Madagaskar

Madagaskar
Repoblikan'i Madagasikara République de Madagascar
Fáni	Skjaldarmerki
Kjörorð: Tanindrazana, Fahafahana, Fandrosoana (malagasíska) Patrie, liberté, progrès (franska) Föðurland, frelsi, framfarir
Þjóðsöngur: Ry Tanindrazanay malala ô! Ó, vort elskaða föðurland
Höfuðborg	Antananarívó
Opinbert tungumál	franska og malagasíska
Stjórnarfar	Lýðveldi
Forseti	Andry Rajoelina
Forsætisráðherra	Christian Ntsay
Sjálfstæði	frá Frakklandi
• Lýðveldi	26. júní 1960
Flatarmál  • Samtals  • Vatn (%)	47. sæti 587.041 km² 0,009
Mannfjöldi  • Samtals (2016)  • Þéttleiki byggðar	52. sæti 24.430.325 35/km²
VLF (KMJ)	áætl. 2016
• Samtals	37,491 millj. dala (117. sæti)
• Á mann	1.504 dalir (179. sæti)
VÞL	0.510 (154. sæti)
Gjaldmiðill	malagasískur franki (MGA)
Tímabelti	AAT (UTC+3) (enginn sumartími)
Þjóðarlén	.mg
Landsnúmer	+261

Madagaskar (malagasíska: Madagasikara), áður þekkt sem Malagasalýðveldið, er eyríki í Indlandshafi undan austurströnd Afríku. Ríkið nær yfir eyjuna Madagaskar, sem er fjórða stærsta eyja heims (5,7 sinnum Ísland), og fjölda nærliggjandi eyja. Eyjan klofnaði frá Indlandsskaga þegar risameginlandið Gondvana brotnaði upp. Eftir það þróuðust dýr og plöntur eyjarinnar í tiltölulega mikilli einangrun. Vegna þessa er Madagaskar einn af þeim stöðum þar sem líffjölbreytni er mest í heiminum. Þar lifa fimm prósent allra plöntu- og dýrategunda heimsins og 90% þeirra eru eingöngu til á Madagaskar. Meðal þess sem helst einkennir náttúru Madagaskar eru lemúrar og baobabtré. Fjölbreytt vistkerfi og líffræðileg fjölbreytni eyjarinnar er í hættu vegna sívaxandi mannfjölda og annarra breytinga í umhverfinu.

Elstu fornleifar sem benda til veru manna á Madagaskar eru frá 2000 f.Kr. Ástrónesar sigldu á flotbytnum frá Borneó til Madagaskar milli 350 f.Kr. og 550 e.Kr. og settust þar að. Um árið 1000 komu bantúmenn þangað yfir Mósambíksund og síðan fleiri hópar sem allir lögðu sinn skerf til menningar Madagaskar. Malagasar skiptast í 18 undirhópa en af þeim eru Merínar á miðhálendinu fjölmennastir.

Þar til seint á 18. öld skiptust yfirráð yfir eyjunni milli margra ættbálka. Snemma á 19. öld náði konungsríki Merína að leggja alla eyjuna undir sig og stofna Konungsríkið Madagaskar. Frakkar lögðu þetta ríki undir sig 1897 og gerðu það að nýlendu innan Franska nýlenduveldisins. Landið fékk sjálfstæði frá Frakklandi árið 1960. Tímabilið eftir sjálfstæði skiptist í fjögur lýðveldi eftir fjórum stjórnarskrám að franskri hefð. Frá 1992 hefur landið verið stjórnarskrárbundið lýðveldi með Antanarívó sem höfuðborg. Stjórnarkreppa kom upp árið 2009 og Marc Ravalomanana var neyddur til að segja af sér. Lýðræðisleg stjórn tók aftur við 2014 þegar Hery Rajaonarimampianina var skipaður forseti í kjölfar frjálsra kosninga.

Madagaskar tilheyrir hópi minnst þróaðra ríkja heims. Malagasíska og franska eru bæði opinber tungumál landsins. Flestir íbúar aðhyllast trúararfleifð innfæddra, kristni eða blöndu af þessu tvennu. Helstu undirstöður efnahagslífsins eru landbúnaður og ferðaþjónusta. Madagaskar er mikilvægur útflytjandi vanillu og neguls. Aukin fjárfesting í menntun, heilbrigðisþjónustu og einkaframtaki hafa verið lykilþættir í þróunaráætlun Madagaskar. Þetta hefur skapað vöxt en vegna misskiptingar hefur vaxandi órói fylgt verðhækkunum og versnandi stöðu fátækustu hópanna og hluta millistéttarinnar. Madagaskar er aðili að Sameinuðu þjóðunum, Samtökum frönskumælandi ríkja og Þróunarbandalagi sunnanverðrar Afríku.

Eyjan Madagskar heitir Madagasikara á malagasísku, og íbúar hennar eru kallaðir Malagasar. Heitið er þó ekki af innlendum uppruna heldur varð vinsælt í Evrópumálum á miðöldum. Þannig kemur Madageiscar fyrst fyrir í endurminningum Marco Polo á 13. öld sem afbökun á heiti borgarinnar Mógadisjú í Sómalíu sem Marco Polo ruglaði saman við eyjuna.

Portúgalski landkönnuðurinn Diogo Dias kom til eyjarinnar á degi heilags Lárusar af Róm og nefndi hana São Lourenço, en nafnið sem Marco Polo hafði gefið henni varð ofan á á evrópskum kortum. Ekki er vitað um neitt eitt nafn sem innfæddir notuðu um eyjuna áður en heitið Madagasikara kom til þótt þekkt séu innlend heiti á landshlutum sem ýmis samfélög byggðu.

Menn hafa lengi deilt um tímasetningu landnáms manna á Madagaskar. Elstu mannvistarleifar, til dæmis skurðir á beinum og steinverkfæri sem hafa fundist í norðvesturhlutanum, benda til þess að menn hafi heimsótt eyjuna um 2000 f.Kr. Venja er að áætla að menn hafi sest að á eyjunni í nokkrum hópum milli 350 f.Kr. og 550 e.Kr., en sumir fornleifafræðingar slá varnagla við tímasetningum fyrir 250. Madagaskar er þá eitt af síðustu stóru löndunum sem menn settust að í.

Fyrstu landnemarnir komu til eyjarinnar á eikjum frá suðurhluta Borneó. Þeir hjuggu og brenndu regnskóginn við ströndina til að koma upp ræktarlandi. Þessir fyrstu landnemar hittu fyrir stór landdýr eins og risalemúra, fílafugla og madagaskarflóðhesta sem hafa síðan dáið út. Um árið 600 hófu þessir landnemar að brenna skóginn á miðhálendinu. Arabískir kaupmenn komu til eyjarinnar milli 7. og 9. aldar og hópur bantúmælandi landnema kom frá meginlandi Afríku um árið 1000. Þeir höfðu með sér langhyrnda nautgripi, sebúa, sem þeir ræktuðu í stórum hjörðum.

Um 1600 komu Betsileóar sér upp flæðiökrum á miðhálendinu og breiddist sú aðferð út um Konungsríki Merína öld síðar. Aukin ræktun og sívaxandi þörf fyrir graslendi handa sebúahjörðunum varð til þess að miðhálendið breyttist úr skóglendi í graslendi á 17. öld. Munnmælasögur Merína sem hugsanlega fluttust upp á miðhálendið fyrir 600 til 1000 árum segja frá innfæddum Vazimbum sem bjuggu þar áður og sem Merínakonungarnir Andriamanelo, Ralambo og Andrianjaka lögðu undir sig eða hröktu á brott á 16. og 17. öld.

Fljótlega eftir að menn settust þar að varð Madagaskar að mikilvægri höfn á sjóleiðum um Indlandshaf. Rituð saga Madagaskar hófst þegar arabískir kaupmenn stofnuðu verslunarstaði á norðvesturströndinni. Arabar færðu með sér Íslam, arabískt letur, arabíska stjörnufræði og margt fleira sem hafði áhrif á menningu íbúa Madagaskar. Fyrsti Evrópumaðurinn sem kom auga á eyjuna var portúgalski sæfarinn Diogo Dias árið 1500. Seint á 17. öld stofnuðu Frakkar verslunarstaði á austurströndinni.

Á milli 1774 og 1824 var Madagaskar mikilvæg höfn fyrir sjóræningja og evrópska kaupmenn sem fengust við þrælaverslun. Sagnfræðingar hafa getið sér þess til að sjóræningjanýlendan Libertatia hafi verið á eyjunni Nosy Boroha undan norðausturströnd Madagaskar. Margir evrópskir sjómenn urðu skipreika á ströndum eyjarinnar, þar á meðal Robert Drury sem skrifaði dagbók um dvöl sína. Dagbókin er ein af fáum rituðum lýsingum á lífi fólks í suðurhluta Madagaskar á 18. öld. Aukin auðlegð samfara versluninni leiddi til stofnunar öflugra konungsríkja. Meðal þeirra var bandalag Betsimisaraka við austurströndina og ríki Sakalava, Menabe og Boina, á vesturströndinni. Um svipað leyti kom konungsríki Merína fram á miðhálendinu undir stjórn Andriamanelo.

Þegar konungsríkið Imerina varð til í byrjun 17. aldar var það einungis eitt af mörgum ríkjum á Madagaskar og talsvert minna að vöxtum en öflugu ríkin við strendurnar. Ríkið veiktist enn frekar á 18. öld þegar Andriamasinavalona konungur skipti því á milli sona sinna. Eftir áratuga stríðsátök og hungursneyðir sameinaði Andrianampoinimerina ríkið á ný árið 1793. Hann stjórnaði upphaflega frá Ambohimanga og síðar frá konungshöllinni í Antananarívó. Ríki hans stækkaði hratt þegar hann tók að leggja nærliggjandi furstadæmi undir sig. Sonur hans, Radama 1., lagði alla eyjuna undir sig 1810-1828 og Bretar litu á hann sem konung Madagaskar. Hann gerði samning við breska landstjórann á Máritíus árið 1817 um að leggja niður þrælaverslun í skiptum fyrir hernaðarlega aðstoð Breta. Breskir trúboðar frá London Missionary Society hófu starfsemi á eyjunni 1818 og trúboðar eins og James Cameron, David Jones og David Griffiths, hófu að koma upp skólum og skrifa malagasísku með latínuletri.

Ranavalona 1. drottning, eftirmaður Radama, reyndi að hrekja Evrópumennina af höndum sér með því að banna kristni og þrýsta á útlendinga að yfirgefa landið. Í valdatíð hennar var eldraunin tangena (að taka eitur) mikið notuð þegar fólk var ásakað um galdra, kristni og ýmsa aðra glæpi. Tangena-eldraunin olli um 3000 dauðsföllum árlega milli 1828 og 1861. Frönsku ævintýramennirnir Jean Laborde og Joseph-François Lambert bjuggu áfram á Madagaskar og störfuðu fyrir konungsvaldið. Lambert undirritaði umdeildan samning við Radama 2. sem gaf honum einkarétt á nýtingu skóga og náma gegn 10% gjaldi til konungsins. Radama 2. reyndi að milda refsiglaða stefnu móður sinnar en forsætisráðherra hans Rainivoninahitriniony, steypti honum af stóli árið 1863 þegar bandalag aðalsmanna (andriana) og alþýðu (hova) vildi binda enda á einveldi konungsins.

Eftir valdaránið var drottningu Radama, Rasoherina, boðið að verða þjóðhöfðingi ef hún samþykkti að giftast Rainivoninahitriniony forsætisráðherra og deila völdum með honum. Hún gekk að þessu og giftist Rainivoninahitriniony en setti hann síðan af og giftist bróður hans Rainilaiarivony. Hann giftist síðar Ranavalona 2. og Ranavalona 3.. Hann reyndi að nútímavæða stjórnsýslu landsins og efla miðstjórnarvaldið. Skólar voru reistir um allt land og skólaskyldu komið á. Skipulag hersins var bætt og breskir ráðgjafar ráðnir til að þjálfa hermennina. Fjölkvæni var bannað með lögum og kristni tekin upp sem opinber trúarbrögð hirðarinnar til hliðar við trúararfleifð innfæddra. Lagasetning byggðist á breskum lögum og þrír dómstólar að evrópskri fyrirmynd stofnaðir í höfuðborginni. Rainilaiarivony tókst að verjast nokkrum innrásartilraunum Frakka.

Frakkar gerðu innrás í Madagaskar 1883, að hluta vegna þess að samningurinn við Lambert hafði ekki verið virtur. Þetta fyrsta stríð Frakklands og Madagaskar fór þannig að Frakkar fengu hafnarborgina Antsiranana og erfingjar Lamberts fengu 560.000 franka í bætur vegna samningsins. Árið 1890 féllust Bretar á að Madagaskar væri franskt verndarríki en stjórn eyjarinnar viðurkenndi ekki frönsk yfirráð. Frakkar brugðust við með því að leggja hafnarborgirnar Toamasina og Mahajanga á vesturströndinni undir sig 1894 og 1895.

Eftir þetta hélt frönsk herdeild til Antananarívó en margir hermannana létust úr sjúkdómum á leiðinni. Frökkum barst liðsauki frá Alsír og Afríku sunnan Sahara. Þegar herinn kom til borgarinnar í september 1895 hóf hann fallbyssuskothríð á konungshöllina. Ranavalona drottning gafst þá upp. Frakkland innlimaði Madagaskar í franska nýlenduveldið 1896 og gerði eyjuna að nýlendu árið eftir. Um leið var konungsríkið lagt niður og konungsfjölskyldan hrakin í útlegð til Réunion og Alsír. Menalambauppreisnin hófst um leið og Frakkar lögðu höfuðborgina undir sig en hún var kveðin niður árið 1897.

Undir nýlendustjórninni voru stofnaðar plantekrur fyrir nokkrar útflutningsvörur. Þrælahald var afnumið árið 1896 og um hálf milljón þræla fékk frelsi. Margir þeirra störfuðu áfram hjá fyrrum eigendum sínum sem þjónustufólk eða landbúnaðarverkamenn. Sums staðar á eyjunni er enn í dag litið niður á afkomendur þræla. Steinlagðar breiðgötur voru búnar til í höfuðborginni og konungshöllinni var breytt í safn. Fleiri skólar voru byggðir, einkum við ströndina þar sem Merínaskólarnir voru ekki til staðar. Skólaskyldu var komið á fyrir börn frá 6 til 13 ára aldurs með áherslu á frönsku og iðngreinar.

Sú hefð að greiða skatta með vinnu hélt áfram undir franskri stjórn og var notuð til að byggja járnbrautir sem tengdu lykilborgir við ströndina og Antananarívó. Hermenn frá Madagaskar börðust með Frökkum í fyrri heimsstyrjöld. Á 4. áratugnum gerðu nasistar í Þýskalandi Madagaskaráætlunina sem gekk út á að flytja gyðinga frá Evrópu til Madagaskar. Í síðari heimsstyrjöld börðust herir Vichy-stjórnarinnar við Breta í orrustunni um Madagaskar.

Eftir heimsstyrjöldina kom fram sjálfstæðishreyfing sem leiddi til uppreisnar gegn nýlendustjórninni 1947. Frakkar gerðu umbætur á stjórnarfari 1956 sem fólu í sér flutning valds frá París. Eftir þjóðaratkvæðagreiðslu varð Madagaskar sjálfstætt lýðveldi 14. október 1958 innan Franska samveldisins. Starfsstjórn tók þá við og kom í gegn nýrri stjórnarskrá 1959 og fullu sjálfstæði 26. júní 1960.

Frá því landið fékk sjálfstæði hafa þrjár meiriháttar breytingar verið gerðar á stjórnarskrá landsins. Fyrsta lýðveldið undir stjórn Philibert Tsiranana (1960-1972) einkenndist af sterkum tengslum við Frakkland. Frakkar skipuðu margar æðstu stöður í stjórnkerfinu og franskir kennarar kenndu franskt námsefni í skólum. Vegna þessa varð stjórn Tsirananas óvinsæl meðal almennings og hann hraktist á endanum frá völdum vegna mótmæla.

Herforinginn Gabriel Ramanantsoa var skipaður forseti og forsætisráðherra sama ár en hann neyddist líka til að segja af sér vegna óvinsælda árið 1975. Eftirmaður hans, Richard Ratsimandrava, var myrtur aðeins sex dögum eftir að hann tók við embætti. Annar herforingi, Gilles Andriamahazo, stýrði þá landinu í sex mánuði þar til varaaðmírállinn Didier Ratsiraka tók við. Hann kom á stjórn í anda marxisma sem stóð frá 1975 til 1993.

Á þessum tíma efldust tengsl landsins við ríkin í Austurblokkinni í Evrópu og efnahagsleg einangrunarstefna varð ofaná. Ásamt olíukreppunni 1973 varð þessi stefna til þess að efnahagur landsins versnaði hratt og lífsgæðum hrakaði. Landið varð gjaldþrota árið 1979 og þurfti að leita á náðir Alþjóðagjaldeyrissjóðsins sem setti skilyrði um aukið gagnsæi stjórnsýslunnar, baráttu gegn spillingu og markaðslausnir í hagkerfinu.

Vaxandi óvinsældir Ratsirakas náðu hápunkti þegar lífverðir hans skutu á óvopnaða mótmælendur árið 1991. Nokkrum mánuðum síðar var komin starfsstjórn undir Albert Zafy sem sigraði síðan í forsetakosningunum 1992. Ný stjórnarskrá kom á fjölflokkakerfi og skiptingu ríkisvaldsins sem færði mikil völd til þingsins. Nýja stjórnarskráin lagði áherslu á mannréttindi, félagsleg réttindi og frjálsa verslun. Stjórnartíð Zafys einkenndist samt af efnahagslegri hnignun, ásökunum um spillingu og breytingum á löggjöfinni sem færðu honum sjálfum meiri völd. Hann var felldur með vantrausti 1996 og Norbert Ratsirahonana skipaður nýr forseti fram að kosningum. Í kosningunum sigraði Ratsiraka sem lofaði valddreifingu og efnahagsumbótum. Hann var forseti til 2001.

Í umdeildum forsetakosningum árið 2001 sigraði Marc Ravalomanana sem leiddi til sjö mánaða deilna um völd milli stuðningsmanna hans og Ratsirakas. Stjórnarkreppan leiddi til efnahagskreppu sem umbætur Ravalomananas náðu smám saman að vinna á. Stjórn hans lagði áherslu á að laða að fjárfestingu í ferðaþjónustu og menntun, auðvelda beina erlenda fjárfestingu og byggja upp tengsl innanlands og utan. Þjóðarframleiðsla óx um 7% á ári að meðaltali í stjórnartíð hans. Á seinna kjörtímabili sínu var Ravalomanana gagnrýndur fyrir vaxandi einræðistilburði og spillingu.

Stjórnarandstöðuleiðtoginn Andry Rajoelina leiddi mótmæli gegn stjórn Ravalomanana snemma árs 2009 sem urðu til þess að hann hrökklaðist frá völdum. Valdaránið var andstætt stjórnarskránni og var fordæmt um allan heim. Rajoelina leiddi starfsstjórn sem átti að starfa fram að næstu forsetakosningum. Árið eftir var ný stjórnarskrá samþykkt. Hery Rajaonarimampianina sigraði í forsetakosningunum 2013 sem alþjóðasamfélagið taldi hafa farið fram með heiðarlegum hætti.

Madagaskar er forsetaþingræði þar sem forseti Madagaskar er kosinn í almennum kosningum og skipar síðan forsætisráðherra Madagaskar sem aftur tilnefnir ráðherra í sína ríkisstjórn. Samkvæmt stjórnarskrá Madagaskar fer ríkisstjórnin með framkvæmdavald en ráðherrar, öldungadeildin og fulltrúadeildin með löggjafarvald. Í reynd hafa þó deildir þingsins lítið vald eða hlutverk við lagasetningu. Stjórnarskráin kveður á um sjálfstætt löggjafar-, framkvæmda- og dómsvald og forseta, kosinn í almennum kosningum, sem má lengst sitja í þrjú fimm ára kjörtímabil.

Forseti og 127 þingmenn eru kjörnir í beinum kosningum til fimm ára í senn, en 33 öldungadeildarfulltrúar sitja í sex ár. 22 öldungadeildarfulltrúar eru kjörnir af kjörmönnum í héruðunum og 11 eru skipaðir af forseta. Síðustu þingkosningar á Madagaskar fóru fram 20. desember 2013 og síðustu kosningar öldungadeildarfulltrúa fóru fram 30. desember 2015.

Landstjóri og héraðsráð fara með málefni héraðanna 22. Héruðin skiptast í umdæmi og sveitarfélög. Dómsvaldið er samkvæmt franskri hefð og skiptist í stjórnskipunardómstól, æðstadómstól, hæstarétt, áfrýjunardómstól, sakamálarétti og fyrstu dómstig. Dómskerfið er hægvirkt og ógagnsætt sem verður til þess að grunaðir sakamenn sitja oft lengi í yfirfullum fangelsum áður en mál þeirra eru tekin fyrir.

Antananarívó er höfuðborg og stærsta borg Madagaskar. Hún er á hálendinu nálægt miðju eyjarinnar. Andrianjaka konungur stofnaði borgina sem höfuðborg Imerina-konungsríkisins um 1610 eða 1625 á Analamangahæð þar sem áður stóð höfuðborg Vazimba. Smám saman stækkaði ríki Merina og Antananarívó varð við það stjórnsýslumiðstöð allrar eyjarinnar. Frakkar ákváðu því að setja nýlendustjórnina niður í borginni 1896. Borgin var áfram höfuðborg eftir að Madagaskar fékk sjálfstæði 1960. Árið 2017 voru íbúar borgarinnar tæplega 1,4 milljónir. Næststærstu borgir Madagaskar eru Antsirabe, Toamasina og Mahajanga.

Madagaskar skiptist í 22 héruð (faritra) sem aftur skiptast í 119 umdæmi, 1.579 sveitarfélög og 17.485 fokontany.

• Leiðangur til Madagaskar; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1996
• Eyja vanillunnar; grein í Tímanum 1954