Рыфт

Рыфт — буйная лінейная ўпадзіна ў зямной кары, якая ўтвараецца ў месцы разрыву кары ў выніку яе расцяжэння або падоўжнага руху. Існуе дзве мадэлі ўтварэння рыфтаў: мадэль Верніке і мадэль Макензі. У апошні час геолагі часцей выкарыстоўваюць змешаную мадэль.

У акіянах рыфт развітыя ў так званых зонах спрэдзінга — цэнтральных частках сярэдзінна-акіянічных хрыбтоў, дзе адбываецца адукацыя новай акіянічнай кары. У цэнтральнай частцы гэтых рыфтаў перыядычна ўтвараюцца разломы, праз якія на дно акіяна паступае базальтавы расплаў.

На кантынентах цяпер актыўнай з'яўляецца сістэма Усходна-Афрыканскі рыфт, дзе пры актыўным вулканізму адбываецца рассоўванне і вытанчанасць кантынентальнай кары і ў некаторых месцах (Афар) ужо фармуецца акіянічная кара. Развіццё гэтай зоны можа прывесці да ўтварэння новага акіяна. Такія рыфты ўтвараюцца ў выніку ўзняцця да паверхні вялікіх участкаў гарачай мантыі — плюмаў, прыўздымаюцца і расцягваюць кару. Для актыўных рыфтаў характэрны інтэнсіўны вулканізм.

Тыя рыфты, якія сканчаюць развіццё, так і не ператварыўшыся ў акіян, паступова запаўняюцца асадкавымі пародамі, і геалагічна праяўляюцца як буйныя лінейныя дэпрэсіі, запоўненыя асадкамі вельмі вялікай магутнасці па параўнанні з нармальным асадкавым чахлом. Называюцца яны аўлaкагенамі, да іх часта прымеркаваны буйныя радовішчы соляў, вугалю, нафты і прыроднага газу. Упершыню такія структуры былі апісаны Шацкім на Усходне-Еўрапейскай платформе. Прыклад тыповага аўлакагена - дэвонскі Данецкі прагін, з буйнымі радовішчамі вугалю.

Прыкладам рыфта са складаным будынкам і гісторыяй з’яўляецца Байкальская рыфтавая сістэма. Дагэтуль няма адзінага меркавання пра яе паходжанне. З аднаго боку цяпер у гэтым раёне адсутнічае вулканізм і ёсць толькі актыўныя тэктанічныя рухі і землетрасенні. Аднак адносна нядаўна ў бліжэйшых дробных рыфтавых упадзінах дзейнічалі актыўныя вулканы, а ў Манголіі чацвярцічны вулканізм быў развіты вельмі шырока.

Агульная будынак рэгіёна дазваляе шэрагу даследчыкаў сцвярджаць, што Байкал ўяўляе сабой пасіўны рыфт, гэта значыць утварыўся ў выніку руху па велізарным разломам, які перасякаюць Еўразію з паўднёвага захаду на паўночны ўсход. Байкальская ўпадзіна паводле гэтай тэорыі сфарміравалася з-за разлома, які ішоў пад вуглом да асноўнага разлома. Такі механізм у літаратуры называецца «pull-apart». Гэтым тлумачыцца рамбічная форма Байкальскай упадзіны, а таксама тэктанічныя рухі пры землетрасеннеах.

Іншая тэорыя тлумачыць утварэнне Байкальскай рыфтавай сістэмы ўзняццем пад ім гарачай мантыі — плюма, гэта значыць лічыць яго актыўным. Гэтая тэорыя дазваляе растлумачыць вулканізм рэгіёна.

• Тафрагенез