Ffwlareg

Ffwlareg

Enghraifft o'r canlynol	iaith naturiol, macroiaith, iaith fyw
Math	Senegambian
Yn cynnwys	Maasina Fulfulde, Adamaua-Fulfulde, Pulaar, Borgu Fulfulde, Pular, Western Niger Fulfulde, Bagirmi Fulfulde, Central-Eastern Niger Fulfulde, Nigerian Fulfulde
Enw brodorol	Fulfulde
Nifer y siaradwyr	24,000,000 (2007)
cod ISO 639-1	ff
cod ISO 639-2	ful
cod ISO 639-3	ful
System ysgrifennu	yr wyddor Ladin, Ajami script, Yr wyddor Adlam
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Mae Ffwlareg (Saesneg: Fula / ˈfuːlə/,^[1] a elwir hefyd yn Fulani / fʊˈlɑːniː/ ^[1] neu Fwlah^[2][3] (Fulfulde, Pulaar, Pular; Yr wyddor Adlam: 𞤊𞤵𞤤𞤬𞤵𞤤🤵🞤𞤵𞤤𞤵🤵 𞤪, 𞤆𞤵𞤤𞤢𞤪), Ffwlareg neu Ffwlaeg yn Gymraeg, yn iaith Senegambian a siaredir gan tua 71 miliwn o bobl fel set o dafodieithoedd amrywiol mewn continiwm tafodiaith sy'n ymestyn ar draws mwy na 25 o wledydd yng Ngorllewin, Canolbarth, Gogledd a Dwyrain Affrica ynghyd ag ieithoedd cysylltiedig eraill fel Serer a Wolof, mae'n perthyn i grŵp daearyddol yr Iwerydd o fewn Niger–Congo, ac yn fwy penodol i gangen Senegambian. Yn wahanol i'r mwyafrif o ieithoedd Niger-Congo, nid oes gan Fula arlliwiau.

Fe'i siaredir fel iaith gyntaf gan y bobl Fula ("Fulani", Fula: Fulɓe) o ranbarth Senegambia a Gini i Camerŵn , Nigeria , a Swdan a chan grwpiau cysylltiedig megis y bobl Toucouleur yn Nyffryn Afon Senegal . Fe'i siaredir hefyd fel ail iaith gan bobloedd amrywiol yn y rhanbarth, megis Kirdi gogledd Camerŵn a gogledd-ddwyrain Nigeria.

Cymhwysir sawl enw at yr iaith, yn union fel y bobl Fula. Galwant eu hiaith Pulaar neu Pular yn y tafodieithoedd gorllewinol a Fulfulde yn y tafodieithoedd canolbarth a dwyreiniol. Daw Fula, Fulah a Fulani yn Saesneg yn wreiddiol o'r iaith Manding (yn enwedig Mandinka, ond hefyd Malinke a Bamana) a Hausa, yn y drefn honno; O Woloffeg y daw'r enw Peul yn Ffrangeg, a geir yn achlysurol hefyd mewn llenyddiaeth Saesneg.

Defnyddir yr enw Fula yn bennaf mewn llenyddiaeth Saesneg yn dilyn yr ysgolhaig DW Arnott oherwydd bod y term Fula yn haws i'w ynganu na'r enw iaith orllewinol Pulaar a'r enw iaith ddwyreiniol Fulfulde. Gwaladwriaeth Mali yw ffin y gair Fula..

Mae'r trosolwg canlynol yn trefnu grwpiau tafodiaith Fulfulde ac yn nodi nifer eu siaradwyr a'u hardaloedd dosbarthu. Tafodieithoedd Fulfulde:

• Fula, Fulfulde, Fulani, Pulaar, Peul (18 miliwn o siaradwyr brodorol, 22 miliwn ag ail siaradwyr.)

• Canol-Ddwyrain Niger-Fulfulde (500,000)
• Gorllewin Niger-Burkina-Faso-Fulfulde (1.2 miliwn); Tafodieithoedd: Barani, Gawobe, Gourmantche, Jelgooij, Liptaako, Bogande, Gelaajo, Seeba-Yaga, Dallol-Boso, Bitinkore
• Nigeria-Fulfulde (8 miliwn); Tafodieithoedd: Kano-Katsina, Bororo, Sokoto ac eraill
• Adamaua-Fulfulde (Camerŵn) (1 miliwn); Tafodieithoedd: Maroua, Garoua, Ngaonder, Kanmbarire, Bilkiri ac eraill
• Bagirmi-Fulfulde (Chad) (200,000)

• Borgu (Benin Togo) (350,000)
• Maasina-Fulfulde (Mali) (1 miliwn); Tafodieithoedd: Maasina, Douenza, Seeno ac eraill
• Fuuta Jalon (Gini, Mali) (3 miliwn); Tafodieithoedd: Kebu Fula, Fula Peta
• Pulaar (Senegal, Mauritania, Gambia) (3 miliwn); Tafodieithoedd: Tukulor (Wolof ethnig), Futa Tooro = Jeeri, Fulacunda

Mae Fula yn seiliedig ar wreiddiau llafar, y mae geiriau geiriol, enwol, ac addasydd yn deillio ohonynt. Mae'n defnyddio ôl-ddodiaid (a elwir weithiau'n anghywir yn infixes, gan eu bod yn dod rhwng y gwreiddyn a'r diwedd ffurfdroëdig) i addasu ystyr. Mae'r ôl-ddodiaid hyn yn aml yn gwasanaethu'r un dibenion yn Fula ag arddodiaid yn Saesneg.

Nodweddir yr iaith Fula neu Fulfulde gan system dosbarth enwau cadarn, gyda 24 i 26 dosbarth enw yn gyffredin ar draws tafodieithoedd Fulfulde.^[4] Mae dosbarthiadau enwau yn Fula yn gategorïau haniaethol gyda rhai dosbarthiadau â nodweddion semantig sy'n nodweddu is-set o aelodau'r dosbarth hwnnw, ac eraill yn cael eu marcio gan aelodaeth rhy amrywiol i warantu unrhyw gategoreiddio semantig o aelodau'r dosbarth.^[5] Er enghraifft, mae dosbarthiadau ar gyfer pethau llinynnol, hir, ac un arall ar gyfer pethau mawr, un arall ar gyfer hylifau, dosbarth enw ar gyfer gwrthrychau cryf, anhyblyg, un arall ar gyfer nodweddion dynol neu humanoid ac ati. Nid oes gan ryw unrhyw rôl yn y system dosbarth enwau Fula ac mae marcio rhyw yn cael ei wneud gydag ansoddeiriau yn hytrach na marcwyr dosbarth.^[6] Mae dosbarthiadau enwau yn cael eu marcio gan ôl-ddodiaid ar enwau. Yr un yw'r ôl-ddodiaid hyn ag enw'r dosbarth, er eu bod yn aml yn destun prosesau seinyddol, gan amlaf yn gollwng cytsain gychwynnol yr ôl-ddodiad.^[7]

Bu ymdrechion aflwyddiannus yn y 1950au a'r 1960au i greu sgript unigryw i ysgrifennu Fulfulde.^[8][9][10]

Ar ddiwedd y 1980au a dechrau'r 1990au, creodd dau frawd yn eu harddegau, Ibrahima ac Abdoulaye Barry o Ranbarth Gini Nzérékoré, yr wyddor Adlam, sy'n cynrychioli holl synau Fulani yn gywir. Mae'r sgript wedi'i hysgrifennu o'r dde i'r chwith ac mae'n cynnwys 28 llythyren gyda 5 llafariad a 23 cytsain.^[8][9][10]

Mae Fula hefyd wedi'i ysgrifennu yn y sgript Arabeg neu Ajami ers cyn gwladychu Ewropeaidd gan lawer o ysgolheigion a phobl ddysgedig gan gynnwys Usman dan Fodio ac emirau cynnar emiradau gogledd Nigeria. Mae hyn yn parhau i raddau ac yn arbennig mewn rhai meysydd fel Gini a Chamerŵn.

Mae gan Fula eiriau benthyg Arabeg hefyd.

Wrth ei ysgrifennu gan ddefnyddio'r sgript Ladin, mae Fula yn defnyddio'r cymeriadau "bachyn" arbennig ychwanegol canlynol i wahaniaethu rhwng synau ystyrlon wahanol yn yr iaith: Ɓ/ɓ [ɓ], Ɗ/ɗ [ɗ ], Ŋ/ŋ [ŋ], Ɲ/ɲ [ ɲ], Ƴ/ƴ [ʔʲ]. Mae'r llythrennau c, j, ac r, yn y drefn honno, yn cynrychioli'r synau [c ~ tʃ], [ɟ ~ dʒ], a [r]. Mae nodau llafariad dwbl yn dynodi bod y llafariaid yn hirfaith. Defnyddir collnod (ʼ) fel stop glottal. Mae'n defnyddio'r system pum llafariad sy'n dynodi synau llafariad a'u hyd. Yn Nigeria mae’r eilyddion ƴ, ac yn Senegal Ñ/ñ yn cael ei ddefnyddio yn lle ɲ.[angen eglurhad]

a, aa, b, mb (or nb), ɓ, c, d, nd, ɗ, e, ee, f, g, ng, h, i, ii, j, nj, k, l, m, n, ŋ, ɲ (ny neu ñ), o, oo, p, r, s, t, u, uu, w, y, ƴ

Mae'r llythrennau q, v, x, z yn cael eu defnyddio mewn rhai achosion ar gyfer geiriau benthyg.

Dyblir llythrennau i ysgrifennir llefairiaid hirion: <aa, ee, ii, oo, uu> Mabwysiadwyd yr wyddor Fulfulde yn ystod cyfarfod arbenigwyr dan nawdd UNESCO yn Bamako ym Mawrth 1966, fel a ganlyn:^[11] a, b, mb, ɓ, c, d, nd, ɗ, e, f, g, ng, h, i, j, nj, k, l, m, n, ŋ, ny (later ɲ or ñ), o, p, r, s, t, u, w, y, ƴ.

Er bod sawl math o Ffwla, fe'i hystyrir fel arfer yn un iaith. Dywed Wilson (1989) "nad yw teithwyr dros bellteroedd eang byth yn gweld cyfathrebu'n amhosibl," a daw Ka (1991) i'r casgliad, er gwaethaf ei rychwant daearyddol a'i amrywiad tafodieithol, mai un iaith yw Fulfulde o hyd.^[12] Fodd bynnag, mae Ethnologue wedi darganfod bod angen naw cyfieithiad gwahanol i wneud y Beibl yn ddealladwy i’r rhan fwyaf o siaradwyr Fula [mae angen dyfynnu], ac mae’n trin yr amrywiaethau hyn fel ieithoedd ar wahân. Maent wedi'u rhestru yn y blwch ar ddechrau'r erthygl hon.

Mae Fulfulde yn lingua franca swyddogol yn Gini, Senegal, Gambia, gogledd-ddwyrain Nigeria, Camerŵn, Mali, Burkina Faso, Gogledd Ghana, De Niger a Gogledd Benin (yn Rhanbarth Borgou, lle mae llawer o siaradwyr yn ddwyieithog), ac yn iaith leol yn llawer o wledydd Affrica, fel Mauritania, Gini Bisaw, Sierra Leone, Togo, Gweriniaeth Canolbarth Affrica, Chad, Swdan, Somalia ac Ethiopia, gyda chyfanswm o fwy na 95 miliwn o siaradwyr

Fel ar draws Affrica mae'r drafodaeth ar ddefnyddio iaith frodorol fel cyfrwng addysg yn un lle nad oes consensws. Ceir cefnogaeth o blaid ac yn erbyn a hynny oddi fewn y gymuned iaith ei hun. Ceir ymdrechion ar draws holl ystod anferth tiriogaeth Fula i feithrin llythrennedd yn yr iaith.

Cyflwyd Ffwlani yn ysgolion talaith Zamfara yng ngogledd orllewin Nigeria yn 2019. Gellid tybio bod agor ysgolion cyfwng Hausa ger llaw wedi ychwanegu at yr alwad yma.^[13] Ceir enghreifftiau o agor ysgolion yn dysgu drwy gyfrwng Ffwlani (a Ffrangeg) yn Burkina Faso hefyd.^[14]

Llwyddodd ymdrechion a gychwynwyd ar ddechrau'r 21g yng ngefn gwlad Senegal i gyflwyno llythrennedd yn Pulaar (fel y'i gelwir yno) i gynyddu ymwneud menywod, cyn-caethwaesion a grwpiau ymylol eraill, i'r gymdeithas. Arweiniodd at newid agweddau at fagu plant, glanweithdra a hefyd ymwybyddiaeth a thrafodaeth menywod gydag Islam.^[15]

• Pulaar Online gwefan newyddion mewn Ffwleg
• Yr Wyddor Adlam
• Fulani ar wefan Britannica
• Literacy in Fula Language in Senegal rhaglen ddogfen am ymdrecion cyflwyno llythrennedd yn Fula (gelwir yn Pulaar yn Senegal) yng nghefn gwlad Senegal). Ffrangeg gydag isdeitlau.
• History Of The Fulani People fideo ar Home Team History