Abaurregaina

Abaurregaina edo Aburre edota Aburregeina beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Abaurrea Alta
• nafar erromantzez: Abaurrea de Suso

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[5]

• Auerea (1237)
• Euierrea (1237)
• Avehurrea (1268)
• Avaurrea (1281)
• Aueurea (1350)
• Aborrea (1366)
• Abeurrea (1366)
• Auehurrea (1366)
• Abaurre (1459)
• Abaurea Darriba (1587)
• Abaurrea la Alta (1719)
• Abaurrea la Alta (1802)
• Abaurrea Alta (1829)
• Abaurregaina (1872)
• Abaurregina (1936)
• Abaurregaina (1974)

Bai herri hau bai pareko Abaurrepea Abaurrea aurreko izenetik abiatzen dira. Horri -gaina edo -pea gehitu zitzaion, "garaikoa" eta "beherekoa" esan nahi baitute, hurrenez hurren, kokapen geografikoaren arabera bereizteko. Aburre eta Aburregeina formak aezkera bertako euskalkiri dagozkio, eta ahoz erabiltzen dira ibarra osoan, nahiz eta Abaurregaina horretatik abiatzen diren.

Abaurrea zalantzazko esanahiaren toponimoa da. Mikel Belaskoren arabera, bere esanahia "zuhaitzaren aurrean" edo "zutabearen aurrean" izan liteke, eta (h)abe aurre(a) esamoldetik etorriko litzateke. Habe hitza, "zuhaitz" edo "zutabe" esan nahi zuena, arkaikoa da egungo euskaran, eta bizkaiera zaharrean erabiltzen zen, Bizkaiko foruan aipatua. Filologo honek uste du Nafarroan ere erabil zitekeela eta Abaurrea edo Abaigar bezalako lekuizenak sortu. Bigarren terminoa gardena da (aurre); izan ere, aurre hitzak "aurrean" edo "aurreko zatia" esan nahi du. Amaierako a artikulua da.

Abaurrea jatorrizko izenak Abaurrepeari egiten zion erreferentzia, eta 1719an bereizi zen lehen aldiz bi herrien artean (Abaurrea la Alta eta Abaurrea la Baxa). Euskaraz, Abaurregaina eta Abaurrepea dira. Bereizketa hori inguruko hizkuntza erromantzeetan ere badago: Abaurrea de Suso eta Abaurrea de Chuso nafar erromantzez eta Abaurrea Alta eta Abaurrea Baja gaztelaniaz (nafar erromantzearen itzulpen soilak).

Abaurrepeko armarria Aezkoako armarria da. Armarri honek honako blasoi hau du:^[6]

Abaurrepeko bandera Aezkoako bandera da. Bandera honek Aezkoako armarria dauka hondo gorri baten gainean. Armarria, gainean kasket bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da, baita azpian "Aezkoa" inskripzioa duela ere.

Abaurrepea Aezkoa ibarran barruan dago, baina bere urak Zatoia ibaiaro doaz, Zaraitzu ibaiaren ibaiadarra. Ibar hau Pirinioetako ibarra da, Erroibar eta Zaraitzu ibarren artean. Abaurreko lautadaren mugan dago, Aezkoa eta Zaraitzu ibarren arteko lur-eremu nahiko laua.

Orografia menditsua du, guztiak 1 500 metrotik beherakoak. Pirinio Garaiaren eta Pirinio Beherearen arteko trantsizio-eremu bat da, eta, beraz, mendietan txertatutako mendigune harritsuak ere badaude. Haritz eta pago baso izugarriek erakargarri egiten dute Aezkoako paisaia, Irati ibaiaren ur biziak osatzeko.

Neguak elurte oparoak eskaintzen ditu Aezkoan, eta udak, berriz, leunak eta atseginak.

Aezkoan dagoen Abaurregaina udalerrian, itsasoaren mailatik 1050 metrora, Nafarroako Gobernuak 1931an jarritako estazio meteorologikoa dago.^[7]

Datu klimatikoak (Abaurregaina, 1981-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.5	22.0	27.0	26.5	31.0	35.0	37.0	38.0	34.0	27.0	22.5	19.0	38.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	5.8	6.5	9.5	11.1	15.8	20.3	23.4	24.1	20.3	14.9	9.2	6.5	13.9
Batez besteko tenperatura (ºC)	2.3	2.6	5.1	6.6	10.7	14.6	17.1	17.7	14.5	10.4	5.5	3.0	9.2
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	-1.3	-1.3	0.7	2.2	5.6	8.8	10.7	11.2	8.7	5.8	1.8	-0.5	4.4
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-18.0	-17.5	-16.0	-8.0	-5.0	-2.0	1.0	-1.0	-4.0	-5.0	-11.0	-12.0	-18.0
Pilatutako prezipitazioa (mm)	145.1	132.3	129.8	154.5	126.0	86.7	66.0	62.4	109.0	150.9	179.4	163.5	1505.6
Euri egunak (≥ 1 mm)	10.5	9.3	10.5	13.6	13.7	8.6	6.4	6.9	8.5	12.8	12.0	12.4	125.1
Elur egunak (≥ 1 mm)	5.4	5.7	4.4	3.3	0.7	0.0	0.0	0.0	0.0	0.3	2.4	4.1	26.3
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

 

Paleolitoaren amaierako presentziari buruzko datuak daude (Zatoiako leizean aurkitutako 10 000 urteko antzinatasuneko aztarnak eta Aizpeakoa 8 000 urtekoak). Neolito garaikoak monumentu megalitiko ugari daude. Inguruko metal aberastasuna eta Orbaizeta eta Ezterenzubi arteko Azpegi mendatean aurkitutako aztarnak kontuan hartuta, metalurgia ezagutu zutela uste da. Jarduera horrek XIX. mendera arte iraun zuen Burdinezko Munizioen Fabrikan.

 

Erdi Aroko lehen mendeetako iluntasunean, Aezkoako ibarraren eta bere herrien eraketa ezkutatzen da. Iruñeko monarkia IX. mendean ezarri aurretik ere bazen Aezkoako komunitatea. Suposatzen denez, aetzak Orreagako guduan ere parte hartu zuten (778. urtea), non Karlaundi eta bere armada garaituak izan ziren, eta Europa osoan ospetsu egin zen Errolanen kantua, non Errolan enperadorearen izurde eta ilobaren heriotza kontatzen den.^[9]

Ziur asko, jatorrian Abaurrepeko borden auzoa izanen zen Abaurregaina. Idatzizko lehenbiziko aipamena 1237koa da; urte horretan, “Castel Nuevo” izeneko herria sortzeko baimena eman zuen Tibalt I.a erregeak. Herri berri hori Abaurrearen gainean ezarri beharko zen, Zazaoz alderdian. Antza denez, ordurako liskar ugari gertatuak ziren abaurretarren eta zaraitzuarren artean Zazaozen jabetza zela-eta. Beti ere, XVI. mendera arte, batera zenbatzen zen bi herrietako biztanleria. XIX. mende hasierara arte, Aezkoako alkateak eta herritarrek aukeraturiko erregidore batek gobernatzen zuten herria.^[10]

Ibarreko elizei dagokienez, ustez Antso Larrosa (1134-1135) gotzainak Orreagako ospitalera transferitu zituenak eta erromatar aita santuek (1137, 1203 eta 1218) horrela berretsi zituztenak, jasota dago Abaurregaineko, Abaurrepeko eta Garaioako elizak benetan Eugenio IV.a aita santuak 1441ean kolegiatari gehitu zizkiola. Erregearen laguntza jaso zuen 1319an, haranak urtean 600 soldata ordaintzen baitzituen afari gisa.

XV. mendearen bigarren erdian agaramondarren eta beaumondarren arteko borrokek ondorio tamalgarriak ekarri zizkioten ibarrari, agaramondarren bandoan mantendu baitzen. Beaumondarrek herriak erre, ondasunak lapurtu eta jende asko hil zuten.

 

Abaurregainak aurrea hartu zion Abaurrepeari demografian. 1797an, errate baterako, Abaurregainak 272 biztanle zituen, eta Abaurrepeak 143. Aezkoak goranzko joera demografikoa izan zuen XVI-XVIII. mendeetan. XVI. mendean jazarritako sorginkeria-praktiken eszenatoki izan zen. Eremu horretan, Nafarroako konkistaren ondoren, goinabartarren eta baxenabartarren arteko harremanen historiaren ezaugarri diren mugako istiluak gertatu ziren, bereziki larreen kontuengatik. 1595ean, zehazki, berrogeita hamar garazitar banda batek Hiriberri eraso zuen, Joan Iriarte hilez zauritu eta Martin Berria eskribaua hil zuen. Abizenaz, Hiriberri, Garralda eta Garaioako kanpaiez, ibarreko alkate eta kapitain Antso Elizondoren aginduz deiturik, sarkinak preso hartu zituzten. Mugako posizio horrek aukera ematen zien, hala ere, muga-zergen legedia errazago urratzeko. 1612an erregeordeak aetzak eta mugako beste ibarra batzuetako bizilagunak indultatu behar izan zituen ogia eta ardoa esportatzeagatik jarritako isunengatik.^[11]

Frantziarekiko gerretan, beren mendiak defendatzeko obligazioa zuten, beren alkate eta kapitainaren agindupean, eta harana uztera behartu gabe. Horregatik, XVIII. mendearen hasieran, Erresumako Gorteei memoria bat aurkeztu zieten, erregeordeak Auritz eta Orreagako mendiak defendatzera eta, ondoren, Zangoza defendatzera joateko aginduen aurka. Mende honetan ibarreko bizitza markatzen duten hiru gertaera nabarmentzen dira. Lehena, 1774tik 1775era bitarteko azienda-izurritea da, Nafarroako ia behi-azienda guztia deuseztatu zuena. Bigarrena, Orbaizetako Munizio Fabrikaren eraikuntza izan zen, eta, horren ondorioz, ibarreko mendien gaineko jabetza eta eskubideak galdu ziren, 1984ra arte itzuli ez zirenak. Hirugarrena, Konbentzioaren Gerra da (1793-1795), non ibarreko herri gehienak suntsituak izan ziren, baita setioen xede nagusi izan zen munizio-fabrika ere. 1794ko udan frantziarrek 247 etxe, eliza, garai eta borda erre zituzten. Aezkoako herriek gero Nafarroako Foru Aldundira eraman zituzten memorialek ez dute, antza, handik gutxira 1802ko Historiaren Akademiaren Hiztegian irakur daitekeena puzten. Hiztegi horretan esaten denez, ibar osoan 208 etxe zeuden, eta gerran ia erabat hondatuak izan ziren; beraz, jabeak berreraikitzen saiatzen diren arren, haietako asko oraindik ere etxolatan bizi dira.^[12]

 

Aezkoa erregibar zen, baina, beharbada, bere muga-egoeragatik, erregeordea bere administrazioan sartzen zen, eta berak izendatzen zituen alkatea eta kapitaina; gainera, herri bakoitzak bere bizilagunen artean erregidore bat aukeratzen zuen. Ibarreko batzarre da, egungo Aezkoako Batzarre Nagusiaren aitzindaria.

Iratiren gainean, XXI. mendearen hasieran, bi irin-errota eta beste hainbeste batan zeuden. Bere abeltzaintza-ekonomiaren garrantziak azaltzen du 1724an Nafarroako Gorteetara eraman zuen memoriala, Gaztelako, Aragoiko eta Frantziako azienda txikiak sartzea debekatzeko.

1807an, erregeren aginduz, Aezkoako eta beste ibar batzuetako nobleak arma-zerbitzutik kanpo utzi zituzten. Baina, hurrengo urtean, frantziarren inbasioa jasan zuen Nafarroako lehen lurraldeetako bat izan zen, Iberiar Penintsulako Gerra hasi zenean. Orbaizetako ola izan zen Aezkoako inbaditzaileen helburu nagusia, nahiz eta honek ere tropak eta Frantzisko Espotz Minako gerrillariak mantentzen lagundu behar izan.^[13]

1821-1823an, berriz ere, Erregezaleen matxinadaren eremua izan zen. Gainera, Karlistaldi guztiek arma fabrikari ere eragin zioten, baita ibarreko beste herri batzuei ere, eta suntsipen handia eragin zuten. Horren ondorioz, XIX. mendearen amaieran, 1873an, fabrika behin betiko itxi zen, eta urte batzuk geroago enkantera atera zen.

XX. mendea mende osoan iraun zuen emigrazio geldiezin batekin hasi zen, hein batean abeltzaintza sektorearen galera ekonomiko handi eta etengabeak eraginda (ibarran inplanterik handiena duena). Biztanleria izugarri murriztu zen mendean zehar, 1 000 biztanle inguru izateraino.^[14]

2023 urteko erroldaren arabera 115 biztanle zituen Abaurregainak.^[15]

Nafarroako goi Pirinioaldeko berezko laboreak. Mendiak eta larreak dira nagusi, eta horien aberastasun nagusiak abeltzaintza eta baso-ustiapena dira. XX. mendearen hasierara arte, orraziak, koilarak eta egurrezko eta zapi zakarrezko sardexkak egiten ziren tokiko janzkera tradizionalerako.

Baso asko daude oraindik, nahiz eta gehiegizko ustiapena jasan duten, batez ere azken urteetan. Pagoek eta haritzek estaliko lukete, egoera naturalean, ibarraren zatirik handiena; Abaurrean bakarrik agertzen da pinu gorria, Zaraitzu eta Erronkaribar ibarraren proprioa. Ibarraren iparraldeko eta hegoaldeko mendietan pagadi garrantzitsuak daude, Garralda, Aria eta Aribeko behealdeetan hariztiak.

Aezkoa abeltzaintza ibarra izan da beti. Hala ere, lanbide horrek atzerakada handia izan du XX. mendean, bereziki transhumantziaren galeran (lehen Errege Bardearaino joaten zen Milagro-Aezkoa errege-abelbidea zela eta). Nabarmentzekoa da idien eta behien desagerpena, nekazaritzako mekanizazioari esker. Haragitarako behi-aziendak dira nagusi, arraza piriniarra eta pardoalpinoa dutenak. Nekazaritzak garrantzi txikia du. Lehorreko lurrak behera egin du, eta belardi artifizialak, berriz, gora 1970era arte, eta behera gero. Landatutako azaleran hazitarako patataren eta bazka-landareen nolabaiteko aurrerapena egon da; gero eta gehiago esku hartzen du ukuiluko aziendaren elikadurak, mendian artzaintzarekin lortzen denaren osagarri gisa. Basoen ustiapena aberastasun potentziala da, eta batzuetan erreala, bailarako komunitatearentzat eta udalentzat, partikularrentzat baino gehiago; zura 1940-1950 urteetara arte garraiatzen zen almadien sistematik, ibaian behera zeharkatzen zutena, lehenengo Irati ibaia eta gero Aragoi eta Ebro ibaiak.

Abaurregaineko udaletxea herrigunean dago, eta idazkaria, era berean, Abaurrepeko Udalako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta bortz zinegotziak osatzen dute. Egungo alkatea Patxi Enkaje Arana da, Gazteluberri hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.

Abaurregaineko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Patxi Enkaje Arana da, Gazteluberri zerrendakoa. Zinegotziak 4 daude:

• Felix Angel Arostegi Antxo (Gazteluberri)
• Mikel Etxabarri Lizoain (Gazteluberri)
• Ioseba Ordoñez Carballo (Gazteluberri)
• Jose Miguel Vidondo Arostegi (Gazteluberri)

1979tik, Abaurregainak 4 alkate izan ditu:

Autobuses Artieda autobus konpainiak Aezkoa Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:

• Jaurrieta - Abaurregaina - Abaurrepea - Garaioa - Aribe - Garralda - Orreaga - Auritz - Aurizberri - Mezkiritz - Bizkarreta - Lintzoain - Erro - Zubiri - Larrasoaña - Idoi - Zuriain - Antxoritz - Zabaldika - Olloki - Uharte - Atarrabia - Burlata eta Iruñea

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Aezkoako herri guztiak sailkatu zituen, behe-nafarrera euskalkian, hegoaldeko Pirinio ibarretik bakarra.^[20]

Koldo Zuazok, 2010ean, Aezkoak nafar-lapurtera euskalkian sailkatu zituen.^[21]

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Aezkera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Aezkoako mintzaira zaharra oso hiztun gutxik dakite. 2007ko udazkenean, hamar bat aezkerazko euskaldun behintzat baziren, baina horietako bat besterik ez zen 50 urtetik beherakoa.

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legeari jarraituz, Aezkoa eremu euskalduneko udalerria da. 2018eko erroldan, herritarren % 50,80ek zekien euskaraz.

 

Nafarroako artxiboan dagoen 1817. urteko dokumentu baten arabera, Aezkoa ibarreko bizilagunak eta bertakoak beren oihal zuri-beltzezko jantziagatik bereizten ziren. Oihal horiek beraiek egiten zituzten beren aziendaren artilearekin, eta beren etxeetan garbitzen, iruten eta ehuntzen zituzten. Oihalezko piezak, gero, batanatuak, ehunduak eta beltzez tindatuak izaten ziren. Haiek ebaki, josi eta egiten zituzten galtzerdiak, txupak, basapiztiak eta golillak, kaputxa txikiarekin erabiltzen zituztenak, mahuka bikoitzekoak, bizidun haragitsuekin, eta haietako batzuk eliza, ezkontza, bataio eta Ibarreko Batzarretako eginkizunetarako gala-jantziak ziren.

Resureccion Maria Azkuek bere Euskal Kantutegi Herrikoia argitaratu dituen narrazio, maitasun, areka, erlijioso, elegia eta erronda kantu batzuk jaso ditu. Eguberrietako kantak aipa daitezke aipagarritzat. Guztiak aezkeraz daude. Hauek dira: Eguberri, Birjiña Arantzazukoa, Ama Birjiña, Nora zoazun erran daztazu, Abu nina, Katalina, Ea Mea, Gure Jesus, Kristi on batek, Ttakur ttiki gorritto bat, Sugea dabil bularrez, Kantatzen bear det asi, Arrosaren botigak eta Sujet eder bat.^[22]

 

Hainbat pertsonaia mitologiko ezagun daude ibarran:^[23]

• basajaun eta basandere: basoetako jaun-andreak dira Iratiko Oihaneko ezagunenak, bertako sei kobazulotan bizi baitira. Orhi mendikoa nabarmentzen da, Donibane egunean kea ateratzen duen tximinia batekin. Kristautasunak, jentil hauen aurkako borrokan, Ibañetako San Salbatzailearen baseliza, Otsagabiako Muskildako Andre Mariaren baseliza eta Orreagako Andre Mariaren eliza osatutako zirkulu magiko batean giltzapetu zituen. Luzaidera ihes egin dezakete apaiza uxatu dutelako. Izaki iletsuak dira, altuak eta hanka borobildua dutenak. Bera, oso ederra, biluzik ibili ohi da edo traje dotoreak eramaten ditu. eilalamiei bezala, ez zaizkie ardi zuriak gustatzen, eta, beraz, artalde beltz bat dute. Mugitzeko, arra sorbaldan jartzen du, jarrai diezaioten. Basajaun paseatzen entzuten dutenean artzainak lasai ibiltzen dira, badakite otsoek ez diotela artaldeari erasoko.
• eilalamiak (aezkeraz; laminak): sirena bihurriak dira. Ile luzeak eta ahate oinak dituzte. Kobazuloetan bizi dira, eta urrezko orrazi batez gain, altxorrak ere badituzte, artzainei erakargarri egiteko. Jendea beldurtzen dute, gauez tximinietatik sartzen dira eta horregatik batzuk zigortuak izan dira, Luzaiden adibidez, 200 urtez Laminenxamindeia kobazuloan bizitzera kondenatuak izan zirenak. Ligikoa bezalako zubiak edo Mendibeko trikuharriak eraiki dituzte. Aezkoan ere oso ezagunak izan dira. Eilalamiek ikasle ilegorri ederrak eta gauez irteten ziren neska iruleak jazarri dituzte. Baten bat ez da inoiz itzuli. Hainbeste gogaituta, Abaurrepeko Santa Engrazia baselizan bizi ziren moja batzuk kanporatzea lortu zuten.
• unaia: Iratiko Oihanean sortutako pertsonaiarik bereziena da. Hartz-gizaki izan zen. Mendibeko neska gazte bat Otsagabiara bidean zihoala kontatzen du istorioak, eta Iratitik igarotzean hartz batek bahitu zuela. Honek bere leizean gorde zuen, eta seme bat irten zen erlaziotik. Haurrak sei urte bete ondoren, ama-semeek ihes egitea lortu zuten. Hasieran, herriko bizilagunei eta baita ganaduari ere kosta egin zitzaien indar ikaragarriko gizon-hartz honen itsustasunera ohitzea, baina azkenean onartu egin zuten, behi-artzain onena bihurtuz, oihaneko Unaia bat.
• zazpiburusugea: zazpi buruko sugea, Arnegiko Xiximurruko haitzulora hurbiltzen ziren neskak bahitzen zituena.
• gaueko: Iratin, bere kobazulora hurbiltzen ziren neskatxak bahitzen zituen gaueko iratxoa.
• mamuak: jendeari enbarazu egiteko gogoa dela-eta, ohikoagoa da herrietan aurkitzea. Amesgaiztoak sortzen dituzte eta biktimak ito ditzakete, baina isilpeko otoitz batekin izutzen dira.
• azantzilak: gauez egiten dute zarata, eta ez dago jakiterik iratxoak edo arima penagarriak diren. Arima alderrai horiek saihesteko, norbait hiltzen denean, teila bat mugitzen dute etxetik, bere izpiritua atera dadin.
• bokatalatsariak: gauez garbitzen dituzten iratxo handiak.

Hauek dira udalerriko xei (aezkeraz; jai) nagusiak:

• Ingautreek (aezkeraz; inauteriak): data mugikorra
• Done Petriko xeiek: ekainaren azken asteburuan
• Aezkoako Eguna: irailaren hirugarren asteburuan

• Done Petriko eliza, XV. mendean eraikitako kristiau eliza, gotiko estiloan.
• Hilarrien museoa, tokiko hilerriko 25 hilarriko bilduma.

•  
  Abaurrepetiko sarrera
•  
  Pirinioak Abaurregainetik
•  
  Abaurreko lautada

1. ↑ /aβaureɣ̞áina/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza laugarren silaban
2. ↑ /aβúre/ edo /aβureɣ̞éina/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza bigarren/laugarren silaban

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

• Pirinioak
• Zangozako merindadea
• Nafarroa Garaia