Síle

Til eru ýmsar kenningar um uppruna orðsins „Chile“. Samkvæmt einni kenningu kölluðu Inkarnir frá Perú, sem hafði mistekist að sigra Mapuche-mennina, dal fjallsins Akonkagúa Chili eftir Tili, höfðingja ættbálks sem réð ríkjum þar á tímum innrásar Inkanna.^[9] Önnur kenning bendir á að Akonkagúadalur og Kasmadalur í Perú séu sviplíkir, en þar var bær og dalur sem hét Chili.^[9] Aðrar kenningar segja að nafnið „Chile“ eigi rætur sínar að rekja til orðs Mapuche-manna Chilli sem getur þýtt „þar sem landið endar“^[10], „innsti staður Jarðar“ eða „mávar“; eða frá quechua orðinu chin, „kuldi“, eða aímaríska orðinu tchili sem þýðir „snjór“. Önnur merking sem rakin er til Chilli er hljóðlíkingin cheele-cheele, sem er eftirlíking Mapuche-manna af kvakhljóði fugla. Spænsku landvinningamennirnir fréttu af þessu nafni frá Inkunum og þeir fáu sem lifðu af leiðangur Diegos de Almagro suður frá Perú árið 1535-36 kölluðu sig „mennina frá Chilli“.

Fyrir um 10.000 árum settust frumbyggjar Ameríku að í frjóum dölum og við strendur þessa lands sem nú er þekkt sem Síle.

 

Allende forseta var steypt af stóli 11. september 1973. Hann er sagður hafa framið sjálfsmorð þegar herinn varpaði sprengjum á forsetahöllina.^[11][12] Eftir valdaránið sagði Henry Kissinger Richard Nixon Bandaríkjaforseta að Bandaríkin hefðu „aðstoðað“ við valdaránið.^[13]

Herforingjaklíka, undir forystu Augusto Pinochet, tók völdin í landinu. Fyrstu ár stjórnarinnar lituðust af mannréttindabrotum. Síle tók virkan þátt í Kondóraðgerðinni.^[14] Í október 1973 voru að minnsta kosti 73 myrt í Dauðalestinni.^[15] Samkvæmt Rettig-skýrslunni og Valech-nefndinni voru minnst 2.115 myrt^[16] og að minnsta kosti 27.265^[17] pyntuð (þar á meðal 88 börn undir 12 ára aldri).^[17] Árið 2011 bættust 9.800 fórnarlömb við, þannig að heildarfjöldi myrtra, pyntaðra eða fangelsaðra af pólitískum ástæðum var 40.018 sem vitað er um.^[18] Föngum var safnað saman á þjóðarleikvanginn þar sem hinn vinsæli söngvari Victor Jara var myrtur ásamt fleirum.

 

Ný stjórnarskrá var samþykkt í umdeildri þjóðaratkvæðagreiðslu 11. september 1980 og Pinochet varð forseti lýðveldisins til 8 ára. Eftir valdatöku Pinochet gengu hundruð síleskra byltingarsinna til liðs við Sandínista í Níkaragva, skæruliðahreyfingar í Argentínu eða fóru í þjálfunarbúðir á Kúbu, Austur-Evrópu og Norður-Afríku.^[19]

Seint á 9. áratugnum, aðallega vegna ýmissa atburða eins og efnahagshrunsins 1982^[20] og fjöldamótmæla 1983-1988, heimilaði ríkisstjórnin smátt og smátt meira fundafrelsi, málfrelsi og félagafrelsi, og starf verkalýðsfélaga og stjórnmálaflokka.^[21] Ríkisstjórnin réðist í efnahagsumbætur í anda nýfrjálshyggju, sérstaklega í ráðherratíð Hernán Büchi. Erlendar og innlendar fjárfestingar jukust, þótt kopariðnaðurinn stæði utan við samkeppni. Í þjóðaratkvæðagreiðslu árið 1988 var því hafnað að Pinochet fengi að bjóða sig fram til 8 ára í viðbót (56% gegn 44%). Nýr forseti var kosinn auk meirihluta þingsæta 14. desember 1989. Kristilegi demókratinn Patricio Aylwyn sem bauð sig fram fyrir bandalag 17 flokka undir heitinu Concertación náði hreinum meirihluta.^[22] Aylwin var forseti frá 1990 til 1994 og í valdatíð hans færðist landið í átt til lýðræðis.

 

Í desember 1993 fékk Concertación-bandalagið, undir forystu Eduardo Frei Ruiz-Tagle, hreinan meirihluta á þingi með 58% atkvæða.^[23] Á eftir Frei Ruiz-Tagle árið 2000 kom sósíalistinn Ricardo Lagos sem sigraði forsetakosningar í annarri umferð gegn hægrimanninum Joaquín Lavín.^[24] Í janúar 2006 varð kona í fyrsta sinn forseti þegar Michelle Bachelet Jeria úr sósíalistaflokknum sigraði Sebastián Piñera.^[25][26] Árið 2010 kusu Sílebúar Sebastián Piñera sem fyrsta hægrisinnaða forsetann í 20 ár. Vegna takmarkana á lengd kjörtímabils bauð Piñera sig ekki fram aftur 2013 og Michelle Bachelet varð aftur forseti 2014.^[27] Sebastián Piñera tók aftur við af Bachelet 2018.^[28][29]

Þann 27. febrúar 2010 reið jarðskjálfti sem mældist 8,8 að stærð yfir Síle. Á þeim tíma var þetta stærsti jarðskjálfti sem mælst hafði nokkru sinni. Yfir 500 fórust (aðallega vegna flóðbylgju) og yfir milljón missti heimili sín. Margir eftirskjálftar fylgdu í kjölfarið.^[30] Í upphafi var tjónið metið á 15 til 30 milljarða dala, eða um 10 til 15% af vergri landsframleiðslu Síle.^[31]

Síle vakti heimsathygli fyrir vel heppnaða björgun 33 námamanna sem höfðu festst á 700 metra dýpi árið 2010. Björgunaraðgerðir síleskra stjórnvalda leiddu til þess að öllum mönnunum var bjargað tveimur mánðum síðar.^[32]

 

Mótmælin í Síle 2019-2022 hófust vegna óánægju með hækkun fargjalda í neðanjarðarlestir Santíagó, hækkun framfærslukostnaðar, einkavæðingu og viðvarandi ójöfnuð í landinu.^[33] Þann 15. nóvember samþykktu flestir flokkar á síleska þinginu að boða til þjóðaratkvæðagreiðslu um nýja stjórnarskrá.^[34] Þann 25. október 2025 kusu 78,28% íbúa með nýrri stjórnarskrá. Kosningaþátttaka var 51%. Kosið var til stjórnlagaþings í maí 2021.^[35]

Þann 19. desember 2021 varð 35 ára gamall fyrrum stúdentaleiðtogi, Gabriel Boric, yngsti forsetinn í sögu Síle.^[36] 14 af 24 ráðherrum ríkisstjórnar Boric eru konur.^[37]

Þann 4. september 2022 hafnaði meirihluti kjósenda nýju stjórnarskránni í þjóðaratkvæðagreiðslu um stjórnarskrá Síle. Nýja stjórnarskráin, sem Boric forseti studdi eindregið, reyndist of róttæk og vinstrisinnuð fyrir meirihluta kjósenda.^[38]

 

Síle er hluti af Suðurkeilunni, vestan megin við Andesfjöll. Landið nær 4300 km frá norðri til suðurs, en er aðeins 350 km breitt þar sem það er breiðast frá austri til vesturs^[39] og 64 km þar sem það er grennst. Það er að meðaltali 175 km að breidd. Loftslag og landslag er mjög fjölbreytt, eða allt frá heimsins þurrustu eyðimörk, Atacama, í norðri, í gegnum Miðjarðarhafsloftslag í miðju landsins, til snævi þakinna Andesfjalla í suðri, ásamt jöklum, fjörðum og ám.^[40]. Heildarlandsvæði Síle er 756.950 km². Það er hluti af Kyrrahafseldhringnum. Ef Kyrrahafseyjarnar og tilkall til lands á Suðurskautslandinu eru útilokuð, liggur Síle á milli 17. og 56. breiddargráðu suður og 66. og 75. lengdargráðu vestur.

Síle er eitt af þeim löndum sem ná lengst frá norðri til suðurs. Ef aðeins er litið til meginlands, er Síle einstaklega mjótt miðað við önnur lönd með mikla lengd milli norðurs og suðurs (þar á meðal Brasilíu, Rússland, Kanada og Bandaríkin) sem öll eru minnst 10 sinnum breiðari frá austri til vesturs. Síle gerir líka tilkall til 1.250.000 km² landsvæðis á Suðurskautslandinu (Suðurskautssvæði Síle), en tilkallinu er frestað samkvæmt skilmálum Suðurskautssamningsins sem Síle á aðild að.^[41] Síle er syðsta land heims á meginlandi.^[42]

Síle ræður yfir Páskaeyju og Sala y Gómez-eyju, sem eru austustu eyjar Pólýnesíu og Síle lagði undir sig árið 1888, auk Juan Fernández-eyja sem eru yfir 600 km frá meginlandinu. Síle ræður líka yfir óbyggðu eyjunum (fyrir utan bækistöðvar fiskimanna) San Ambrosio og San Felix. Þessar eyjar skipta miklu því með þeim stækkar landhelgi Síle út í Kyrrahafið.^[43]

Í norðurenda eyðimerkurinnar Atacama er mikið af verðmætum jarðefnum, aðallega kopar og kalkríti. Miðdalurinn, þar sem höfuðborgin Santíagó stendur, er tiltölulega lítill, en þar er mest samþjöppun bæði fólksfjölda og landbúnaðar. Dalurinn er líka hin sögulega miðja þaðan sem Síle óx seint á 19. öld þegar landið lagði suðurhéruðin undir sig. Í suðurhlutanum eru skógar, beitarlönd og röð eldfjalla og stöðuvatna. Suðurströndin er völundarhús af fjörðum, víkum, sundum, skögum og eyjum. Andesfjöllin liggja eftir austurlandamærunum. Þjóðartré Síle er apahrellir.

Árið 1978 var Síle skipt í héruð^[44] og 1979 var þeim aftur skipt í sýslur og þeim síðan í sveitarfélög.^[45][46] Alls eru 16 héruð,^[47][48] 56 sýslur og 348 sveitarfélög.^[49]

Hvert hérað fékk nafn og rómverska tölu frá norðri til suðurs, fyrir utan Stórborgarhérað Santíagó, sem fékk ekki númer. Árið 2007 voru tvö ný héruð búin til, Arica y Parinacota (XV) og Los Ríos (XIV), og 2018 var þriðja nýja héraðinu bætt við, Ñuble (XVI), þannig að númeraröðin riðlaðist.

 

• Vefur Sílestjórnar
• Opinber ferðavefur