[go: up one dir, main page]
Wikipedia

Bizi estralurtar

Bizi estralurtarra Lurretik kanpo egon litekeen eta bertan sortu ez zen bizia da. Oraindik ez da bizi estralurtarrik atzeman modu eztabaidaezinean, baina horretan ari dira lanean hainbat proiektu. Bizitza horrek prokariotoak bezalako forma xumeetatik gizadia baino askoz aurreratuagoak diren zibilizazioak sor ditzaketen izaki adimendunetaraino har lezake[1][2][3]. Drakeren ekuazioak unibertsoko beste leku batzuetan bizi inteligentearen existentziari buruz espekulatzen du. Bizi estralurtarraren zientzia bere forma guztietan astrobiologia bezala ezagutzen da, unibertsoan bizia sortzeko, banatzeko eta eboluzionatzeko erabiltzen diren baldintza deterministak eta gertakizun kontingenteak ikertzen dituen diziplina anitzeko eremua[4].

Espaziotik etor daitezkeen seinale inteligenteak aurkitzeko sistema.
Astronomo batek Esne Bidea eta unibertsoa ikusten ditu Txileko Atacama basamortutik.

Lur planetatik kanpo bizia duten "munduak" egoteko aukerari buruzko espekulazioak antzinakoak dira. Kristautasunaren lehen garaietako idazle askok "mundu-aniztasun" baten ideia eztabaidatu zuten, Demokritok proposatutakoaren gisa; Agustinek Epikuroren ideia aipatzen du, ezin konta ahala munduren ideia, "Espazioaren mugagabetasun mugagabean zehar" (jatorriz Herodotori Gutunan adierazia) Jainkoaren Hirian[5]. I. mendeko De rerum natura poeman (2:1048-1076 liburua), Lukrezio filosofo epikurearrak iragarri zuen ezin konta ahala exoplaneta aurkituko genituela, Lurraren antzeko eta bestelako bizimoduekin, baita beste giza arraza batzuekin ere.

Idazle aurremodernoek uste zuten "mundu" estralurtarrek izaki bizidunak izango zituztela. William Vorilongek, XV. mendean, Kristok bere biztanleak berrerosteko mundu estralurtarrak bisitatu ahal izateko aukera onartu zuen. Nicolas Cusakoak 1440an idatzi zuen Lurra "izar distiratsua" zela, espazioan ikus zitezkeen gainerako objektu zerutiarrak bezala, eta Eguzkiaren antzekoa irudituko litzaiokeela kanpoko ikusle bati, atmosferaren kanpoko geruzako "distira sutsuko" geruza baten ondorioz[6]. Teorizatu zuen gorputz estralurtar guztietan gizakiak, landareak eta animaliak bizi zitezkeela, eguzkia barne. Descartesek idatzi zuen ez zegoela modurik izarretan "izaki adimendunak" bizi ez zirela frogatzeko, baina haien existentzia espekulazio kontua zela. Pentsalari horien idazkiek erakusten dute bizi estralurtarrarekiko interesa historian zehar egon dela, baina gizakiak duela gutxi baino ez du hori ikertzeko baliabiderik izan.

XX. mendearen erdialdetik, ikerketa aktiboak egin dira bizitza estralurtarraren zantzuak bilatzeko, egungo eta historiako estralurtar bizitzaren bilaketa eta estralurtar bizitza adimendunaren bilaketa mugatuagoa barne hartzen dutenak. Bilaketa-kategoriaren arabera, metodoak teleskopioen eta espezimenen datuen analisitik komunikazio-seinaleak detektatzeko eta bidaltzeko erabiltzen diren irratietaraino doaz[7].

Bizi estralurtarraren kontzeptuak, eta bereziki adimen estralurtarrarenak, eragin kultural handia izan du, bereziki estralurtarrak fikzioan irudikatzeko garaian. Urteetan zehar, zientzia fikzioak ideia zientifikoak jakinarazi ditu, aukera ugari irudikatu ditu eta eragina izan du ikusleen interesean eta bizi estralurtarrari buruzko ikuspegietan. Espazio partekatua da adimen estralurtarrarekin komunikatzen saiatzearen komenigarritasunari buruzko eztabaida. Batzuek metodo oldarkorrak bultzatzen dituzte, bizi estralurtar adimendunarekin harremanetan jartzeko. Beste batzuek -teknologikoki aurreratuak diren gizarteek gizarte ez aurreratuak esklabo bihurtzeko edo deuseztatzeko duten joera aipatuz- diote arriskutsua izan daitekeela Lurraren gaineko arreta aktiboki piztea[8][9].

Ezaugarriak

aldatu
 
Astronomoek 13.600 milioi urte dituzten izarrak aurkitu dituzten Esne Bidean[10].

Eguzki Sisteman eta unibertso osoan bizi estralurtarra dagoela dioen hipotesia planteatu du, mikroorganismoen forman gutxienez. Hipotesi hau unibertso behagarriaren tamaina handian eta lege fisikoen konstantzian eta koherentzian oinarritzen da. Argudio honen arabera, Carl Sagan eta Stephen Hawking bezalako zientzialariek erabilia[11], nekez gerta liteke Lurra ez den beste lekuren batean bizitzarik ez egotea[12][13]. Argudio hori printzipio kopernikarrean islatzen da, Lurra Unibertsoan posizio berezian ez dagoela dioenean, eta kaskarkeriaren printzipioan, Lurreko biziak ezer berezirik ez duela dioenean[14]. Disparitatearen aieruak dio bizi zelulabakarra ohikoa dela galaxian, baina bizi zelulaniztuna arraroa dela konparazioan[15].

Biziaren kimika duela 13.800 milioi urte Big Bang eta gutxira hasi ahal izan da, unibertsoak 10 eta 17 milioi urte bitartean zituen garai bizigarri batean[16][17]. Baliteke bizia modu independentean sortu izana unibertsoko leku askotan, Lurrean duela 4.200 milioi urte inguru prozesu kimikoen bidez gertatu zen bezala. Litekeena da, halaber, bizia maiztasun txikiagoz sortu izana eta, meteoritoen bidez adibidez, planeta bizigarrien artean zabaltzea panspermia izeneko prozesu batean[18][19]. Nolanahi ere, molekula organiko konplexuak Lurra sortu aurretik Eguzkia inguratzen duen hauts-aleen disko protoplanetarioan sor litezke. Ikerketa horien arabera, prozesu hau Lurretik kanpo gerta daiteke Eguzki Sistemako hainbat planeta eta ilargitan eta beste izar batzuetako planetetan[20].

 
Bizigarritasun planetarioaren eskema, sistema eta izar ezberdinetan.

1950eko hamarkadatik, astronomoek proposatu dute izarren inguruko "eremu bizigarriak" direla bizitzarako lekurik gertagarrienak. 2007az geroztik eremu horietan egindako exoplaneten aurkikuntza ugariek Lurraren antzeko konposizioak dituzten milaka milioi planeta egon daitezkeela iradoki du[21]. 2013ra arte, planeta gutxi batzuk baino ez ziren aurkitu eremu horietan[22]. Hala ere, 2013ko azaroaren 4an, astronomoek jakinarazi zuten, Kepler misio espazialaren datuetan oinarrituta, Lurraren tamainako 40.000 milioi planeta egon zitezkeela Eguzkiaren antzeko izarren eta Esne Bideko nano gorrien eremu bizigarrietan orbitatzen[23][24], horietatik 11.000 milioi Eguzkiaren antzeko izarren inguruan orbitatu litezkeelarik[25]. Zientzialarien arabera, hurbilen dagoen planeta 12 argi-urteko distantziara egon daiteke. Bizidun munduen kopuruak gora egin dezake Goldilocks ertzaren[oh 1] kontzeptua txertatzen bada, berez bizigarritasun planetariotik kanpo dauden hainbat planetatan gune bizigarriak baldin badaude[26]. Astrobiologoek habitat potentzialen "energiari jarraitzeko" ikuspegia ere aintzat hartu dute[27][28].

Bizitza Lurrean nonahi aurki daiteke, eta bertan dauden ia ingurune guztietara egokitu da denboran zehar, baita zailenetara ere. Horregatik, ondorioztatzen da zeruko beste gorputz batzuetako bizia ere moldagarria izan daitekeela. Hala ere, biziaren jatorria ez dago moldatzeko erraztasunarekin lotuta, eta betekizun zorrotzagoak izan ditzake. Baliteke planeta batek edo ilargi batek bizirik ez izatea bertan, bizigarriak izan arren.

2017an argitaratutako ikerketa baten arabera, Lurreko espezieen konplexutasunak izan zuen bilakaeraren ondorioz, beste leku batzuetako eboluzio estralurtarraren iragarpen-mailak gure planetako bizimoduaren antza izatea eragingo luke. Azterlanaren egileetako batek, Sam Levinek, honako hau dio: "Gizakiek bezala, aurreikusten dugu erakundeen hierarkia batez osatuta daudela, eta erakunde horiek guztiak lankidetzan aritzen direla estralurtar bat sortzeko. Organismoaren maila bakoitzean gatazka ezabatzeko, lankidetzari eusteko eta organismoa martxan mantentzeko mekanismoak egongo dira. Mekanismo horien adibide batzuk ere eman ditzakegu"[29]. Biziak adimena garatzeko duen gaitasuna ere ikertzen da. Gaitasun hori planeta batek dituen txoko ekologiko potentzialen kopuruarekin sortzen dela iradoki da, eta biziaren beraren konplexutasuna ingurune planetarioen informazio-dentsitatean islatzen dela, zeina, aldi berean, haien txokoetatik abiatuta kalkula daitekeen[30].

Oinarri biokimikoa

aldatu

Bizirako oinarrizko lehen baldintza orekarik gabeko termodinamikarik gabeko giroa da; horrek esan nahi du oreka termodinamikoa energia-iturri batek hautsi behar duela. Kosmoseko energia-iturri tradizionalak izarrak dira, Lurreko bizian bezala, eguzkiaren energiaren araberakoa dela. Beste energia-iturri batzuk ere badaude, hala nola sumendiak, plaken tektonika eta iturri hidrotermalak. Ozeanoko eremu sakonetan eguzki-argirik jasotzen ez duten ekosistemak badaude Lurrean, iturri hidrotermanlen energia hartzen dutenak eguzkiarenaren ordez.[31] Eremu magnetikoak eta erradioaktibitatea ere energia-iturri gisa proposatu dira, baina ez lirateke hain eraginkorrak izango.[32]

Lurreko biziak ura behar du egoera likidoan, erreakzio biokimikoak gertatzen diren disolbatzailea den aldetik. Oso gutxitan gerta liteke abiogenesi-prozesu bat ingurune gaseoso edo solido baten barruan hastea: atomoen abiadurak, azkarregiak edo motelegiak lirateke, eta zaildu egiten du horietako batzuk aurkitzea eta erreakzio kimikoak hastea. Ingurune likido batek metabolismorako beharrezkoak diren elikagaiak eta substantziak garraiatzeko aukera ere ematen du.[33] Karbonoaren eta beste elementu batzuen kopuru nahikoak, urarekin batera, organismo biziak sor ditzakete planeta telurikoetan, konfigurazio kimikoarekin eta Lurraren antzeko tenperatura-tartearekin.[34][35] Uraren ordez amoniakoz egindako bizitza alternatiba gisa iradoki da, nahiz eta disolbatzaile hori ura baino eraginkortasun txikiagokoa dirudien. Pentsa daiteke, halaber, bizi-forma batzuetan disolbatzailea hidrokarburo likidoa izatea, hala nola metanoa, etanoa edo propanoa.

Bizi estralurtar potentzialaren beste alderdi ezezagun bat hura osatuko luketen elementu kimikoak izango lirateke. Lurreko bizia karbonoz osatuta dago neurri handi batean, baina beste biokimika-mota batzuk egon daitezke.

Karbonoaren ordezkatze-potentzial batek gai izan behar du molekula konplexuak sortzeko, eboluziorako behar den informazioa gordetzeko eta ingurunean libre egoteko. DNA, RNA edo hurbileko antzeko bat sortzeko, elementu horrek gai izan behar du bere atomoak beste askorekin lotzeko, molekula konplexu eta egonkorrak sortuz. Gutxienez hiru lotura kobalente sortzeko gai izan behar du; bi, kate luzeak egiteko, eta, gutxienez, hirugarrengo bat, esteka berriak gehitzeko eta askotariko informazioa emateko. Bederatzi elementuk bakarrik betetzen dute baldintza hori: boroa, nitrogenoa, fosforoa, artsenikoa, antimonioa (hiru lotura), karbonoa, silizioa, germanioa eta eztainua (lau lotura). Ugaritasunari dagokionez, karbonoa, nitrogenoa eta silizioa dira unibertsoko ugarienak, besteak baino askoz gehiago. Lurrazalean elementu horietako ugariena silizioa da, hidrosferan karbonoa da eta atmosferan karbonoa eta nitrogenoa. Silizioak, ordea, desabantailak ditu karbonoaren gainean. Silizio atomoekin eratutako molekulak ez dira hain egonkorrak eta azidoen, oxigenoaren eta argiaren aurrean ahulagoak dira. Silizioan oinarritutako bizi-formen ekosistema batek tenperatura oso baxuak, presio atmosferiko handia, oxigenorik gabeko atmosfera eta ura ez den beste disolbatzaile bat beharko lituzke. Tenperatura baxuek arazo gehigarri bat gehituko lukete: abiogenesia-prozesu bat aktibatzeko zailtasuna, lehenengo eta behin bizia sortzeko.[36]

Bizi estralurtarra karbonoan oinarritzen bada eta ura disolbatzaile gisa erabiltzen badu ere, Lurrekoa bezala, biokimika erabat desberdina izan dezake oraindik. Bizia Lurrena RNAren mundu batekin hasi zen, eta, ondoren, bere egungo formara eboluzionatu zuen, non RNAren zeregin batzuk DNAk eta proteinek hartu zituzten. Bizi estralurtarra RNA munduan harrapatuta egon daiteke oraindik, edo beste konfigurazio batzuetara eboluzionatu. Ez dago argi gure biokimika sor litekeen eraginkorrena den, edo antzeko zer elementuk osatuko luketen.[37] Hala ere, litekeena da zelulek Lurrarena ez bezalako konposizioa izan arren zelula-mintz bat izatea. Lurreko bizitza prokariotetatik eukariotoetara eta organismo zelulabakarretatik zelula anitzeko organismoetara igaro zen eboluzioaren bidez. Orain arte ez da prozesu alternatiborik asmatu emaitza hori lortzeko, ezta hipotetikorik ere. Eboluzioak bizitza banakako organismoetan zatitzea eskatzen du, eta ezein antolaketa alternatibo ez da behar bezala proposatu. Oinarrizko mailan, mintzek zelula baten muga definitzen dute, zelularen eta haren ingurunearen artekoa, eta hein batean irekita egoten dira harekin energia eta baliabideak trukatzeko.[38]

Zelula sinpleetarik eukariotoen arteko eboluzioa, eta horietatik zelula-anitzeko bizi formetara ez dago bermatuta, beraz. Kanbriar leherketa bizia sortu eta milaka milioi urtera gertatu zen, eta haren kausak oraindik ez dira guztiz ezagutzen. Bestalde, zelulanitz izateko jauzia hainbat aldiz egin zen, eta horrek iradokitzen du eboluzio konbergenteko kasu bat izan zitekeela, eta litekeena dela beste planeta batzuetan ere gertatzea. Simon Conway Morris paleontologoak uste du eboluzio konbergenteak gure landare eta animalieb antzeko erresumak eragingo lituzkeela, eta ezaugarri asko animalia estralurtarretan ere garatzen direla, hala nola aldebiko simetria, gorputz-adarrak, digestio-sistemak eta zentzumen-organoak dituzten buruak. Planetaren testuinguruak ere eragina izango luke: grabitate handiagoko planeta batek animalia txikiagoak izango lituzke, eta beste izar mota batzuek fotosintetizatzaile ez-berdeak eragin ditzakete. Eskuragarri dagoen energia-kopuruak biodibertsitateari ere eragingo lioke; izan ere, iturri hidrotermalek eutsitako ekosistema batek izar baten argiak eta beroak baino energia gutxiago izango luke eskura, eta, beraz, haren bizimoduak ez luke halako konplexutasun bat baino gehiago handituko.[39]

Bizigarritasun planetarioa Eguzki-sisteman

aldatu
 
Marteko uraren estaldurari buruzko zenbait ikuspegi artistiko.

Eguzki-sistemako gorputz batzuek bizi estralurtarrerako ingurune potentziala dute, bereziki azal azpiko ozeanoak dituztenak.[40] Bizia Eguzki Sistemako beste leku batean aurkitzen bada, astrobiologoek iradokitzen dute segur aski muturreko mikroorganismo moduan izango dela, nahiz eta muturreko organismoen paradoxa den muturreko inguruneetan bizi diren bitartean ezin direla azaleratu, zenbait muga jarriz ikuspegi honi.[41] NASAren 2015eko Astrobiologia Estrategiaren arabera, "Bizia beste mundu batzuetan, seguruenik, mikrobioak izango lirateke, eta konplexua den edozein bizi-sistema, seguru asko, mikrobioen bizitik sortu eta oinarrituko da. Mikrobioen mugei buruzko ezagutza handiak lor daitezke, Lurra modernoko mikrobioen azterketetatik abiatuta, baita haien nonahikotasuna eta antzinako ezaugarriak ere".[42] Ikertzaileek mota askotako lurpeko organismoak aurkitu dituzte, gehienak mikrobianoak, lurpekoak ingurune oso sakonetan ere. Ikerlarien ustez, Lurreko bakterio eta arkeo guztien %70 inguru lurrazalaren barruan bizi dira.[43] Rick Colwellek, Oregon Estatuko Unibertsitateko Karbono Sakonaren Behatokiko taldeko kideak, BBCri esan zion: "Uste dut arrazoizkoa dela pentsatzea beste planeta batzuen zorupea eta ilargiak bizigarriak direla, bereziki ikusi dugulako hemen Lurrean organismoek eguzki-argitik urrun funtziona dezaketela, lurpeko arroka sakonetatik zuzenean emandako energia erabiliz".[44]

Martek mikrobio-bizia duten lurrazal azpiko inguruneak izan ditzake.[45][46][47] Jupiterren Europa ilargiaren azal azpiko itsas ingurunea izan liteke Eguzki Sistemako habitatik probableena, Lurretik kanpo, muturreko mikroorganismoentzat.[48][49][50]

Panspermiaren hipotesiak proposatzen du Eguzki Sistemaren beste zati batzuetako bizitzak jatorri komuna izan dezakeela. Eguzki Sistemako beste gorputz batean bizi estralurtarra egongo balitz, Lurretik atera zitekeen, Lurreko bizitza beste alde batetik erein zitekeen bezala.[51] Zuzendutako panspermiak mikroorganismoak espazioan nahita garraiatzea esan nahi du, Lurrera hemen bizitza hasteko bidalita edo Lurretik bizirik dauden izar-sistema berriak ereiteko bidalita. Francis Crick Nobel saridunak, Leslie Orgelekin batera, proposatu zuen zibilizazio estralurtar aurreratu batek nahita sakabanatu ahal izatea biziaren haziak, baina "ARN mundu" goiztiar bat kontuan hartuta, Crick-ek geroago esan zuen bizitza Lurrean sortu zela.[52][53]

Merkurio

aldatu

MESSENGER espazio-ontziak izotzaren arrastoa aurkitu zuen Merkurion. Babes zientifikoa egon daiteke, 2020ko martxoan egindako azterketetan oinarritua, Merkurio planetaren zatiak bizirako egokiak izan zitezkeela pentsatzeko, eta, agian, bizia aurkitzeko moduak, nahiz eta seguruenik mikroorganismo primitiboak izan diren planetan existitu direnak.[54][55]

Artizarra

aldatu

XX. mendearen hasieran, Artizarra Lurraren zela uste zen bizigarritasunari dagokionez, baina Aro Espaziala hasi zenetik egindako behaketek erakutsi zuten Artizarraren azaleko tenperatura 467 °C ingurukoa zela, eta, ondorioz, Lurraren antzeko bizirako guztiz ezinezkoa.[56] Halaber, Artizarraren atmosfera ia guztiz karbono dioxidoa da, eta toxikoa izan daiteke Lurraren antzeko bizitzarako. 50 eta 65 kilometro arteko altitudeetan, presioa eta tenperatura Lurraren antzekoak dira, eta muturreko mikroorganismo termoazidofiloak Artizarreko atmosferaren goiko geruza azidoetan.[57][58][59][60] Gainera, Artizarrak ur likidoa zuen azalean, gutxienez, sortu eta milioi urte gutxira.[61][62][63] Artizarraren atmosferan fosfinarenxurgapen-lerro bat aurkitu da, azalpen abiotikorako bide jakinik gabe, gaur egun atmosferan bizia egon zitekeela pentsarazi zuen 2020ko irailean.[64][65] Gerora egindako ikerketek fosfinaren seinale hori sufre dioxidoaren seinale espektroskopikoa zela ikusi zen, eta ohartu ziren ez zegoela xurgatze-lerrorik.[66][67][68]

Ilargia

aldatu

Duela 3,5 eta 4 mila milioi urte bitartean, Ilargiak eremu magnetiko bat, atmosfera bat eta ur likido nahikoa izan zezakeen bere azalean bizitzari eusteko.[69][70] Ilargiaren barruko eskualde bero eta presurizatuek ur likidoa izan dezakete oraindik.[71]

2022an ez da jatorrizko ilargi-bizitzarik aurkitu, ilargi-arroken eta lurraren laginetan bizi-zantzuak barne.[72]

Marte

aldatu

Marteko bizitza luzaroan espekulatu izan da. Uste da ur likidoa Marten egon dela iraganean, eta orain, noizean behin, bolumen txikiko gatzun likido gisa aurki daiteke Marten, sakonera txikian.[73] Marteko atmosferan behatutako metanoaren biosinadura potentzialaren jatorria ezin da azaldu, nahiz eta bizia tartean sartzen ez duten hipotesiak proposatu diren.[74]

Marteko iragana epelagoa eta hezeagoa zela dirudi: ibaien oheak, kasko polarrak, sumendiak eta uraren aurrean sortzen diren mineralak aurkitu dira. Curiosity roverrak Aeolis Palus (Gale kraterra, 2013) aztertzen lortutako ebidentziak ur gezako aintzira zahar bat iradokitzen du, mikrobioen bizitzarako giro atsegina izan zitekeena.[75][76] Gainera, Marteko zorupean gaur egun dauden baldintzek bizia babes dezakete.[77][78]

Gaur egun, Curiosity eta Perseverance roverrek Marte aztertzen dute, eta antzinako biziaren ebidentziak bilatzen ari dira; besteak beste, mikroorganismo autotrofikoetan, kimiotrofikoetan eta/edo kimiolitoautotrofikoetan oinarritutako biosfera bat, bai eta ur zaharra ere, bizirako egokiak izan daitezkeen ibai eta laku inguruneak (ibai edo aintzira zaharrekin zerikusia duten lautadak) barne.[79][80][81][82] Marten bizigarritasunaren, tafonomiaren (fosilekin zerikusia duena) eta karbono organikoaren ebidentzien bilaketa NASAren helburu nagusia da orain.[79]

Zeres

aldatu

Zeresek, asteroide-gerrikoan dagoen planeta nano bakarrak lurrun-atmosfera mehea du.[83][84] Lurruna izotz-sumendiek edo sublimatzen ari den gainazaletik gertu dagoen izotzak (solido izatetik gas izatera) sor zezaketen.[85] Hala ere, Zeresen ura egoteak, bizia han posible izan ote zitekeen ikertzera eraman du.[86][87] Eguzki Sistemako leku bakanetako bat da, non zientzialariek bizi zantzuak bilatu nahi dituten.[85] Planeta nanoak gaur egun izaki bizidunik ez izan arren, iraganean bizia gordetzen zuen seinale batzuk egon daitezke.[85]

Jupiter sistema

aldatu

Jupiter

aldatu

Carl Saganek eta beste batzuek 1960 eta 1970 urteetan Jupiterren atmosferan bizi diren mikroorganismo hipotetikoetarako baldintzak kalkulatu zituzten.[88] Hala ere, erradiazio biziak eta beste baldintza batzuek ez dute ematen kapsulazioa eta biokimika molekularra ahalbidetzen dutenik, eta, beraz, uste da bizitza oso zaila dela.[89] Jupiterren ilargi batzuek, ordea, biziari eusteko gai diren habitatak izan ditzakete. Zientzialariek ur likidoz berotutako azal azpiko ozeanoak kanpoko hiru galileotar ilargien (Europa, Ganimedes eta Kalisto) hondoetan egon daitezkeela adierazten dute.[48][49][90][91][92][93][94][95][96][97] EJSM/Laplace misioa ingurune horien bizigarritasuna zehazteko planifikatu zen; hala ere, finantzaketarik ez zegoenez, programak ez zuen jarraitu. Antzeko misioak, hala nola ESAko JUGO eta NASAko Europa Clipper, garatzen ari dira gaur egun, eta 2023an eta 2024an abiatzeko prest daude, hurrenez hurren.

Europa

aldatu
 
Europako barne-egitura. Urdinak azal azpiko ozeanoa irudikatzen du. Azal azpiko ozeano horiek bizia izan lezakete.

Europa Ilargiak espekulazioak sortu ditu biziaren existentziari buruz, izotz azpian ur likidozko ozeano bat izateko aukera handia izan delako.[48][50] Ozeanoaren hondoko iturri hidrotermalek, halakorik bada, ura berotu eta mikroorganismoei elikagaiak eta energia emateko gai izan daitezke.[98] Baliteke, halaber, Europak makrofauna aerobikorako egokia izatea, izpi kosmikoek sortutako oxigenoa erabiliz, izpi horiek beren azaleko izotzari eragiten baitiote.[99]

Europan bizia bilatzeko arrazoia asko hobetu zen 2011n, Europako maskor izoztu lodiaren barruan laku handiak daudela ikusi zenean. Zientzialariek ikusi zuten lakuen inguruko izotz-apalak haietan kolapsatzen direla, eta, hala, mekanismo bat sortu zuten, Europako azalean eguzkiak argiztatutako eremuetan sortutako produktu kimiko bizidunak barnera transferitzeko.[100][101]

2013ko abenduaren 11n, NASAk jakinarazi zuen Europako azal izoztuan "buztinen antzeko mineralak" (bereziki, filosilikatoak) detektatu zirela, sarritan material organikoekin lotuta.[102] Zientzialarien arabera, mineralen presentzia asteroide edo kometa batekin talka egitearen ondorioa izan daiteke.[102] Europa Clipper bizigarritasuna aztertuko lukeen zunda 2024an espazioeatzeko asmoa dago.[103][104] Europako azal azpiko ozeanoa da bizitza aurkitzeko helbururik onena gaur egun.[48][50]

Saturno sistema

aldatu

Jupiter bezala, Saturnon izaki bizidunak egotea ez da probablea. Hala ere, Titan eta Entzelado ilargiak biziarentzat egokiak diren habitatak izateko aukera ote dagoen espekulatu da.[74][105][106][107]

Entzelado

aldatu

Entzelado, Saturnoren ilargak, bizirako baldintza batzuk ditu, jarduera geotermikoa eta ur-lurruna barne, bai eta marearen eraginez berotutako izotz azpiko ozeanoak ere.[108][109] Cassini–Huygens zundak 2005eko hegaldian karbonoa, hidrogenoa, nitrogenoa eta oxigenoa —bizia izareko funtsezko elementu guztiak— detektatu zituen Entzeladoko geiser baten bidez, izotza eta gasa jaurtitzen zuena. Geiserraren tenperaturak eta dentsitateak iturri beroagoa eta likidoagoa adierazten dute, gainazalaren azpian.[74] Bizia posible den gorputzetatik, organismo bizidunak erraz sar litezke Eguzki-Sistema beste gorputzetan Entzelado bidez.[110]

Titan

aldatu

Titan, Saturnoren ilargirik handiena, atmosfera esanguratsua duen eguzki-sisteman ezagutzen den ilargi bakarra da. Cassini-Huygens misioaren datuek hidrokarburoen ozeano global baten hipotesia ezeztatu zuten, baina geroago frogatu zuten eskualde polarretan hidrokarburo likidoen lakuak zeudela, Lurretik kanpo aurkitutako azaleko likidoen lehen gorputz egonkorrak.[105][106] Misioaren datuen analisiak kimika atmosferikoaren zenbait alderdi aurkitu ditu gainazaletik gertu. Datuek ez dute frogatzen, baina hipotesi baten arabera, han dauden organismoak hidrogenoa, azetilenoa eta etanoa kontsumitzen eta metanoa sortzen egon daitezkeela.[111][112][113] NASAko Dragonfly misioak Titan erdi-erdian lurreratzeko asmoa du, 2027rako ezarritako jaurtiketa-datarekin laginak lortzeko gai den ontzi batekin.

Beste objektu batzuk

aldatu

Eguzki-sistemako gorputz txikienetan beroa atxikitzeko eta berokuntza erradiaktiboa izateko ereduek iradokitzen dutenez, Rhea, Titania, Oberon, Triton, Pluton, Eris, Sedna eta Orcus ozeanoak izan ditzakete 100 km inguruko lodierako lurrazal solido izoztuen azpian.[114] Kasu horietan, ereduek adierazten dute geruza likidoek zuzeneko kontaktua dutela nukleo harritsuarekin, eta, horri esker, mineralak eta gatzak modu eraginkorrean nahas daitezkeela uretan. Hori ez dator bat satelite izoztu handiagoen barruan egon daitezkeen ozeanoekin, hala nola Ganimedes, Kalisto edo Titanekin, non uste baita izotzaren presio handiko faseetako geruzak ur likidozko geruzaren azpian daudela.[114]

Hidrogeno sulfuroa bizia mantentzeko disolbatzaile hipotetiko gisa proposatu da, eta nahiko ugaria da Jupiterren Io ilargian, eta likido-egoeran egon daiteke gainazaletik distantzia laburrera.[115]

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ (Ingelesez) «Perspective | A new frontier is opening in the search for extraterrestrial life» Washington Post ISSN 0190-8286. (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  2. ↑ «Opinion | Are We Alone in the Universe? - The New York Times | Ghostarchive» ghostarchive.org (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  3. ↑ (Ingelesez) «Top 10: Controversial pieces of evidence for alien life» New Scientist (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  4. ↑ (Ingelesez) von Hegner, Ian. (2021-12-04). «The Indeterminacy Bottleneck: Implications for Habitable Worlds» Acta Biotheoretica 70 (1): 1.  doi:10.1007/s10441-021-09432-0. ISSN 1572-8358. (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  5. ↑ Crowe, Michael J.. (2008). The extraterrestrial life debate, antiquity to 1915 : a source book. University of Notre Dame ISBN 978-0-268-07679-5. PMC 763139371. (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  6. ↑ (Ingelesez) Cusa), Cardinal Nicholas (of. (1954). Of Learned Ignorance. Routledge & K. Paul (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  7. ↑ «So Many Earth-Like Planets, So Few Telescopes - The New York Times | Ghostarchive» ghostarchive.org (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  8. ↑ (Ingelesez) «Scientists in US are urged to seek contact with aliens» BBC News 2015-02-12 (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  9. ↑ (Ingelesez) Baum, Seth D.; Haqq-Misra, Jacob D.; Domagal-Goldman, Shawn D.. (2011-06-01). «Would contact with extraterrestrials benefit or harm humanity? A scenario analysis» Acta Astronautica 68 (11): 2114–2129.  doi:10.1016/j.actaastro.2010.10.012. ISSN 0094-5765. (Noiz kontsultatua: 2022-10-08).
  10. ↑ (Ingelesez) «How many alien civilizations are out there? A new galactic survey holds a clue.» Science 2020-11-02 (Noiz kontsultatua: 2022-10-09).
  11. ↑ «Ruminations on other worlds | The State Press - An independent daily serving Arizona State University» web.archive.org 2013-10-24 (Noiz kontsultatua: 2022-10-09).
  12. ↑ (Ingelesez) Steiger, Brad; White, John. (1986-02). Other Worlds, Other Universes. Health Research Books ISBN 978-0-7873-1291-6. (Noiz kontsultatua: 2022-10-09).
  13. ↑ Filkin, David. (1997). Stephen Hawking's universe : the cosmos explained. New York : BasicBooks ISBN 978-0-465-08199-8. (Noiz kontsultatua: 2022-10-09).
  14. ↑ Rauchfuss, Horst. (2008). Chemical evolution and the origin of life. Springer ISBN 978-3-540-78823-2. PMC 304495005. (Noiz kontsultatua: 2022-10-09).
  15. ↑ von Hegner, Ian. (2022-09). Intelligent characteristics of potential microbial life during the LHB. (Noiz kontsultatua: 2022-10-09).
  16. ↑ (Ingelesez) Loeb, Abraham. (2014-10). «The habitable epoch of the early Universe» International Journal of Astrobiology 13 (4): 337–339.  doi:10.1017/S1473550414000196. ISSN 1473-5504. (Noiz kontsultatua: 2022-10-09).
  17. ↑ «Avi Loeb Ponders the Early Universe, Nature and Life - The New York Times | Ghostarchive» ghostarchive.org (Noiz kontsultatua: 2022-10-09).
  18. ↑ Rampelotto, P. H.. (2010-04-01). Panspermia: A Promising Field of Research. , 5224 or. (Noiz kontsultatua: 2022-10-09).
  19. ↑ (Ingelesez) Gonzalez, Guillermo; Richards, Jay Wesley. (2004-02-01). The Privileged Planet: How Our Place in the Cosmos Is Designed for Discovery. Regnery Publishing ISBN 978-0-89526-065-9. (Noiz kontsultatua: 2022-10-09).
  20. ↑ (Ingelesez) published, Clara Moskowitz. (2012-03-29). «Life's Building Blocks May Have Formed in Dust Around Young Sun» Space.com (Noiz kontsultatua: 2022-10-09).
  21. ↑ (Ingelesez) published, Charles Q. Choi. (2011-03-21). «New Estimate for Alien Earths: 2 Billion in Our Galaxy Alone» Space.com (Noiz kontsultatua: 2022-10-09).
  22. ↑ «Ten potentially habitable exoplanets now - Planetary Habitability Laboratory @ UPR Arecibo» web.archive.org 2019-10-21 (Noiz kontsultatua: 2022-10-09).
  23. ↑ «Far-Off Planets Like the Earth Dot the Galaxy - The New York Times | Ghostarchive» ghostarchive.org (Noiz kontsultatua: 2022-10-09).
  24. ↑ (Ingelesez) Petigura, Erik A.; Howard, Andrew W.; Marcy, Geoffrey W.. (2013-11-26). «Prevalence of Earth-size planets orbiting Sun-like stars» Proceedings of the National Academy of Sciences 110 (48): 19273–19278.  doi:10.1073/pnas.1319909110. ISSN 0027-8424. PMID 24191033. PMC PMC3845182. (Noiz kontsultatua: 2022-10-09).
  25. ↑ (Ingelesez) Twitter. (2013-11-05). «Milky Way may host billions of Earth-size planets» Los Angeles Times (Noiz kontsultatua: 2022-10-09).
  26. ↑ (Ingelesez) Hegner, Ian von. (2020-08). «A limbus mundi elucidation of habitability: the Goldilocks Edge» International Journal of Astrobiology 19 (4): 320–329.  doi:10.1017/S1473550420000075. ISSN 1473-5504. (Noiz kontsultatua: 2022-10-09).
  27. ↑ Hoehler, Tori M.; Amend, Jan P.; Shock, Everett L.. (2007-12-01). «A “Follow the Energy” Approach for Astrobiology» Astrobiology 7 (6): 819–823.  doi:10.1089/ast.2007.0207. ISSN 1531-1074. (Noiz kontsultatua: 2022-10-09).
  28. ↑ Jones, Eriita G.; Lineweaver, Charles H.. (2010-04-01). «To What Extent Does Terrestrial Life - "Follow The Water"?» Astrobiology 10: 349–361.  doi:10.1089/ast.2009.0428. ISSN 1531-1074. (Noiz kontsultatua: 2022-10-09).
  29. ↑ (Ingelesez) «Aliens may be more like us than we think | University of Oxford» www.ox.ac.uk (Noiz kontsultatua: 2022-10-09).
  30. ↑ (Ingelesez) Stevenson, David S.; Large, Sean. (2019-06). «Evolutionary exobiology: towards the qualitative assessment of biological potential on exoplanets» International Journal of Astrobiology 18 (3): 204–208.  doi:10.1017/S1473550417000349. ISSN 1473-5504. (Noiz kontsultatua: 2022-10-09).
  31. ↑ Aguilera Mochón, p. 42
  32. ↑ Aguilera Mochón, p. 58
  33. ↑ Aguilera Mochón, p. 51
  34. ↑ Bond, Jade C.; O'Brien, David P.; Lauretta, Dante S.. (June 2010). «The Compositional Diversity of Extrasolar Terrestrial Planets. I. In Situ Simulations» The Astrophysical Journal 715 (2): 1050–1070.  doi:10.1088/0004-637X/715/2/1050. Bibcode: 2010ApJ...715.1050B..
  35. ↑ Pace, Norman R.. (20 January 2001). «The universal nature of biochemistry» Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 98 (3): 805–808.  doi:10.1073/pnas.98.3.805. OCLC .33372 PMID 11158550. Bibcode: 2001PNAS...98..805P..
  36. ↑ Aguilera Mochón, pp. 43-49
  37. ↑ Aguilera Mochón, pp. 58-59
  38. ↑ Aguilera Mochón, pp. 42-43
  39. ↑ Aguilera Mochón, pp. 61-66
  40. ↑ Dyches, Preston; Chou, Felcia. (7 April 2015). «The Solar System and Beyond is Awash in Water» NASA.
  41. ↑ von Hegner, Ian. (2022). «Extreme exoworlds and the extremophile paradox» Astrobiology 22 (8): 926.  doi:10.1089/ast.2021.0153. Bibcode: 2022AsBio..22..926V..
  42. ↑ NASA Astrobiology Strategy 2015. NASA 2015, 65 or..
  43. ↑ (Ingelesez) Offord, Catherine. (30 September 2018). «Life Thrives Within the Earth's Crust» The Scientist Magazine.
  44. ↑ (Ingelesez) Wilke, Carolyn. (11 December 2018). «Life Deep Underground Is Twice the Volume of the Oceans: Study» The Scientist Magazine.
  45. ↑ Summons, Roger E.; Amend, Jan P.; Bish, David; Buick, Roger; Cody, George D.; Des Marais, David J.; Dromart, Gilles; Eigenbrode, Jennifer L. et al.. (2011). «Preservation of Martian Organic and Environmental Records: Final Report of the Mars Biosignature Working Group» Astrobiology 11 (2): 157–81.  doi:10.1089/ast.2010.0506. PMID 21417945. Bibcode: 2011AsBio..11..157S..
  46. ↑ Michalski, Joseph R.; Cuadros, Javier; Niles, Paul B.; Parnell, John; Deanne Rogers, A.; Wright, Shawn P.. (2013). «Groundwater activity on Mars and implications for a deep biosphere» Nature Geoscience 6 (2): 133–8.  doi:10.1038/ngeo1706. Bibcode: 2013NatGe...6..133M..
  47. ↑ «Habitability and Biology: What are the Properties of Life?» Phoenix Mars Mission (The University of Arizona).
  48. ↑ a b c d Tritt, Charles S.. (2002). Possibility of Life on Europa. Milwaukee School of Engineering.
  49. ↑ a b Kargel, Jeffrey S.; Kaye, Jonathan Z.; Head, James W.; Marion, Giles M.; Sassen, Roger; Crowley, James K.; Ballesteros, Olga Prieto; Grant, Steven A. et al.. (November 2000). «Europa's Crust and Ocean: Origin, Composition, and the Prospects for Life» Icarus 148 (1): 226–265.  doi:10.1006/icar.2000.6471. Bibcode: 2000Icar..148..226K..
  50. ↑ a b c Schulze-Makuch, Dirk; Irwin, Louis N.. (2001). «Alternative Energy Sources Could Support Life on Europa» Departments of Geological and Biological Sciences, University of Texas at El Paso.
  51. ↑ (Ingelesez) Reuell, Peter. (2019-07-08). «Harvard study suggests asteroids might play key role in spreading life» Harvard Gazette.
  52. ↑ Crick, F. H.; Orgel, L. E.. (1973). «Directed Panspermia» Icarus 19 (3): 341–348.  doi:10.1016/0019-1035(73)90110-3. Bibcode: 1973Icar...19..341C..
  53. ↑ Orgel, L. E.; Crick, F. H.. (January 1993). «Anticipating an RNA world. Some past speculations on the origin of life: Where are they today?» FASEB Journal 7 (1): 238–239.  doi:10.1096/fasebj.7.1.7678564. PMID 7678564..
  54. ↑ Hall, Shannon. (24 March 2020). «Life on the Planet Mercury? 'It's Not Completely Nuts' - A new explanation for the rocky world's jumbled landscape opens a possibility that it could have had ingredients for habitability.» The New York Times.
  55. ↑ Roddriquez, J. Alexis P.. (16 March 2020). «The Chaotic Terrains of Mercury Reveal a History of Planetary Volatile Retention and Loss in the Innermost Solar System» Scientific Reports 10 (4737): 4737.  doi:10.1038/s41598-020-59885-5. OCLC .7075900 PMID 32179758. Bibcode: 2020NatSR..10.4737R..
  56. ↑ (Ingelesez) Redd, Nola Taylor. (2012-11-17). «How Hot is Venus?» Space.com.
  57. ↑ Clark, Stuart. (26 September 2003). «Acidic clouds of Venus could harbour life» New Scientist.
  58. ↑ Redfern, Martin (25 May 2004). "Venus clouds 'might harbour life'". BBC News. Retrieved 30 December 2015.
  59. ↑ Dartnell, Lewis R.; Nordheim, Tom Andre; Patel, Manish R.; Mason, Jonathon P.. (September 2015). «Constraints on a potential aerial biosphere on Venus: I. Cosmic rays» Icarus 257: 396–405.  doi:10.1016/j.icarus.2015.05.006. Bibcode: 2015Icar..257..396D..
  60. ↑ «Did the Early Venus Harbor Life? (Weekend Feature)» The Daily Galaxy 2 June 2012.
  61. ↑ Was Venus once a habitable planet?. European Space Agency 24 June 2010.
  62. ↑ Atkinson, Nancy. (24 June 2010). «Was Venus once a waterworld?» Universe Today.
  63. ↑ Bortman, Henry. (26 August 2004). Was Venus Alive? 'The Signs are Probably There'. Space.com.
  64. ↑ Drake, Nadia. (14 September 2020). «Possible sign of life on Venus stirs up heated debate» National Geographic.
  65. ↑ Greaves, J.S.; Richards, A.M.S.; Bains, W.. (2020). «Phosphine gas in the cloud decks of Venus» Nature Astronomy 5 (7): 655–664.  doi:10.1038/s41550-020-1174-4. Bibcode: 2021NatAs...5..655G..
  66. ↑ Lincowski, Andrew P.; Meadows, Victoria S.; Crisp, David; Akins, Alex B.; Schwieterman, Edward W.; Arney, Giada N.; Wong, Michael L.; Steffes, Paul G. et al.. (2021). «Claimed Detection of PH3 in the Clouds of Venus is Consistent with Mesospheric SO2» The Astrophysical Journal 908 (2): L44.  doi:10.3847/2041-8213/abde47. Bibcode: 2021ApJ...908L..44L..
  67. ↑ Abigail Beall. (Oct 21, 2020). «More doubts cast on potential signs of life on Venus» New Scientist.
  68. ↑ Snellen, I.A.G.; Guzman-Ramirez, L.; Hogerheijde, M.R.; Hygate, A.P.S.; van der Tak, F.F.S.. (Dec 2020). «Re-analysis of the 267 GHz ALMA observations of Venus» Astronomy & Astrophysics 644: L2.  doi:10.1051/0004-6361/202039717..
  69. ↑ Mysteries from the moon's past. Washington State University 23 July 2018.
  70. ↑ Schulze-Makuch, Dirk; Crawford, Ian A.. (2018). «Was There an Early Habitability Window for Earth's Moon?» Astrobiology 18 (8): 985–988.  doi:10.1089/ast.2018.1844. OCLC .6225594 PMID 30035616. Bibcode: 2018AsBio..18..985S..
  71. ↑ Could Life Exist Deep Underground on Mars?. Center for Astrophysics (Harvard & Smithsonian) September 23, 2020.
  72. ↑ Smith, Kimberly; Anderson, James. (15 July 2019). «NASA Searches for Life from the Moon in Recently Rediscovered Historic Footage» nasa.gov (NASA).
  73. ↑ Ojha, L.; Wilhelm, M. B.; Murchie, S. L.; McEwen, A. S.; Wray, J. J.; Hanley, J.; Massé, M.; Chojnacki, M.. (2015). «Spectral evidence for hydrated salts in recurring slope lineae on Mars» Nature Geoscience 8 (11): 829–832.  doi:10.1038/ngeo2546. Bibcode: 2015NatGe...8..829O..
  74. ↑ a b c Top 10 Places To Find Alien Life : Discovery News. News.discovery.com 8 June 2010.
  75. ↑ Chang, Kenneth. (9 December 2013). «On Mars, an Ancient Lake and Perhaps Life» The New York Times.
  76. ↑ «Science – Special Collection – Curiosity Rover on Mars» Science 9 December 2013.
  77. ↑ Baldwin, Emily. (26 April 2012). Lichen survives harsh Mars environment. Skymania News.
  78. ↑ de Vera, J.-P.; Kohler, Ulrich. (26 April 2012). The adaptation potential of extremophiles to Martian surface conditions and its implication for the habitability of Mars. European Geosciences Union.
  79. ↑ a b Grotzinger, John P.. (24 January 2014). «Introduction to Special Issue – Habitability, Taphonomy, and the Search for Organic Carbon on Mars» Science 3436169: 386–387.  doi:10.1126/science.1249944. PMID 24458635. Bibcode: 2014Sci...343..386G..
  80. ↑ «Special Issue – Table of Contents – Exploring Martian Habitability» Science 3436169: 345–452. 24 January 2014.
  81. ↑ «Special Collection – Curiosity – Exploring Martian Habitability» Science 24 January 2014.
  82. ↑ Grotzinger, J. P.. (24 January 2014). «A Habitable Fluvio-Lacustrine Environment at Yellowknife Bay, Gale Crater, Mars» Science 3436169: 1242777.  doi:10.1126/science.1242777. PMID 24324272. Bibcode: 2014Sci...343A.386G..
  83. ↑ Küppers, M.; O'Rourke, L.; Bockelée-Morvan, D.; Zakharov, V.; Lee, S.; Von Allmen, P.; Carry, B.; Teyssier, D. et al.. (23 January 2014). «Localized sources of water vapour on the dwarf planet (1) Ceres» Nature 505 (7484): 525–527.  doi:10.1038/nature12918. ISSN 0028-0836. PMID 24451541. Bibcode: 2014Natur.505..525K..
  84. ↑ Campins, H.; Comfort, C. M.. (23 January 2014). «Solar system: Evaporating asteroid» Nature 505 (7484): 487–488.  doi:10.1038/505487a. PMID 24451536. Bibcode: 2014Natur.505..487C..
  85. ↑ a b c «In Depth | Ceres» NASA Solar System Exploration.
  86. ↑ O'Neill, Ian. (5 March 2009). «Life on Ceres: Could the Dwarf Planet be the Root of Panspermia» Universe Today.
  87. ↑ Boyle, Alan. (22 January 2014). Is There Life on Ceres? Dwarf Planet Spews Water Vapor. NBC.
  88. ↑ Ponnamperuma, Cyril; Molton, Peter. (January 1973). «The prospect of life on Jupiter» Space Life Sciences 4 (1): 32–44.  doi:10.1007/BF02626340. PMID 4197410. Bibcode: 1973SLSci...4...32P..
  89. ↑ Irwin, Louis Neal; Schulze-Makuch, Dirk. (June 2001). «Assessing the Plausibility of Life on Other Worlds» Astrobiology 1 (2): 143–160.  doi:10.1089/153110701753198918. PMID 12467118. Bibcode: 2001AsBio...1..143I..
  90. ↑ Dyches, Preston; Brown, Dwayne. (12 May 2015). «NASA Research Reveals Europa's Mystery Dark Material Could Be Sea Salt» NASA.
  91. ↑ «NASA's Hubble Observations Suggest Underground Ocean on Jupiter's Largest Moon» NASA News 12 March 2015.
  92. ↑ Clavin, Whitney. (1 May 2014). «Ganymede May Harbor 'Club Sandwich' of Oceans and Ice» NASA (Jet Propulsion Laboratory).
  93. ↑ Vance, Steve; Bouffard, Mathieu; Choukroun, Mathieu; Sotina, Christophe. (12 April 2014). «Ganymede's internal structure including thermodynamics of magnesium sulfate oceans in contact with ice» Planetary and Space Science 96: 62–70.  doi:10.1016/j.pss.2014.03.011. Bibcode: 2014P&SS...96...62V..
  94. ↑ «Video (00:51) – Jupiter's 'Club Sandwich' Moon» NASA 1 May 2014.
  95. ↑ Chang, Kenneth. (12 March 2015). «Suddenly, It Seems, Water Is Everywhere in Solar System» The New York Times.
  96. ↑ Kuskov, O. L.; Kronrod, V. A.. (2005). «Internal structure of Europa and Callisto» Icarus 177 (2): 550–569.  doi:10.1016/j.icarus.2005.04.014. Bibcode: 2005Icar..177..550K..
  97. ↑ Showman, Adam P.; Malhotra, Renu. (1999). «The Galilean Satellites» Science 286 (5437): 77–84.  doi:10.1126/science.286.5437.77. PMID 10506564..
  98. ↑ Europa may be home to alien life. Melissa Hogenboom, BBC News. 26 March 2015.
  99. ↑ Atkinson, Nancy. (2009). «Europa Capable of Supporting Life, Scientist Says» Universe Today.
  100. ↑ Plait, Phil. (17 November 2011). «Huge lakes of water may exist under Europa's ice» Discover.
  101. ↑ Scientists Find Evidence for "Great Lake" on Europa and Potential New Habitat for Life. The University of Texas at Austin 16 November 2011.
  102. ↑ a b Cook, Jia-Rui C.. (11 December 2013). «Clay-Like Minerals Found on Icy Crust of Europa» NASA.
  103. ↑ Wall, Mike. (5 March 2014). «NASA hopes to launch ambitious mission to icy Jupiter moon» Space.com.
  104. ↑ Clark, Stephen. (14 March 2014). «Economics, water plumes to drive Europa mission study» Spaceflight Now.
  105. ↑ a b Than, Ker. (13 September 2005). «Scientists Reconsider Habitability of Saturn's Moon» Space.com.
  106. ↑ a b Britt, Robert Roy. (28 July 2006). «Lakes Found on Saturn's Moon Titan» Space.com.
  107. ↑ Lakes on Titan, Full-Res: PIA08630. 24 July 2006.
  108. ↑ Coustenis, A.; Atreya, S. K.; Balint, T.; Brown, R. H.; Dougherty, M. K.; Ferri, F.; Fulchignoni, M.; Gautier, D. et al.. (March 2009). «TandEM: Titan and Enceladus mission» Experimental Astronomy 23 (3): 893–946.  doi:10.1007/s10686-008-9103-z. Bibcode: 2009ExA....23..893C..
  109. ↑ Lovett, Richard A.. (31 May 2011). «Enceladus named sweetest spot for alien life» Nature  doi:10.1038/news.2011.337..
  110. ↑ Czechowski, L. (2018). «Enceladus as a place of origin of life in the Solar System» Geological Quarterly 61 (1)  doi:10.7306/gq.1401..
  111. ↑ What is Consuming Hydrogen and Acetylene on Titan?. NASA/JPL.
  112. ↑ Strobel, Darrell F.. (2010). «Molecular hydrogen in Titan's atmosphere: Implications of the measured tropospheric and thermospheric mole fractions» Icarus 208 (2): 878–886.  doi:10.1016/j.icarus.2010.03.003. Bibcode: 2010Icar..208..878S..
  113. ↑ McKay, C. P.; Smith, H. D.. (2005). «Possibilities for methanogenic life in liquid methane on the surface of Titan» Icarus 178 (1): 274–276.  doi:10.1016/j.icarus.2005.05.018. Bibcode: 2005Icar..178..274M..
  114. ↑ a b Hussmann, Hauke; Sohl, Frank; Spohn, Tilman. (November 2006). «Subsurface oceans and deep interiors of medium-sized outer planet satellites and large trans-neptunian objects» Icarus 185 (1): 258–273.  doi:10.1016/j.icarus.2006.06.005. Bibcode: 2006Icar..185..258H..
  115. ↑ Choi, Charles Q.. (10 June 2010). «The Chance for Life on Io» Astrobiology Magazine.

Bibliografia

aldatu

Ikus, gainera

aldatu

Kanpo estekak

aldatu


Aipuaren errorea: <ref> tags exist for a group named "oh", but no corresponding <references group="oh"/> tag was found

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Bizi_estralurtar&oldid=9545100"(e)tik eskuratuta