni, kobalt, vanadiy, grafit, pirit hám basqalar qazıp alınadı. Pax hám Xyamenlinna qalalarındaǵı metallurgiya zavodlarında shoyın hám polat, Xaryavalta hám Pori qalalarında mıs hám nikel, Kokkolada rux eritiledi. Torniodaǵı zavodta xrom rudası qayta isletilinip, konsentrat payda etiledi. Tampere, Rauma, Laxti, Vasa, Karxulada mashinasazlıq, Xelsinki, Turku, Porvo, Saloda jol qurılısı hám qurılıs jumısları ushın mexanizmler, kóterme transport úskeneleri, elektron hám telefon apparatları islep shıǵarıladı. Orman, ásirese, aǵashsazlıq hám sellyulozaqaǵaz sanaatınıń eksporttaǵı úlesi úlken. Orman sanaatınıń tiykarǵı orayları - Kotka, Kemi hám Pori. Shetten keltiriletuǵın shiyki ónim negizinde neftti qayta islew sanaatı rawajlanǵan (Nantali, Porvo). Ximiya hám neft ximiyası sanaatında plastmassa, mineral tógin, sintetikalıq materiallar, boyaw, xlor, altınkúkirt kislotası hám basqalar islep shıǵarıladı. Ayna, shını, ayaq kiyim, toqımashılıq, tigiwshilik sanaatı rawajlanǵan. Azıq-awqat sanaatı, ásirese sút sanaatı óniminiń bir bólegi eksport etiledi.

Awıl xojalıǵında fermerlik tipindegi mayda hám orta jer iyeligi ústem. Awıl xojalıǵına jaramlı jerler mámleket aymaǵınıń 8% in quraydı. Sút-gósh shárwashılıǵı - awıl xojalıǵınıń jetekshi tarmaǵı. Qaramal, shoshqa, qoy, at, qus baǵıladı. Dıyqanshılıqta biyday, jem ushın sulı, arpa, sulı, texnika eginlerinen qant láblebi, sonıń menen birge, kartoshka, pishenbap at egiledi. Qusshılıq (norka, kúlreń túlki, arqa túlkisi), buǵıshılıq, balıq tutıw rawajlanǵan. Orman xojalıǵı - mámleket ekonomikasınıń áyyemgi tarmaǵı. Finlyandiyada 18 mln. gektardan artıq orman bar, jılına 50-55 mln. m³ aǵash kesiledi.

Transportında temirjol uzınlıǵı 5,9 mıń km, avtomobil jollarınıń uzınlıǵı 77,7 mıń km. Tiykarǵı teńiz portları: Helsinki, Turku, Kotka. Shveciya, Estoniya, Polsha, Germaniya menen parom arqalı reys jolǵa qoyılǵan. Shetke sellyuloza qaǵaz, aǵashsazlıq, mashinasazlıq, kemasazlıq, ximiya, azıq-awqat, jeńil sanaat ónimleri hám basqalar shıǵaradı. Shetten shiyki ónim hám shala tayın ónimler, janılǵı hám maylaw buyımları, keń tutınıw buyımları hám basqalar aladı. Rossiya, Germaniya, Shveciya, Ullı Britaniya, AQSh penen sawda etedi. Pul birligi - fın markası.

Shıapkerler Helsinki, Turku hám Oulu universitetleriniń medicina fakultetlerinde, medicinalıq miyirbiykeler medicina mekteplerinde tayarlanadı. Helsinkida veterinariya kolledji bar.

Mektep sabaqları fın yamasa shved tillerinde ótiledi. Mámleket mektepleri menen birge menshikli mektepler de bar. 1968-jıl nızamına qaray, birden-bir ulıwma tálim sistemasına ótiw 1980-jılda aqırına jetkerildi. Májburiy tálim - 9 jıllıq. Májburiy mektep negizinde 3 jıllıq úlken orta mektep dúzilgen. Mámleket, munitsipal hám menshikli óner bilim orınları hám mekteplerinde tómen óner-texnika tálimi, texnika, pedagog, kommerciya institutlarında orta arnawlı tálim beriledi. 22 joqarı oqıw jurtı, sonday-aq, 11 universitet bar. Irileri: Helsinki universiteti (1640), Tamperedaǵı universitet, Turkudaǵı Shved universiteti (Abo Akademiya), Tampere, Xelsinki hám Lappenranta qalalarındaǵı texnika universitetleri.

Joqarı kommerciya mektepleri hám basqalar bar. Bunnan tısqarı, bir qansha arnawlı joqarı oqıw orınları: Ya. Sibelius atındaǵı muzıka akademiyası, 4 shet tiller institutı hám basqalar bar. Finlyandiyada jámi 400 ilimiy izertlew shólkemi hám jámiyet bolıp, sonnan 40 danası, atap aytqanda, texnika izertlewleri orayı (1942), awıl xojalıǵı ilimiy izertlew orayı (1898), sellyuloza qaǵaz sanaatı oraylıq laboratoriya, orman genetikası (1968) hám orman qáwipsizligi (1972) ilimiy izertlew institutları mámleketke qaraslı. Joqarı oqıw orınları janında 50 den artıq ilimiy izertlew institutı hám laboratoriya bar. Iri kitapxanaları: Helsinki universitetiniń kitapxanası (1640), Helsinki qala kitapxanası (1860), Parlament kitapxanası. Milliy muzey, qala muzeyi, Helsinki universitetiniń zoologiya muzeyi, Botanika baǵı, Turkuda tariyx muzeyi, Súwretlew kórkem óner muzeyi, Ya. Sibelius muzeyi, Marianxaminda Keme qatnawı muzeyi hám basqalar bar.

Finlyandiyada bir qansha gazeta hám jurnal baspa etiledi. Irileri: „Aamulexti“ („Tańǵı gazeta“, kúndelik ǵárezsiz gazeta, 1881-jıldan); „Iltasanomat“ („Aqsham gazetası“, kúndelik keshki gazeta, 1932-jıldan); „Suomenmaa“ („Suomi eli“, kúndelik gazeta, 1908-jıldan); „Turun pyayvyalexti“ („Turku kúndizgi gazetası“, kúndelik gazeta, 1898-jıldan); „Helsingin sanomat“ („Helsinki jańalıqları“, kúndelik gazeta, 1889-jıldan); „Xyuvyudstadsbladet“ („Paytaxt gazetası“, shved tilinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1864-jıldan); „Kansan lexti“ („Xalıq gazetası“, kúndelik gazeta, 1899-jıldan); „Maaseudun tulevaysuus“ („Awıl perspektivası“, háptesine 3 ret shıǵatuǵın gazeta, 1971-jıldan); „Me nayset“ („Biz - hayallar“, hayal-qızlar ushın háptelik jurnal, 1952-jıldan); „Finlyandiya segodnya“ („Búgingi Finlyandiya“, rus tilinde shıǵatuǵın jurnal, 1982-jıldan); „Yuxteysxyuvya“ („Ortaq máp“, háptelik jurnal, 1905-jıldan). Fın telegraf byurosı - FTB, 1887-jıl dúzilgen, fın gazetaları, radio hám televideniesiniń akciya jámiyeti. Radioesittiriwler 1926-jıldan, telekórsetiwler 1956-jıldan alıp barıladı. „Fleysradio“, fın radiosı hám televideniesi mámleket mákemesi 1926-jıl dúzilgen. 1934-jıldan mámleket qadaǵalawında.

Fın jazıwı 1521-jıl Finlyandiyada baslanǵan Reformaciya háreketi tásirinde payda boldı. Reformaciya wákilsi M. Agrikola XVI ásir ortalarında baspa kitaplar basıla basladı hám 3 ásir dawamında kópshilik diniy kitaplar basıldı. XIX ásir ádebiyatı fın xalqınıń shvedler zulımınan azat bolıp, millet retinde qáliplesiwi, aǵartıwshılıq ideyaların propaganda etiw menen baylanıslı túrde rawajlandı. 1830-jıl Helsinkide „Shembilik sáwbeti“ ádebiyat-filosofiyalıq dógeregi payda boldı. Dógerek aǵzaları bir jıl ótip „Fın ádebiyatı jámiyeti“ n dúzdi (házir de bar). Folklorist E. Lyonrot (1802-1884) xalıq eposı „Kalevala“ nı baspa ettirdi. Shayır Y. L. Runeberg, filosof, publicist hám sınshı Y. V. Snelman ádebiyat rawajlanıwına úlken úles qostı. Jańa fın ádebiyatınıń tiykarshısı, dáslepki milliy drama hám romanlar avtorı A. Kivi ádebiyatta jańa realistlik dástúrlerdi baslap berdi. S. Tapelius tariyxıy romanlar, Yu. Veksell qosıq hám pyesalar, K. R. Kramsu social temada qosıqlar jazdı. Minna Kant, Yu. Axo, A. Yarnefelt, K. A. Leyno hám basqa jazıwshılar xalıq turmısı hám, ásirese, hayallardıń awır táǵdirin shın súwretlep berdi.

XX ásir baslarında túrli ádebiy aǵımlar júzege keldi. A. E. Leyno, L. Onerva, V. Kilpi jańa realizm jolınan bardı, M. Lassila satiralıq qıssa hám komediyalar jarattı, I. Kianto, M. Yotuni, Y. Lextonen úmitsizlik keypine berildi. Ekinshi jáhán urısınan keyin A. Eykiy, M. Larni, V. Linna, P. Rintal, V. Meri romanlarında sociallıq máseleler tiykarǵı orında turdı. Hella Vuoliyokidiń shın pyesaları fın dramaturgiyasınıń áhmiyetli jetiskenligi boldı. 1897-jıldan Finlyandiya jazıwshılar awqamı bar. Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri áyyemgi dástúrlerge bay. Neolit dáwirine tiyisli jartas súwretleri, tas pıshaq, súyekten jasalǵan ásbaplar, ılaydan islengen ıdıslar saqlanǵan. Eramızǵa shekemgi XIII-XV ásirlerde tastan saray hám qorǵan-saraylar qurılǵan (Savonlinna qasındaǵı Olavinlinna qorǵanı, Turkudaǵı saraylar hám basqalar). XIV-XVI ásirlerde tastan, XVII-XVIII ásirlerde xalıq arxitektorlıǵı usılında aǵashtan shirkewler júzege kelgen (Tornio hám Keurudaǵı shirkewler).

XIX ásir ortalarında arxitekturada milliy romantizm aǵımı húkimran boldı (Xelsinkidaǵı vokzal ımaratı, arxitektor E. Saarinen), XIX ásir aqırı - XX ásir baslarında „modern“ usılı dástúr boldı. Ekinshi jáhán urısınan keyin ımaratlar zamanagóy qurılıs konstrukciyalarınan paydalanıp tiklene basladı, ásirese, jámiyetlik ımaratları zor talant penen qurıldı. A. Aalto, R. Piyetilya, A. Ervi sıyaqlı arxitektorlar ápiwayı arxitekturalıq formalar tiykarında ózine tartarlıq kompoziciyalar jarattı (Seynyatsalo qalasınıń basqarıw orayı, Xelsinkidaǵı jumısshılar mádeniyat úyi, „Finlyandiya“ sarayı, „Prezident“ mıymanxanası basqalar).

XIV-XV ásirlerdegi orta ásirler záwlim reńli súwretlewde xalıq zergerligi rawajlanǵan (Xattula, Tayvassiladaǵı shirkew diywallarına islengen súwretler). XVIII ásirde M. Tappelius záwlim reńli súwret salasında dańq shıǵardı. Sol dáwirde Finlyandiyada dúnyalıq dáske súwretshiligi janrları tarqaldı (I. Vaklin portretleri, N. Shilmark tábiyat kórinisi hám natyurmortları). XIX-XX ásirlerde fın súwretlew kórkem óner mektebi qáliplesti, xalıq ónermentshiligi, aǵash naǵıs oyıwshılıǵı, orta ásir záwlim reńli súwret dástúrleri qayta tiklendi. XX ásir ortalarında V. Aaltonen músinshilikte dańq shıǵardı. Zamanagóy súwretshilerden M. Kollin, A. Kanerva, V. Vionoyya, S. Gryonvall; grafiklardan V. Askola, I. Kolliander, T. Tapiovara; músinshilerden A. Tukiaynen, R. Utriaynen, L. Pullinen, E. Xiltunen; plakat hám dizayn ustalarınan I. Tapiovara, M. Kuyasalolar ataqlı. Xalıq kórkem ónerinde gezleme hám gilem toqıw, metall ıdıslar soǵıw rawajlanǵan.

Muzıkası xalıq muzıkalıq dástúrleri tiykarında rawajlanıp keldi. Xalıq qosıqları (run, yoyku hám basqalar) házirge shekem milliy muzıka folklorinde atqarıladı. Miynet, dástúr, házil, muhabbat qosıqları, ayaq oyın menen birge atqarılatuǵın laparlar keń taralǵan. Saz ásbapları: kantele (tarlı shertiletuǵın), yamasa Uxikko (torlika monli), tuoxitorvi (úflep shertiletuǵın); XIX ásirden klarnet hám skripka, XX ásirden garmon tarqaldı. Professional muzıka kórkem óneri orta ásirlerde qáliplese basladı (grigorian, XVI ásirden protestant xoralch). Birinshi fın operası („Korol Karl awǵa shıqtı“, 1852) hám milliy gimn avtorı - Finlyandiya Pasius, birinshi simfoniya (1847) avtorı - A. G. Ingelius. Fın muzıkasında F. Shans birinshi ret „Kalevala“ daǵı milliy nama uyǵınlıqlarınan paydalanıp, „Kullervo“ simfoniyalıq uvertyurasın jarattı. XIX ásir aqırı - XX ásir baslarında M. Vegelius (1882-jıl Xelsinkida Muzıka institutın shólkemlestirgen; 1939-jıldan Ya. Sibelius atındaǵı Muzıka akademiyası) hám R. Kayanus (professional simfoniyalıq orkestr dúzgen) milliy kompozitorlıq mektep tiykarshıları bolıp tabıladı. Ya. Sibelius dóretiwshiliginde milliy muzıka dástúrleri kámal taptı. Zamanagóy kompozitorlar arasında E. Englund, E. Bergman, Y. Kokkonen, E. Rautavara, dirijyorlar arasında G. Shnefoxt, A. Yarnefelt, L. Segerstam, pianinoshılar arasında K. Ekman, A. Valeta, jeke atqarıwshılar arasında I. Ekman, A. Rautavara hám basqa ataqlı. Xelsinkida opera teatrı (1911; 1956-jıldan Finlyandiya Milliy teatrı), qala simfoniyalıq hám kamer orkestrleri, Finlyandiya radiosınıń simfoniyalıq orkestri, Xalıq konservatoriyası, Finlyandiya muzıkashılar awqamı hám basqalar isleydi. Finlyandiya bir neshe Xalıqaralıq muzıka festivalı hám tańlawları úzliksiz túrde ótkeriledi.

1827-jıl Helsinkida dáslepki teatr ımaratı - Teatr úyi qurıldı. Onda rus, nemis, shved drama hám opera truppaları tamasha kórsetti. 1860-jıl bul jerde shved aktyorlarınan ibarat birinshi professional teatr iskerlik basladı. 1872-jıl fın tilindegi professional teatr (drama hám opera truppaları) dúzildi. 1902-jıl drama truppası opera truppasınan ajıralıp shıǵıp, Fın Milliy teatrı atın aldı. I. Aalberg, K. Avellan, A. Lindfors, K. Halme, R. Snelman, Ol. Somersalmi (XIX ásir aqırı - XX ásir bası), T. Palo, E. Iranen, E. Volanen, A. Ikonen, X. Salin, E. Yurkka (XX ásirdiń 50-80-jılları) teatrdıń jetekshi aktyorları bolıp tabıladı. Túrli jıllarda islegen ataqlı rejissyorlar: K. Bergbum, Ya. Xal, Ya. Laxdensuo, E. Kalima, K. Kivima, D. Vitikka, V. Ilmari. Helsinkida Xalıq jumısshı teatrı (1914), Milliy shved teatrı, Intim teatrı, lolılardıń „Drom“ teatrı (1982) da isleydi. Tampere, Turku, Laxti, Kuopio hám basqa qalalarda da teatrlar bar. Olarda jáhán eski dramaturgiyası dóretpeleri menen bir qatarda jergilikli avtorlardıń pyesaları da saxnalastırıladı. Teatr xızmetkerleri Xelsinkidaǵı Joqarı teatr mektebi (1943) nde tayarlanadı.

1904-jıl Finlyandiyada xronika filmleri súwretke alına basladı. 1906-jıl „Apollo“ kinofirması dúzildi. 1907-jıl „Jasırın aydawshılar“ (rejissyor T. Sparre hám T. Puro) qısqa metrajlı kórkem filmi shıǵarıldı. 20-jıllarda kóbirek milliy ádebiyat dóretpeleri: M. Kant komediyası tiykarında „Anna Liysa“ (rejissyor T. Puro hám Yu. Snelman), S. Tapelius novellası tiykarında „Rautakyullik ǵarrı baron“ (rejissyor Fager), A. Kiv komediyası tiykarında „Nummi etikshileri“ (rejissyor E. Karu) ekranlastırıldı. „Komediya film“, „Fennika film“ hám „Akila Suomi kompaniya“ firmaları dúzildi. 1933-jıl E. Karu Finlyandiyadaǵı eń iri „Suomen filmiteolisus“ firmasın dúzdi. Onıń eń jaqsı filmleri: „Yuxa“ (1937), „Insannıń jolı“ (1940; ekewiniń rejissyorı N. Tapiovara), „Aq kiyik“ (1953, rejissyor E. Blomberg), „Sutshi Xilya“ (1953, rejissyor T. Syarkkya), „Belgisiz ásker“ (1955, rejissyor E. Layne), „Qızıl sızıq“ (1959, rejissyor M. Kassila). 60-70-jıllarda social-kritikalıq baǵdardaǵı „Jumısshınıń kúndeligi“ (rejissyor R. Yarva), „Tıshqanlar urısı“ (rejissyor M. Kurkvara), „Zavodtaǵı atısıw“ (rejissyor E. Kivikoski) filmleri jaratıldı. XX ásirdiń aqırǵı on jıllıqlarındaǵı jaqsı filmler: „Jabayı haywan belgisi“ (rejissyor Ya. Finishsvirt) hám „Teńiz jaǵasındaǵı tún“ (rejissyor E. Kivikoski).

Wikiqoymada Finlyandiya haqqında kategoriya bar

Evropadaǵı mámleketler

Albaniya ·  Andorra ·  Armeniya2 ·  Arqa Makedoniya ·  Avstriya ·  Ázerbayjan2 ·  Belgiya ·  Belorussiya ·  Bolgariya ·  Bosniya hám Gercegovina ·  Chernogoriya ·  Chexiya ·  Daniya ·  Estoniya ·  Finlyandiya ·  Franciya ·  Germaniya ·  Greciya ·  Gruziya2 ·  Irlandiya ·  Islandiya ·  Ispaniya ·  Italiya ·  Kipr2 ·  Latviya ·  Litva ·  Lixtenshteyn ·  Lyuksemburg ·  Malta ·  Moldaviya ·  Monako ·  Norvegiya ·  Polsha ·  Portugaliya ·  Qazaqstan1 ·  Rossiya1 ·  Rumıniya ·  San-Marino ·  Serbiya ·  Shveciya ·  Shveycariya ·  Slovakiya ·  Sloveniya ·  Túrkiya1 ·  Ukraina ·  Ullı Britaniya ·  Vatikan ·  Vengriya  Xorvatiya ·