Estrontzio

Estrontzioa
38 Rubidioa ← Estrontzioa → Itrioa
38 Sr                                                                                                                                                                                                                                           Taula periodikoa
Ezaugarri orokorrak
Izena, ikurra, zenbakia	Estrontzioa, Sr, 38
Serie kimikoa	metal lurralkalinoak
Taldea, periodoa, orbitala	2, 5, s
Masa atomikoa	87,62(1) g/mol
Konfigurazio elektronikoa	[Kr] 5s2
Elektroiak orbitaleko	2, 8, 18, 8, 2
Propietate fisikoak
Egoera	solidoa
Dentsitatea	(0 °C, 101,325 kPa) 2,64 g/L
Urtze-puntua	1.050 K (777 °C, 1.431 °F)
Irakite-puntua	1.655 K (1.382 °C, 2.520 °F)
Urtze-entalpia	7,43 kJ·mol−1
Irakite-entalpia	136,9 kJ·mol−1
Bero espezifikoa	(25 °C) 26,4 J·mol−1·K−1
Lurrun-presioa P/Pa 1 10 100 1 k 10 k 100 k T/K 796 882 990 1.139 1.345 1.646
Propietate atomikoak
Kristal-egitura	kubikoa, aurpegietan zentratua
Oxidazio-zenbakia(k)	2, 1 (oxido basiko sendoa)
Elektronegatibotasuna	0,95 (Paulingen eskala)
Ionizazio-potentziala	1.a: 549,5 kJ/mol 2.a: 1.064,2 kJ/mol 3.a: 4.138 kJ/mol
Erradio atomikoa (batezbestekoa)	200 pm
Erradio atomikoa (kalkulatua)	219 pm
Erradio kobalentea	192 pm
Datu gehiago
Eroankortasun termikoa	(300 K) 35,4
Isotopo egonkorrenak
Estrontzioaren isotopoak iso UN Sd-P D DE (MeV) DP 82Sr Sintetikoa 25,36 e ε - 82Rb 83Sr Sintetikoa 1,35 e ε - 83Rb β+ 1,23 83Rb γ 0,76, 0,36 - 84Sr %0,56 Sr egonkorra da 46 neutroirekin 85Sr Sintetikoa 64,84 e ε - 85Rb γ 0,514D 85Rb 86Sr %9,86 Sr egonkorra da 48 neutroirekin 87Sr %7,0 Sr egonkorra da 49 neutroirekin 88Sr %82,58 Sr egonkorra da 50 neutroirekin 89Sr Sintetikoa 50,52 e ε 1,49 89Rb β- 0,909D 89Y 90Sr Sintetikoa 28,90 u β- 0,546 90Y

Artikulu hau hobetzeko lanean ari da wikilari bat. Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira edukian edo formatuan. Mesedez, aldaketa handi bat egin baino lehen, eztabaida ezazu haren lankide orrian edo artikuluaren eztabaida orrian, erredakzioa koordinatzeko.

Estrontzioa elementu kimiko bat da, Sr ikurra eta 38 zenbaki atomikoa dituena. Metal lurralkalino hau elementu bigun zuri zilarkara edo horixka da, eta kimikoki oso erreaktiboa da. Hori kolorea hartzen du airearekin kontaktuan. Zelestinan eta estrontzianitan ageri da naturan. Estrontzio-90 (⁹⁰Sr) isotopoa jalkin erradioaktiboan ageri da eta 28,90 urteko erdibizitza dauka.

Metalak oxido geruza ilun bat osatzen du airera agertzean. Estrontzioak, Bario nahiz Kaltzioaren antzeko propietate fisiko-kimikoak ditu, hauek bere bizilagunak izanik (lurralkalinoak) taula periodikoan.

Estrontzioa eta estrontianita izenen jatorria Strontian izenetik dator, Eskoziako herri bat dena, eta handik gertu aurkitu zuten minerala 1790ean Adair Crawfordek eta William Cruickshankek. Hurrengo urtean, elementu berri gisa identifikatu zuten, sugar-probako gorri grisaxkako koloreari esker. Estrontzioa 1808an isolatu zuen lehen aldiz metal gisa Humphry Davyk, orduan aurkitu berria zen elektrolisi prozesua erabiliz. XIX. mendean, estrontzioa azukre-erremolatxaren azukrea ekoizteko erabili zen batez ere (ikus estrontzio-prozesua).

Telebistako izpi katodikoen hodiak ekoizteko pikoan, Estatu Batuetako  estrontzio-kontsumoaren % 75era arte aurreko plakaren beirarako erabili zen. ^[1]Izpi katodikoen hodiak beste bistaratze-metodo batzuekin ordezkatuz, estrontzioaren kontsumoa izugarri murriztu da.^[1]

Estrontzio naturala (nagusiki stronino 88 isotopoa dena) egonkorra den bitartean, 90 estrontzio sintetikoa erradioaktiboa da eta prezipitazio nuklearraren osagai arriskutsuenetako bat da, estrontzioa gorputzak kaltzioaren antzera xurgatzen baitu. Estrontzio natural egonkorra, bestalde, ez da arriskutsua osasunerako.

Estrontzioa zilar-koloreko metal dibalente bat da, kolore hori zurbil bat duena. Bere propietate gehienak kaltzio eta bario ^[2]taldeko bere ingurukoen antzekoak dira. Kaltzioa baino leunagoa da, eta barioa baino gogorragoa. Bere fusio (777 °C) eta irakite (1377 °C) puntuak kaltzio (842 °C eta 1484 °C, hurrenez hurren) baino baxuagoak dira; barioak beheranzko joera hau jarraitzen du fusio puntuan (727 °C), baina ez irakite puntuan (1900 °C). Estrontzioaren dentsitatea (2,64 g/cm3) kaltzioaren dentsitatearen (1,54 g/cm3) eta barioaren dentsitatearen (3,594 g/cm3) ^[3]tartekoa da. Estrontzio metalikoaren hiru alotropo daude, 235 eta 540 °C-ko trantsizio-puntuekin.

Estrontzioa zilar koloreko metal bigun bat da, distiratsua, xaflakorra, baita lurralkalinoa ere. Airea dagoenean, berehala oxidatzen da, eta tonu horixka hartzen du oxidoa eratzearen ondorioz. Horregatik, parafinan murgilduta egon behar du.

Airearekin kontaktuan duen erreaktibotasun handia dela-eta, beste elementu batzuekin konposatuak osatuz soilik agertzen da naturan. Estrontzioa askoz erreaktiboagoa da uretan airean baino. Erreakzio honetan ura deskonposatu egiten da, estrontzio hidroxidoa eta hidrogeno gasa sortuz.

Airearekin kontaktuan dagoenean erretzen da metala —espontaneoki, hauts fin egoeran aurkituz gero—, sugar gorri arrosa-kolorearekin, oxidoa eta nitruroa osatuz; izan ere, nitrogenoak ez du erreakzionatzen 480 °C-tik behera, eta giro-tenperaturan erretzen denean soilik eratzen du oxidoa. Estrontzio-gatz lurrunkorrek kolore gorriz margotzen dituzte sugarrak, eta horregatik erabiltzen dira piroteknian.

Estrontzioa kaltzioaren oso antzekoa denez, hezurrari gehitzen zaio. Lau isotopoek gauza bera egiten dute, naturan aurkitutakoen antzeko proportzioetan. Hala ere, isotopoen banaketa erreala nabarmen aldatzen da leku geografiko batetik bestera. Horrela, norbanako baten hezurrak aztertzeak zein eskualdetatik datorren zehazten lagun lezake. Zeregin horrek antzinako migrazioen patroiak identifikatzen laguntzen du, baita gudu-hilerrietako giza aztarnen jatorria identifikatzen ere. Estrontzioa, beraz, baliagarria da auzitegiko zientziarako.

Estrontzioa askoz erreaktiboagoa da uretan airean baino. Erreakzio honetan ura deskonposatu egiten da, estrontzio hidroxidoa eta hidrogeno gasa sortuz. Airean erretzean estrontzio oxidoa eta estrontzio nitruroa ekoizten ditu; nitrogenoak 380 °C azpitik ez duenez erreakzionatzen, oxidoa soilik eratzen da giro-tenperaturan erretzen denean. Hauts bihurtutako estrontzioa berez hartzen du suak. Estrontzio-gatz lurrunkorrek kolore karmin ederra ekoizten dute su hartzean; hori dela-eta, su piroteknikoei eransten zaie. Estrontzio naturala lau isotopo egonkorren nahastea da.

Estrontzioak lau isotopo natural ditu: Sr^-84 ( % 0,56), Sr^-86 ( % 9,86), Sr^-87 ( % 7,0) eta Sr^-88[3] ( % 82,58). Sr^-87 isotopoa bakarrik da erradiogenikoa, Rb^-87[4] desintegratzearen ondorioz sortzen dena. Beraz, Sr^-87ak bi jatorri izan ditzake: sintesi nuklear nagusian sortzen da, eta rubidioaren gainbeheran. Sr^-87/Sr^-86 parametroa ikerketa geologikoaren datazio erradiometrikoan erabiltzearen arrazoia; mineraletan eta arroketan 0,7 eta 4,0 arteko balioak daudelako da.

Hamasei isotopo erradioaktibo ezagutzen dira. Garrantzitsuena Sr^-90 da, 28,78 urteko erdibizitzarekin. Euri nuklearraren azpiproduktua da, leherketa nuklearren ondoren datorrena, eta osasun-arrisku handia eragiten du, hezurretako kaltzioa erraz ordezkatzen baitu^[5][6], hau deuseztatzea zailduz. Isotopo hori energia handiko eta bizitzaerdi luzeko beta emisore ezagunenetako bat da, eta sorgailu osagarri nuklearretan erabiltzen da (SNAP, Systems for Nuclear Auxiliary Power), espazio-ontzietarako, urrutiko estazio meteorologikoetarako, nabigazio-balizetarako eta, oro har, energia elektriko arineko eta autonomia handiko iturri bat behar duten aplikazioetarako.

Strontian (Scottish Gaelic: Srón t-Sìthein) Eskoziako herrixkaren izena du estrontzioak, eta berun meatzeetako mineraletan aurkitu zuten. ^[7]

1790ean, Adair Crawfordek, barioaren prestaketan konprometitutako fisikariak, eta William Cruickshank haren lankideak, Strontianen mineralek beste iturri "astun" batzuetakoen aldean ezaugarri ezberdinak zituztela onartu zuten. ^[8] Horri esker, Crawfordek honako ondorio hau atera zuen 355. orrialdean: "... litekeena da mineral eskoziarra orain arte behar bezala aztertu ez den lur espezie berri bat izatea". Friedrich Gabriel Sulzer fisikari eta mineral bildumagileak, Johann Friedrich Blumenbachekin batera aztertu zuen Strontian minerala, eta strontianite izendatu zuen.

Witheritaz bestelakoa zela eta lur berri bat zuela ere ondorioztatu zuen (neue Grunderde)^[9]. 1793an, Thomas Charles Hope, Glasgowko Unibertsitateko kimikako irakasleak, minerala ikasi zuen^{[10] [11]}eta strontites izena proposatu zuen.^[12][13][14]

Crawforden aurreko lana berretsi zuen, eta hurrengoa kontatu zuen: "... Lurralde berezitzat hartuta, izen bat ematea beharrezkoa zela pentsatu nuen. Nik Strontites deitu diot, aurkitu zen lekuagatik; eratorpen modu bat, nire ustez, izan dezakeen edozein kalitate bezain egokia, gaur egungo moda dena".

Azkenean, Sir Humphry Davyk isolatu zuen elementua 1808an, estrontzio kloruroa eta merkurio oxidoa zituen nahasketa baten elektrolisiaren bidez , eta 1808ko ekainaren 30ean Royal Society-ra egindako hitzaldi batean iragarri zuen.^[15] Beste lur alkalinoen izendapenaren arabera, izena estrontzioagatik aldatu zuen. ^{[16][17][18][19][20]}

Estrontzioaren lehen aplikazio handia azukre-erremolatxatik azukrea ekoiztean izan zen. Estrontzio hidroxidoarekin kristalizatzeko prozesu bat Augustin-Pierre Dubrunfautek patentatu zuen 1849an^[21], baina 1870eko hamarkadaren hasieran, eskala handian sartu zen, prozesua hobetu zenean.

20.mendera arteko prozesua ondo erabili zuen Alemaniako azukre industriak. Lehen Mundu Gerraren aurretik, erremolatxaren azukre-industriak urtean 100.000 eta 150.000 tona estrontzio hidroxido erabiltzen zituen prozesu horretarako.^[22]Estrontzio hidroxidoa birziklatu egin zen prozesuan, baina ekoizpenean galerak ordezkatzeko eskaria nahikoa handia izan zen, eta, hala, eskari esanguratsua sortu zen, estrontianitaren meatzaritza Münsterland-en hasiz. Alemaniako estrontianitaren meatzaritza Gloucestershireko zelestina-hobietako meatzaritza hasi zenean amaitu zen.^[23] Meategi hauek munduko estrontzio-horniduraren zati handiena hornitu zuten 1884 eta 1941 artean.

Granadako arroko zelestina-hobiak aspalditik ezagunak baziren ere, eskala handiko meatzaritza ez zen berrogeita hamarreko hamarkada baino lehen hasi. ^[24]

Arma nuklear atmosferikoen saiakuntzetan ikusi zen errendimendu nahiko handia duen fisio nuklearreko produktuetako bat 90-estrontzioa zela. Kaltzioarekin duen antzekotasunak eta hezurretan 90-estrontzioa aberasteko aukerak bultzatuta, estrontzioaren metabolismoari buruzko ikerketa gai garrantzitsua izan zen. ^[25][26]

Gaur egun, zientziaren barruan estrontzioaren erabilerarik nabarmenena ezagutzen diren erloju atomiko moderno eta zehatzenak eraikitzea da, orain arte erabili izan diren zesiozko erloju atomikoak hainbat "zeroz" gaindituz. Duela urte batzuk arte, koloretako telebistetako katodo-izpien hodietarako^[27] kristaletan ere erabiltzen zen, X izpiak^[28][29] iragazteko metal hori erabiltzera behartzen duten legezko erregulazioak daudelako, ikusleei eragitea saihestuz. ^{[30][31][32][33]}Beste erabilera batzuk hauek dira:

• Piroteknia (Nitratoarekin)
• Ferritazko imanen ekoizpena
• Karbonatoa zinka fintzeko erabiltzen da (elektrolisian beruna kentzeko), eta metala altzairua desulfurizatzeko, hainbat aleazioren osagai gisa.
• Estrontzio-titanatoak errefrakzio-indize izugarri handia du, eta diamantearena baino sakabanatze optiko handiagoa. Propietate horiek interesgarriak dira hainbat aplikazio optikotan. Noizean behin harribitxi gisa ere erabili izan da.
• Beste estrontzio-konposatu batzuk zeramikak, beirazko produktuak, pinturetarako pigmentuak (kromatoa), lanpara fluoreszenteak (fosfatoa) eta sendagaiak (kloruroa eta peroxidoa) fabrikatzeko erabiltzen dira.
• Sr-⁸⁹ isotopo erradioaktiboa minbiziaren terapian erabiltzen da, Sr^-85 erradiologian erabili da eta Sr^-90 energia-sorgailu autonomoetan.
• Estrontzio ranelatoa (azido organiko baten lotura gisa definitzen da, 2 estrontzio atomo egonkorreko azido ranelikoa): osteoporosia tratatzeko farmakoa, Europar Batasunean jada preskribatua, baina ez AEBetan.

Estrontzio purua oso erreaktiboa da, eta espontaeoki erretzen da airearekin kontaktuan dagoenean; beraz, sute-arriskutzat hartzen da.

Giza gorputzak estrontzioa xurgatzen du, kaltzioa bezala. Estrontzioaren forma egonkorrek (ez-erradioaktiboek) ez dute ondorio kaltegarri nabarmenik eragiten osasunean, baina Sr^-90 erradioaktiboa gorputzean pilatzen da erradiazioarekiko esposizioa luzatuz eta hainbat desordena eraginez, hezur-minbizia barne.

1. ↑ ^{a b} «Mineral commodity summaries 2014» Mineral Commodity Summaries 2014  doi:10.3133/70100414. (Noiz kontsultatua: 2024-11-18).
2. ↑ GREENWOOD, N.N.; EARNSHAW, A.. (1984). «Boron» Chemistry of the Elements (Elsevier): 155–242. ISBN 978-0-08-030712-1. (Noiz kontsultatua: 2024-11-18).
3. ↑ ^{a b} Lide, David R.. (2005). CRC Handbook of chemistry and physics: 2005-2006 a ready-reference book of chemical and physical data. (86th ed. argitaraldia) CRC press Taylor & Francis Group ISBN 978-0-8493-0486-6. (Noiz kontsultatua: 2024-11-18).
4. ↑ GREENWOOD, N.N.; EARNSHAW, A.. (1984). «Boron» Chemistry of the Elements (Elsevier): 155–242. ISBN 978-0-08-030712-1. (Noiz kontsultatua: 2024-11-18).
5. ↑ Halperin, Edward C.; Perez, Carlos A.; Brady, Luther W.. (2008). Perez and Brady's principles and practice of radiation oncology. (5th ed. argitaraldia) Wolters Kluwer - Lippincott Williams & Wilkins ISBN 978-0-7817-6369-1. (Noiz kontsultatua: 2024-11-18).
6. ↑ (Ingelesez) Bauman, Glenn; Charette, Manya; Reid, Robert; Sathya, Jinka; Therapeutic Radiopharmaceutical Guidelines Group of Cancer Care Ontario's Program in Evidence-based Care. (2005-06). «Radiopharmaceuticals for the palliation of painful bone metastases—a systematic review» Radiotherapy and Oncology 75 (3): 258.E1–258.E13.  doi:10.1016/j.radonc.2005.03.003. (Noiz kontsultatua: 2024-11-18).
7. ↑ Murray, William Hutchinson. (1973). The companion guide to the West Highlands of Scotland. The seaboard from Kintyre to Cape Wrath. (5. ed. argitaraldia) Collins ISBN 978-0-00-211135-5. (Noiz kontsultatua: 2024-11-18).
8. ↑ Crawford, Adair (1748–1795). Oxford University Press 2018-02-06 (Noiz kontsultatua: 2024-11-18).
9. ↑ Blumenbach, Johann Friedrich. (1791). Über den Bildungstrieb /. Johann Christian Dieterich, (Noiz kontsultatua: 2024-11-18).
10. ↑ (Ingelesez) «School of Chemistry» The University of Edinburgh 2024-02-05 (Noiz kontsultatua: 2024-11-18).
11. ↑ Hope, Thomas Charles (1766–1844). Oxford University Press 2018-02-06 (Noiz kontsultatua: 2024-11-18).
12. ↑ (Ingelesez) Hope, Thomas Charles. (1798). «I. Account of a Mineral from Strontian, and of a peculiar Species of Earth which it contains» Transactions of the Royal Society of Edinburgh 4 (2): 3–39.  doi:10.1017/S0080456800030726. ISSN 0080-4568. (Noiz kontsultatua: 2024-11-18).
13. ↑ (Ingelesez) Murray, T. (1993-12). «Elementary Scots the Discovery of Strontium» Scottish Medical Journal 38 (6): 188–189.  doi:10.1177/003693309303800611. ISSN 0036-9330. (Noiz kontsultatua: 2024-11-18).
14. ↑ (Ingelesez) «Postscript to the History» Transactions of the Royal Society of Edinburgh 3 (1): 141–148. 1794  doi:10.1017/S0080456800020275. ISSN 0080-4568. (Noiz kontsultatua: 2024-11-18).
15. ↑ (Ingelesez) «XXIII. Electro-chemical researches, on the decomposition of the earths; with observations on the metals obtained from the alkaline earths, and on the amalgam procured from ammonia» Philosophical Transactions of the Royal Society of London 98: 333–370. 1808-12-31  doi:10.1098/rstl.1808.0023. ISSN 0261-0523. (Noiz kontsultatua: 2024-11-18).
16. ↑ Nash, June. (2003-01). «IWAC and NYWAC Materials Archived» Anthropology News 44 (1): 19–19.  doi:10.1111/an.2003.44.1.19.2. ISSN 1541-6151. (Noiz kontsultatua: 2024-11-18).
17. ↑ (Ingelesez) Weeks, Mary Elvira. (1932-06). «The discovery of the elements. X. The alkaline earth metals and magnesium and cadmium» Journal of Chemical Education 9 (6): 1046.  doi:10.1021/ed009p1046. ISSN 0021-9584. (Noiz kontsultatua: 2024-11-18).
18. ↑ (Ingelesez) Partington, J.R.. (1942-12-15). «The early history of strontium» Annals of Science 5 (2): 157–166.  doi:10.1080/00033794200201411. ISSN 0003-3790. (Noiz kontsultatua: 2024-11-18).
19. ↑ (Ingelesez) Partington, J.R.. (1951-03-28). «The early history of strontium.—Part II» Annals of Science 7 (1): 95–100.  doi:10.1080/00033795100202211. ISSN 0003-3790. (Noiz kontsultatua: 2024-11-18).
20. ↑ dx.doi.org (Noiz kontsultatua: 2024-11-18).
21. ↑ Maier, Günther. (2021-09-07). Guenther Maier. GNT-Verlag ISBN 978-3-86225-548-1. (Noiz kontsultatua: 2024-11-18).
22. ↑ Heriot, T. H. P (2008). "strontium saccharate process". Manufacture of Sugar from the Cane and Beet. Read Books. ISBN 978-1-4437-2504-0.
23. ↑ Dölling, Manfred; Lenz Andreas. (2011-02-17). «Der Strontianitbergbau im Raum Drensteinfurt (Münsterland) – ein weitgehend vergessenes Montanerbe birgt aktuelle Georisiken» Schriftenreihe der Deutschen Gesellschaft für Geowissenschaften 73: 31–43.  doi:10.1127/sdgg/73/2011/31. ISSN 1860-1782. (Noiz kontsultatua: 2024-11-18).
24. ↑ (Ingelesez) Martin, JosèM.; Ortega-Huertas, Miguel; Torres-Ruiz, Jose. (1984-05). «Genesis and evolution of strontium deposits of the granada basin (Southeastern Spain): Evidence of diagenetic replacement of a stromatolite belt» Sedimentary Geology 39 (3-4): 281–298.  doi:10.1016/0037-0738(84)90055-1. (Noiz kontsultatua: 2024-11-18).
25. ↑ Weaver, L .E.; Strom, P. O.; Killeen, P. A.. (1963-03-05). ESTIMATED TOTAL CHAIN AND INDEPENDENT FISSION YIELDS FOR SEVERAL NEUTRON-INDUCED FISSION PROCESSES. (Noiz kontsultatua: 2024-11-18).
26. ↑ (Ingelesez) Nordin, B. E. C.. (1968-03-02). «Strontium Comes of Age» BMJ 1 (5591): 566–566.  doi:10.1136/bmj.1.5591.566. ISSN 0959-8138. (Noiz kontsultatua: 2024-11-18).
27. ↑ (Ingelesez) Wiley-VCH, ed. (2003-03-11). Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry. (1. argitaraldia) Wiley  doi:10.1002/14356007.a25_321.. ISBN 978-3-527-30385-4. (Noiz kontsultatua: 2024-11-18).
28. ↑ Xie, Fangfang; Liu, Lili; Li, Jinhui. (2012). «Recycling of Leaded Glass: Scrap Cathode Ray Glass and Fluorescent Lamp Glass» Procedia Environmental Sciences 16: 585–589.  doi:10.1016/j.proenv.2012.10.080. ISSN 1878-0296. (Noiz kontsultatua: 2024-11-18).
29. ↑ «United States Geological Survey Yearbook, fiscal year 1982» Yearbook 1983  doi:10.3133/70199685. (Noiz kontsultatua: 2024-11-18).
30. ↑ Uso de sugammadex en el Hospital Carlos Andrade Marín Periodo de octubre 2011- diciembre 2012.  doi:10.36015/cambios.v22.n22.2014.811. (Noiz kontsultatua: 2024-11-18).
31. ↑ «United States Geological Survey Yearbook, fiscal year 1986» Yearbook 1987  doi:10.3133/70159132. (Noiz kontsultatua: 2024-11-18).
32. ↑ «Concilio provincial Platense celebrado en Sucre desde el 7 de Junio hasta el 6 de Octubre de 1889.» History of Religiosity in Latin America Online, c. 1830–1970 (Noiz kontsultatua: 2024-11-18).
33. ↑ (Ingelesez) Méar, F.; Yot, P.; Cambon, M.; Ribes, M.. (2006-01). «The characterization of waste cathode-ray tube glass» Waste Management 26 (12): 1468–1476.  doi:10.1016/j.wasman.2005.11.017. (Noiz kontsultatua: 2024-11-18).