Ажына

Ажына
Ажыны
Навуковая класіфікацыя
прамежныя рангі Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Кветкавыя[1] Клас:  Двухдольныя[2] Парадак:  Ружакветныя Сямейства:  Ружавыя Падсямейства:  Rosoideae Трыба:  Rubeae Род:  Маліна Падрод:  Rubus Секцыя:  Caesii Lej. & Courtois, 1831 Від:  Ажына
Міжнародная навуковая назва
Rubus caesius L., 1753, non Bojer, 1837
Сінонімы
Rubus caesius subsp. leucosepalus Focke, 1914 Rubus caesius subsp. turkestanicus (Regel) Focke, 1914 Rubus caesius var. turkestanicus Regel, 1892 Rubus psilophyllus Nevski, 1937, non R.Keller, 1906 Rubus turkestanicus (Regel) Pavlov, 1935 Selnorition caesius (L.) Raf., 1838
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   24898 NCBI   75065 EOL   11162104 GRIN   t:32278 IPNI   735608-1 TPL   rjp-8

Ажы́на^[3], Ажына шызая^[4], Маліна шызая (Rubus caesius) — паўкустовая расліна з роду маліна (Rubus) сямейства ружавыя (Rosaceae)^[5].

Таксама вядома пад народнымі назвамі — чо́рная малі́на, яжы́на, жа́вікі, ажавіна^[6], жаві́на^[7], ажы́ннік, скарбары́ха^[7], ажына шызая, ажыны, чорныя маліны^[7][8], жавіннік^[7], ежавіны, сербаліны.

Батанічная ілюстрацыя з кнігі О. В. Тамэ «Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz», 1885

Куст ці паўкуст^[9], які дасягае 60—150 см у вышыню^[10]. Надземныя парасткі двухгадовыя, цыліндрычныя, ляжачыя альбо ўздымаюцца, часта дугападобна сагнутыя^[9], з жоўта-зялёнымі гладкімі або апушанымі галінкамі і шматлікімі невялікімі шыпамі няправільнай формы, фіялетава-шызыя, звычайна пакрытыя шыпамі і шчацінкамі^[10], пакрытыя васковым налётам^[9]. Верхавіны парасткаў, прыгінаючыся да паверхні глебы, здольныя укараняцца^[9].

Лісце чаргаванае, падзеленае на тры долі, з ланцэтнымі прылісткамі і пакрытымі шыпамі хвосцікамі 4-7 см даўжынёй, з зубчастымі бакамі, з абодвух бакоў апушаныя, пафарбаваны ў светла-зялёныя тоны^[9]. Сярэдні лісцік буйнейшы за бакавыя, часта трохлопасцевы^[10].

Кветкі двухполыя, параўнальна вялікія, дыяметрам да 3 сантыметраў^[9], з лямцавымі зялёнымі чашачкамі і белымі, шырока-эліпсападобнымі пялёсткамі, у негустой шчыткападобнай гронцы на канцах сцёблаў і галінак, з’яўляюцца позна і неадначасова^[9]. Кветканосы доўгія, тонкія. Завязь голая, верхняя. Тычынкі амаль роўныя па даўжыні песціку.

Карэнішча шматгадовае.

Плады (ягады) — цьмяна-чорныя, з шызым васковым налётам, сакаўныя шматкасцянкі з буйнымі пляскатымі костачкамі^[5][9][10]. Ядомыя, салодкія^[9].

Ажыннік у Бельгіі

Пашырана ў краінах Заходняй Еўропы, у Малой Азіі, Іране, Заходняй Сібіры, Каўказе, Крыме. На Беларусі трапляецца ўсюды, асабліва на Палессі^[10]. Апісана з Еўропы.

Расце ў падлеску змешаных і лісцяных лясоў, у ярах, на высечках, па берагах рэк, азёр і ручаёў на заліўных лугах і палях, у хмызняках — утварае густыя непраходныя зараснікі^[5][9].

Ценевынослівая расліна. Перыяд цвіцення расцягнуць з мая па жнівень, плады спеюць праз 4—6 тыдняў пасля цвіцення.

Культура сартавой ажыны магчыма ў раёнах, дзе гадавая сума дадатных тэмператур перавышае 2200 °C, а сярэдні абсалютны мінімум не ніжэй за −28 — −29 °C. Пры −17 °C расліна патрабуе ўкрыцця на зіму. Пад ажыну адводзяць мясціны цёплыя, якія добра праграваюцца і ахаваны ад вятроў. Добры рост і пладанашэнне кустоў магчымы на вільготных, але не пераўвільготненых, урадлівых і глыбока дрэніраваных глебах лёгка- і сярэднесугліністага механічнага складу.

Догляд раслін нескладаны. Глебу каля раслін трымаюць у рыхлым і чыстым ад пустазелля стане. Двухгадовыя парасткі, якія адпладаносілі, выразаюць. Сцелістыя і паўсцелістыя аднагадовыя парасткі прыгінаюць на зіму да зямлі і прыкрываюць, а вясной падымаюць і ставяць на шпалеру. Для прамастаячых парасткаў ажыны ўстаноўку шпалеры і прыгінанне кустоў на зіму не праводзяць.

Ягады

Ягады ажыны паспяваюць неадначасова. Іх збіраюць у некалькі прыёмаў. Спелыя ягады лёгка аддзяляюцца ад чашачкі разам з пладаложам. Плады ажыны амаль не мнуцца пры ўборцы, адрозніваюцца добрай транспартабельнасцю і добра захоўваюцца пры нулявой тэмпературы.

Збіраюць плады уручную ў маленькія 3—5-кілаграмовыя кошыкі. Свежыя плады захоўваюць на працягу трох-пяці дзён. Сушаць іх на сонцы або ў агнявых сушылках пры тэмпературы 55—60 °C. Высушаныя плады працяглы перыяд не губляюць сваіх смакавых і пажыўных якасцей. Захоўваюць іх у кардонных скрынях або папяровых мяшках.

Плады ўтрымліваюць цукры (6—6,8 %), яблычную, цытрынавую, вінную і саліцылавую кіслоты, дубільныя і азоцістыя злучэнні, мінеральныя рэчывы, вітаміны С, Е і карацін. Насенне ўтрымлівае 9—12 % тлустага алею.

Харчовая, меданосная, лекавая, кармавая, фарбавальная, таніданосная, дэкаратыўная расліна.

Лекавая расліна. Ягады, карані, лісце, якія збіраюць у жніўні-верасні, з’яўляюцца слабільным і патагонным сродкам^[5]. Ягады расліны багатыя цукрамі, вітамінамі, карацінам, танідамі^[5].

У народнай медыцыне плады здаўна цэняцца як кровеачышчальны, супрацьгліставы сродак і сродак, які паляпшае перыстальтыку кішачніка^[9][10]. Пладамі лечаць катар кішак, болі ў страўніку, крывавы панос. Яны лічацца супрацьгніласным сродкам. Лісце ажыны ў сумесі з кветкамі календулы, травой хвашчу, вярбы і дубовай карой рэкамендуюцца пры запаленнях скуры, лішаі, экзэме, грыбковых хваробах. Карані, выкапаныя вясной і звараныя з мёдам, рэкамендуюцца ад вадзянкі^[9], з іх здабываюць сок, які валодае мачагоннымі ўласцівасцямі^[9]. Лісце ўжываюць як патагонны і анціцынготны сродак, для паласкання горла пры ангінах^[9], парашок з лісця — для засыпання ран. Адвар галін п’юць пры неўрозах і аддышцы^[9].

Шафранавыя (Готландскія) бліны  (шведск.) (бел. з ажынавым варэннем

Плады ажыны сакавітыя, аднак валодаюць менш высокімі смакавымі якасцямі, чым у іншых прадстаўнікоў роду. Маладое лісце ажыны выкарыстоўваецца для падрыхтоўкі сурагату чаю^[5].

Плады ўжываюць у ежу свежымі і сушанымі, выкарыстоўваюць таксама для гатавання варэння, сіропаў, віна, безалкагольных напояў, экстрактаў, жэле, мармеладаў^[10].

Ажына дае пчолам багаты ўзятак нектару і пылку. Дае каля 20 кг з гектара зараснікаў. Мёд светлы, часам з жаўтлявым адценнем, празрысты з прыемным водарам^[11].

Парасткі і лісце ажыны ўтрымліваюць таніды (4—7 %), прыдатныя для дублёння шкур. Сок з пладоў выкарыстоўваюць для падфарбоўкі вінаў, з кіслотамі ён дае чырвоны колер, а са шчолачамі — сіні. Ён прыдатны для афарбоўкі тканін у фіялетавы, далікатна-ружовы, карычнева-фіялетавы колеры.

Восеньская афарбоўка лісця

Карэнне ажыны здольна ўмацоўваць яры, таму расліна прыдатная для лесамеліярацыйнай працы^[5]. Як дэкаратыўная расліна ажына прыдатная для вертыкальнага азелянення, прыкрыцця сцен і альтанак.

Паштовая марка СССР

У 1964 годзе выява ажыны была выкарыстана на паштовай марцы СССР, у 2004 годзе — на паштовай марцы Беларусі.

• Вынаеў Г. У. Ажына // Энцыклапедыя прыроды Беларусі. У 5-і т. Т. 4. Недалька — Стаўраліт / Рэдкал. І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ імя Петруся Броўкі, 1985. — С. 42. — 599 с., іл. — 10 000 экз.
• Энцыклапедыя сельскага гаспадара. — Мн.: БелЭн, 1993.
• Флора СССР. В 30-ти томах / Главный редактор акад. В. Л. Комаров; Редакторы тома Б. К. Шишкин и С. В. Юзепчук. — М.—Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1941. — Т. X. — С. 56—57. — 673 с. — 5 000 экз.
• Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. 767. Rubus caesius L. — Ежевика сизая // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах. — М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл, 2003. — Т. 2. Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные). — С. 403. — ISBN 9-87317-128-9.
• В. И. Чопик  (укр.) (бел., Л. Г. Дудченко  (укр.) (бел., А. М. Краснова; «Дикорастущие полезные растения Украины  (укр.) (бел.» Справочник; Киев, Навукова думка  (укр.) (бел., 1983. (руск.)
• Єлін Ю. Я., Зерова М. Я.  (руск.) (бел., Лушпа В. І., Шабарова С. І. Дари лісів.. — Київ: Урожай, 1979. — 440 с.

• Ожина сиза Архівавана 19 ліпеня 2013. (укр.)
• Ежевика сизая: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.)
• Rubus caesius L. (Ежевика сизая) // ИАС «ООПТ России» Архівавана 6 мая 2023. (руск.)