Aristóteles

 

Aristóteles naceu en Estaxira, unha colonia de Andros e de lingua grega, na Calcídica, territorio macedónico. Era fillo de Nicómaco, amigo e médico persoal do rei macedonio Amintas II, pai de Filipo II de Macedonia e avó de Alexandre o Grande. É probable que o interese de Aristóteles pola bioloxía e fisioloxía fose produto da actividade médica exercida polo seu pai.

Cando tiña dezaseis ou dezasete anos partiu cara a Atenas, o maior centro intelectual e artístico de Grecia. Como moitos outros mozos do seu tempo, Aristóteles foi para aquela cidade co obxectivo de proseguir os seus estudos. Dúas grandes institucións disputaban a preferencia da xente nova: por unha banda estaba a escola de Isócrates, que preparaba o alumno para a vida política e, doutro lado, estaba Platón e a súa Academia, que daba preferencia á ciencia (episteme) como fundamento da realidade. Malia o aviso de que quen non coñecese xeometría alí non debería entrar, Aristóteles decidiuse pola Academia platónica e nela permaneceu ata 347 a.C., ano en que morreu Platón.

Coa morte do seu gran mestre e coa escolla do sobriño de Platón, Espeusipo, para a presidencia da Academia, Aristóteles partiu para Asos con algúns exalumnos da Academia. Dúas parecen ser as causas desa partida. A primeira, é o feito de que Espeusipo representase unha tendencia interna que desagradaba inmensamente a Aristóteles, isto é, a matematización da filosofía. A segunda, é o feito de que Aristóteles se sentise marxinado (ou mesmo rexeitado), xa que cría ser o máis apto para asumir a dirección da Academia platónica.

 

En Asos, Aristóteles fundou un pequeno círculo filosófico coa axuda de Hermias, tirano local e eventual oínte de Platón. Alí ficou por tres anos e casou con Pitias, sobriña de Hermias. Ao ser Hermias asasinado, Aristóteles partiu para Mitilene, na illa de Lesbos, onde realizou a maior parte das súas famosas investigacións biolóxicas. No ano 343 a.C. converteuse en preceptor de Alexandre, función que exerceu ata 336 a.C., cando Alexandre subiu ao trono.

Neste mesmo ano, de volta a Atenas, Aristóteles fundou o Liceo, e os seus alumnos coñecéronse como peripatéticos (os que pasean), nome ese que proviña do hábito de Aristóteles ensinar ao aire libre, moitas veces baixo as árbores que cercaban o Liceo. Ao contrario que a Academia de Platón, o Liceo privilexiaba as ciencias naturais. O propio Alexandre enviaba para o seu antigo mestre exemplares da fauna e flora das rexións conquistadas.

Aristóteles dirixiu a súa escola ata 323 a.C., pouco despois da morte de Alexandre. En vista diso, os sentimentos antimacedonios dos atenienses volvéranse contra Aristóteles. Sentíndose ameazado, deixou Atenas dicindo que non ía permitir que a cidade cometese un segundo crime contra a filosofía (alusión ao xuízo de Sócrates). Deixou a súa escola aos coidados do seu principal discípulo, Teofrasto (371 a.C. - 287 a.C.) e retirouse para Calcis, en Eubea, onde morreu ao ano seguinte.

A tradición representa un elemento vital para a comprensión da filosofía aristotélica. En certo sentido, Aristóteles vía o seu propio pensamento como o punto culminante do proceso desencadeado por Tales de Mileto. A súa filosofía pretendía non só examinar coidadosamente senón tamén corrixir as fallas e imperfeccións das filosofías anteriores. Ao mesmo tempo, abriu novos camiños para fundamentar as súas críticas, revisións e novas proposicións.

Os primeiros precedentes teórico-pedagóxicos remóntanse á Grecia Clásica, onde un dos precursores é Aristóteles. Para el, os sete anos indicaban o punto de comezo das aprendizaxes formais dando a entender, que os anos anteriores constituían un período previo á escolarización. En todo este período sinala que hai dúas etapas:

A primeira etapa(chamada primeira idade) que abarca desde os 3 ata os 5 anos. Nela indicou a necesidade dunha educación baseada no xogo, como actividade física necesaria. Esta educación sería recibida no seo da familia, considerando esta como o centro e a forza do ben.

A segunda etapa abarca desde os 5 ata os 7 anos. Neste período os nenos terían que asistir á escola para que eles preparasen as leccións e exercicios que deberían seguir posteriormente.

É dicir, suxire dous anos de preparación preescolar como actividade propedéutica ao ingreso na escola.

Para Aristóteles, existían catro causas implicadas na existencia de algo:

• A causa material (aquilo do cal se facía unha cousa, como a arxila, por exemplo).
• A causa formal (a cousa mesma, como un vaso de arxila).
• A causa motora (aquilo que daba orixe ao proceso en que a cousa xorde, como as mans de quen traballa a arxila, por exemplo).
• A causa final (aquilo para o cal se facía unha cousa, como enfeitar a sala e levar flores, por exemplo).

A teoría aristotélica sobre as causas estendíase sobre toda a Natureza, que era coma un artista que actuaba no interior das cousas.

Aristóteles distinguía, tamén, a esencia e os accidentes nunha cousa.

A esencia era algo sen o cal aquilo non podía ser o que era; era o que daba identidade a un ser, e sen a cal aquel ser non podía ser recoñecido como sendo el mesmo (por exemplo: un libro sen ningún tipo de letras non podía ser considerado un libro, pois o feito de ter letras era o que lle permitía ser identificado como "libro" e non como "caderno" ou simplemente "papel en branco").

O accidente era algo que podía ser inherente ou non ao ser. Mais, mesmo así, non se descaracterizaba ao ser pola súa falta (o tamaño dunha flor, por exemplo, era un accidente, pois unha flor grande non deixaría de ser flor por ser grande; a súa cor, tamén, pois, por máis que unha flor tivese que ter, necesariamente, algunha cor, aínda así tal característica non facía dunha flor o que ela era).

Segundo Aristóteles, todas as cousas eran en potencia e acto. Unha cousa en potencia era unha cousa que tendía a ser outra, como unha semente (unha árbore en potencia). Unha cousa en acto era algo que xa estaba realizado, coma unha árbore (unha semente en acto). É interesante notar que todas as cousas, mesmo en acto, tamén eran en potencia (pois unha árbore (unha semente en acto) tamén era unha folla de papel ou unha mesa en potencia). A única cousa totalmente en acto era o Acto Puro, que Aristóteles identificaba co Ben. Ese Acto non era nada en potencia, nin era a realización de potencia ningunha. El era sempre igual a si mesmo, e non era un antecedente de cousa algunha. Dese concepto Tomé de Aquino derivou a súa noción de Deus.

 

Un ser en potencia só podía tornarse un ser en acto mediante algún movemento. O movemento ía sempre da potencia ao acto, da privación á pose. Era por iso que o movemento podía ser definido como acto dun ser en potencia en canto está en potencia.

O organismo, unha vez desenvolvido, recibía a forma que lle posibilitaría perfección maior, facendo pasar as súas potencias a acto. Esa forma era a alma. Ela facía que vexetasen, crecesen e se reproducisen os animais e plantas e tamén facía que os animais sentisen.

No home, a alma, alén das súas características vexetativas e sensitivas, había tamén a característica da intelixencia, que era capaz de aprender as esencias de modo independente da condición orgánica.

No sistema aristotélico, a ética era unha ciencia menos exacta na medida en que se ocupaba con asuntos pasíbeis de modificación. Ela non se ocupaba con aquilo que no home era esencial e inmutable, senón daquilo que podía ser obtido por accións repetidas, disposicións adquiridas ou de hábitos que constituían as virtudes e os vicios. O seu obxectivo último era garantir ou posibilitar a conquista da felicidade.

Para Aristóteles, a felicidade era o ben absoluto e a finalidade última de todas as accións das persoas. O filósofo recoñecía que existían outros bens, tales como a riqueza ou os honores, mais estes eran relativos, é dicir, non se consideraban bens por si mesmos, senón que as persoas crían que cando os posuían estaban máis preto de acadar a felicidade. A felicidade era o único que por si mesmo era un ben, así pois, ás persoas as cousas parecíanlles boas ou malas en relación á súa capacidade para lles dar ou quitar felicidade.

A felicidade consistía, segundo Aristóteles, en obrar ben e vivir ben, mais isto significaba obrar e vivir humanamente, e dado que a razón era a capacidade humana máis destacada, a vida feliz ou a boa vida era aquela na que as persoas actuaban de acordo coa súa razón. Para Aristóteles, unha das cousas máis importantes polas que o ser humano podía actuar racionalmente consistía en levar unha vida virtuosa, pero a virtude non era algo casual ou innato, senón que era un hábito adquirido mediante o exercicio e o costume de actuar sempre seguindo os principios da recta razón, é dicir, o hábito de escoller sempre o termo no medio entre un exceso e un defecto.

Por exemplo, a valentía era unha virtude que permitía ás persoas acadar a súa razón, pois mediante a prudencia afastábanse tanto da temeridade coma da covardía.

A práctica da virtude, segundo Aristóteles, producía por si mesma pracer e, polo tanto, felicidade. Pero ademais de ser unha experiencia subxectiva, a felicidade requiría unhas condicións obxectivas, como eran o benestar económico, a saúde, a liberdade, a vida social etc. Estas condicións obxectivas non constituían por si mesmas a felicidade, ata o punto de que se podían cumprir todas elas e non ser feliz. Pero ninguén podía ser feliz na súa ausencia.

Aristóteles diferenciábase no terreo da ética dos "intelectualistas morais" (Sócrates e Platón) porque pensaba que para facer o ben non abondaba con coñecer a idea de ben, senón que o importante era poñela en práctica, entre outras cousas, porque era a mellor posibilidade humana para acadar a felicidade.

A influencia de Aristóteles na historia do pensamento é extraordinaria. Toda a antiguidade aprópiase da súa inxente enciclopedia. A súa Metafísica será a base filosófica da posteridade.

Foron os árabes os que redescubriron a Aristóteles e a través deles pasou á filosofía escolástica.

No Renacemento a súa filosofía viuse opacada por unha eclipse histórica momentánea. Os novos conceptos científicos lévano a un segundo plano. Pero o seu influxo, aínda que xa non na física, seguirá vixente no pensamento filosófico no sentido estrito en todos os grandes pensadores, en Leibniz, en Hegeletc.

 

Cabe resaltar que Aristóteles escribiu dous tipos de textos: os destinados á «publicación» fóra do Liceo ou exotéricos (gr. exo 'fóra') e os utilizados como apuntamentos de clase ou notas de conferencias, denominados esotéricos (gr. eso 'dentro'). Lamentablemente, só se conservan os esotéricos, os cales, ao ser unha recompilación dos seus apuntamentos, volven un pouco complicada a súa lectura, pois faltan as explicacións, as transicións son abruptas, os argumentos quedan en ocasións inacabados... ler a Aristóteles é difícil, o que explica en parte que os seus textos foran interpretados e comentados ao longo de dous mil anos.

As actuais edicións en grego seguen a establecida por August Immanuel Bekker en 1831. Hai que dicir que apenas conservamos un terzo do que Aristóteles escribiu (con frecuencia é difícil polo tanto afirmar se é ou non, por ex., un pensador sistemático ou aporético). Aristóteles, por ex., escribiu ou dirixiu a redación de 158 «Constitucións» (en grego politeiai), das que non nos chegou ningunha, coa excepción da Constitución dos atenienses, cuxo papiro foi encontrado nunha escavación en Exipto nun depósito de lixo.

Trala súa morte, os seus textos (apenas tivo unha influencia inmediata) desapareceron durante dous séculos. Logo aparecen en Atenas e despois en Roma, onde o peripatético Andrónico de Rodas (século I d. C.) preparou unha edición. O que nos queda deses textos, polo tanto, está determinado pola man que preparou esa edición. Máis problemática aínda é a transmisión do chamado Corpus Aristotelicum (contén as obras de Aristóteles máis as doutros autores que din ser Aristóteles) ao longo da idade media: a súa influencia foi mínima ao longo da alta idade media, dominando o platonismo ata arredor do século XII, cando as traducións ao latín dos exemplares en árabe (e ás veces en siríaco) dun ou varios orixinais en grego, entran nos debates escolásticos dos centros de produción cultural medievais. Só pouco a pouco vanse depurando os textos con traducións de orixinais máis fiables.

É imposible establecer, polo tanto, nos restos que nos quedan, que textos son e cales non son «orixinais». Nos últimos decenios desenvolveuse unha técnica moi sofisticada, chamada «estilometría» (aplicada a outros autores, como Platón), que determina, mediante o cómputo e estudo estatístico de determinados elementos gramaticais, que textos son escritos por que man. Pero isto non asegura que se trate de Aristóteles. Ademais, a edición de Andrónico da Metafísica, por ex., pode ser máis unha colección de textos ca unha obra concibida como tal polo mesmo Aristóteles (esta é a opinión do especialista Jonathan Barnes). As loitas ideolóxicas no seo da Igrexa durante a idade media en torno á interpretación do Corpus Aristotelicum (o "corpo" das obras de Aristóteles con temas como o problema da inmortalidade da alma, eternidade do mundo e demais) fan que nos formulemos a posibilidade de modificacións nos manuscritos.

O que temos, polo tanto, é algo que pode estar próximo ás notas dun filósofo, con algunhas interpolacións e manipulacións do texto. Buscar o autor «orixinal» ou a «obra primixenia» é unha tarefa utópica.

 

 

A filosofía aristotélica é un sistema, ou sexa, hai relación e conexión entre as varias áreas pensadas polo filósofo. Os seus escritos versan sobre practicamente todas as ramas do coñecemento da súa época (menos as matemáticas). Aínda que súa produción fóra excepcional, apenas unha parcela foi conservada. O seus escritos dividíanse en dúas especies: os "exotéricos" e os "acroamáticos". Os exotéricos eran destinadas ao público en xeral e, por iso, eran obras de carácter introdutorio e xeralmente compostas en forma de diálogo. Os acroamáticos, eran destinadas só aos discípulos do Liceo e compostos en forma de tratados. Practicamente todo o que se conservou de Aristóteles forma parte das obras acroamáticas. Das exotéricas, restaron apenas fragmentos.

O conxunto das obras de Aristóteles é coñecido entre os especialistas como corpus aristotelicum:

O Organon, que é a reunión dos escritos lóxicos, abre o corpus e componse de:

• Categorías: análise dos elementos do discurso.
• Sobre a interpretación: análise do xuízo e das proposicións.
• Analíticos (Primeiros e Segundos): análise do razoamento formal a través do siloxismo e da demostración científica.
• Tópicos: análise da argumentación en xeral.
• Elencos sofísticos: tido como apéndice dos Tópicos, analiza os argumentos capciosos.

Estudos sobre a Natureza e o mundo físico:

• Física.
• Sobre o ceo.
• Sobre a xeración e a corrupción.
• Meteorolóxicos.

Parva naturalia:

• Da alma.
• Da sensación e o sensíbel.
• Da memoria e reminiscencia.
• Do sono e a vixilia.
• Dos soños.
• Da adiviñación polo soño.
• Da lonxevidade e brevidade da vida.
• Da xuventude e senilidade.
• Da respiración.
• Historia dos animais.
• Das partes dos animais.
• Do movemento dos animais.
• Da xeración dos animais.
• Da orixe dos animais.

Despois dos tratados que versan sobre o mundo físico, temos a obra dedicada á filosofía primeira, isto é, a Metafísica. Non debe entenderse que 'metafísica' signifique necesariamente unha investigación sobre un plano de realidade fóra do mundo físico. Esta é unha interpretación neoplatónica.

Obras de filosofía práctica, que versan sobre Ética e Política:

• Ética a Nicómaco.
• Ética a Eudemo (actualmente considerada como unha primeira versión da Ética a Nicomaco).
• Gran Moral ou Magna Moralia (resumo das concepcións éticas de Aristóteles).
• Política (a política, para Aristóteles, é o desdobramento natural da ética).

Existen, finalmente, dúas obras máis:

• Retórica.
• Poética (desta obra consérvanse só os tratados sobre a traxedia e a poesía épica).

O corpus aristotelicum aínda inclúe outros escritos sobre temas semellantes, mais hoxe sábese que son textos apócrifos.

 

387 a.C. - Platón funda a Academia.

384 a.C. - Nacemento de Aristóteles.

367/66 a.C. - Aristóteles chega a Atenas e ingresa na Academia.

356 a.C. - Nacemento de Alexandre, o Grande.

347 a.C. - Morte de Platón. Aristóteles deixa a Academia e Atenas.

343 a.C. - Aristóteles preceptor de Alexandre.

338 a.C. - Os macedonios derrotan os gregos na batalla de Queronea.

335 a.C. - Retorno de Aristóteles a Atenas e fundación do Liceo.

323 a.C. - Morte de Alexandre en Babilonia.

322 a.C. - Morte de Aristóteles en Calcis, Eubea.

Wikimedia Commons ten máis contidos multimedia na categoría:  Aristóteles

• G. Soto, Luís (2003). Aristóteles. A Coruña: Baía Edicións. ISBN 978-84-96128-25-5. 
• Ackrill, J. L. (1981). Aristotle the Philosopher. Oxford and New York: Oxford University Press. 
• Adler, Mortimer J. (1978). Aristotle for Everybody. New York: Macmillan.  A popular exposition for the general reader.
• Ammonius (1991). Cohen, S. Marc; Matthews, Gareth B, eds. On Aristotle's Categories. Ithaca, NY: Cornell University Press. ISBN 0-8014-2688-X. 
• Aristotle (1908–1952). The Works of Aristotle Translated into English Under the Editorship of WD Ross, 12 vols. Oxford: Clarendon Press. 
• Bocheński, I. M. (1951). Ancient Formal Logic. Amsterdam: North-Holland Publishing Company. 
• Cantor, Norman F.; Klein, Peter L., eds. (1969). Ancient Thought: Plato and Aristotle. Monuments of Western Thought 1. Waltham, Mass: Blaisdell Publishing Co. 
• Ferguson, John (1972). Aristotle. New York: Twayne Publishers. 
• Fuller, B.A.G. (1923). Aristotle. History of Greek Philosophy 3. London: Cape. 
• Gill, Mary Louise. (1989). Aristotle on Substance: The Paradox of Unity. Princeton: Princeton University Press.
• Guthrie, W. K. C. (1981). A History of Greek Philosophy, Vol. 6. Cambridge University Press. 
• Jaeger, Werner (1948). Robinson, Richard, ed. Aristotle: Fundamentals of the History of His Development (2nd ed.). Oxford: Clarendon Press. 
• Kiernan, Thomas P., ed. (1962). Aristotle Dictionary. New York: Philosophical Library. 
• McKeon, Richard (1973). Introduction to Aristotle (2d ed.). Chicago: University of Chicago Press. 

• Sócrates
• Platón
• Tomé de Aquino

• Cronoloxía da vida de Aristóteles (en inglés)